Τά ἀρχαῖα ἀντίφωνα τῆς λειτουργίας

[Dionysios]

᾿Εξ ἀφορμῆς ἐρωτήσεως σχετικῶς μὲ τὰ ὅσα σημειοῦνται περὶ τῶν ἀρχαίων ἀντιφώνων τῆς λειτουργίας τόσον εἰς τὰ Δίπτυχα 2008 ὅσον καὶ εἰς τὸ νέον ἐγκόλπιον ἀναγνώστου καὶ ψάλτου ἐπιμελείᾳ π. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη.

14-05-08
Δὲν νομίζω ὅτι ὑπάρχει κάποια διαφορὰ μεταξὺ τῶν ὅσων σημειώνω ἐγὼ στὰ Δίπτυχα 2008 καὶ ὅσων ἀναφέρει ὁ π. Κων. Παπαγιάννης στὸ ἐγκόλπιον ποὺ ἐπεμελήθη. ἢ τοὐλάχιστον δὲν ἀντιλαμβάνομαι κάποια διαφορά. ἀμφότεροι λέμε τὸ ἑξῆς· ναί, σήμερα ἔχει ἐπικρατήσει κατὰ τὶς κυριακὲς νὰ ψάλλεται τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον ὡς ἐφύμνιον τοῦ γ΄ἀντιφώνου, ἀλλὰ τοὐλάχιστον νὰ ξέρετε ὅτι οἱ ἀρχαῖοι στίχοι τῶν ἀντιφώνων καὶ γιὰ τὶς κυριακὲς εἶναι τὰ «᾿Αγαθὸν τὸ ἐξομολογεῖσθε». ἀμφότεροι δηλαδὴ προσπαθοῦμε νὰ ἐπανεισάγωμε στὴν σημερινὴ ἐνοριακὴ πρᾶξι τὰ ἀρχαῖα ἀντίφωνα, δηλαδὴ τοὺς ἀρχαίους ψαλμικοὺς στίχους, ὥστε νὰ διορθωθῇ ἐδῶ κάποια παλαιὰ παρεξήγησις περὶ ἀντιφώνων. ἐπειδὴ ἡ μακροχρόνια συνήθεια εἶναι ἰσχυρὸς παράγων εἰς τὰ πράγματα τῆς ἐκκλησίας, καὶ πολλάκις μπορεῖ αὐτὴ ἡ συνήθεια νὰ γίνῃ κακὸς σύμβουλος καὶ καθοδηγητής, διὰ τοῦτο τονίζομε τὸ μεῖζον (τοὺς στίχους) καὶ ἀφήνομε τὸ ἐλάσσον (τὰ ἐφύμνια) εἰς τὴν κατανόησιν ἢ εὐχέρειαν ἢ συνήθειαν ἑκάστου. καὶ ὁ π. Κωνσταντῖνος διευκρινίζει εἰς τὴν σ. 14 τοῦ ἐγκολπίου ὅτι ἀναφέρεται εἰς τὸ πρακτέον διὰ τὰ ἀντίφωνα μὲ ἀφετηρίαν «τὴν σημερινὴν μορφὴν αὐτῶν». καὶ ἐγὼ ἄλλωστε σχετικῶς μὲ τὰ ἀρχαῖα ἀντίφωνα δὲν πρωτοτυπῶ· ἁπλῶς ἀκολουθῶ τοὺς παλαιοτέρους ἐμοῦ, ποὺ ἔχουν ὁμιλήσει γι᾿ αὐτὸ τὸ θέμα· μεταξὺ αὐτῶν τῶν εἰδημόνων, καὶ σὲ κορυφαία μάλιστα θέσι, κατατάσσεται ἀναμφιβόλως ὁ π. Κωνσταντῖνος.

copyright 2008 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[Dionysios]

Σχετικῶς μὲ τὸ ἐρώτημα· ποιά εἶναι ἡ ἀκριβὴς τάξις τῶν ἀντιφώνων; ποιά ἐφύμνια πρέπει νὰ ψάλλωνται;

14-05-08
῾Η ἀκριβὴς τάξις δὲν εἶναι κατ᾿ ἀνάγκην μόνον μία· οὔτε τὸ τυπικὸν ἔχει σκοπὸν νὰ γίνῃ ὁ ὁδοστρωτῆρας τῆς λειτουργικῆς πράξεως. μποροῦμε ὅμως νὰ ἀναζητήσωμεν τὴν ἀρχικὴ πρᾶξι, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνῃ ὅτι τὴν ἀπολυτοποιοῦμε κιόλας. ὅποιος ἐρευνᾷ τὰ ἀρχαῖα τυπικά, διαπιστώνει ἀπὸ τότε τὴν ὕπαρξι τῆς ἐν μέτρῳ ποικιλίας. ἡ ἀρχικὴ πρᾶξις εἶναι ἀσφαλῶς ἡ πιὸ λιτὴ καὶ ἁπλῆ· αὐτὸς εἶναι ἕνας ἀπὸ τοὺς νόμους τῆς ἱστορικῆς ἐξελίξεως τῆς λατρευτικῆς τάξεως. ἑπομένως τὰ ἀρχικὰ ἐφύμνια εἶναι τὰ 3 συντομώτερα 1) «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου», 2) «Πρεσβείαις τῶν ἁγίων», 3) «Σῶσον ἡμᾶς». οἱ μαρτυρίες τῶν ἀρχαίων τυπικῶν δείχνουν ὅμως ὅτι οἱ πιστοὶ ἀντιμετώπισαν αὐτὸν τὸν τύπον ἀντιφώνων ὄχι μὲ μονολιθικότητα ἀλλὰ μὲ εὐρύτητα ἀντιλήψεως. γι᾿ αὐτὸ δὲν δίσταζαν νὰ ἔχουν ἐναλλακτικὲς προτάσεις στὸ θέμα τῶν ἐφυμνίων, ἴσως ἀκολουθῶντας καὶ κάποια σχετικὴ παλαιὰ παράδοσι, ποὺ γιὰ μᾶς σήμερα εἶναι δυσεξερεύνητη. ἂν σήμερα τὸ ἐκκλησιαστικὸν τυπικὸν ὑποφέρει τὰ πάνδεινα στὴν σύγχρονη λατρευτικὴ πρᾶξι, αὐτὸ ὀφείλεται σὲ μεγάλο μέρος καὶ ἀπὸ τὸ ὅτι δὲν διαθέτομε τὴν εὐρύτητα ἀντιλήψεως τῶν ἀρχαίων χριστιανῶν.

copyright 2008 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[Dionysios]

Σχετικῶς μὲ τὸ ἐρώτημα, γιατί τὰ ἀντίφωνα τῶν δεσποτοθεομητορικῶν ἑορτῶν ἀκολουθοῦν νεώτερη τάξι καὶ ὡς ἐφύμνιον τοῦ τρίτου ἀντιφώνου ὁρίζουν τὸ ἀπολυτίκιον τῆς ἑορτῆς καὶ ὄχι ἕνα ἀρχαῖον σύντομον ἐφύμνιον;

14-05-08

Νομίζω ὅτι καλὸν εἶναι νὰ γίνῃ ἕνας διαχωρισμὸς μεταξὺ δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν καὶ νὰ ἐξεταστοῦν χωριστά. ἐὰν ἐξετάσωμε τὶς μαρτυρίες μὲ τὴν χρονική τους σειρά, γίνεται, νομίζω, ἐμφανὲς ὅτι ὑπῆρξε βαθμιαία ἐπίδρασις· π.χ. κάτι ποὺ γινόταν στὶς ἀρχαιότερες καὶ κυριώτερες δεσποτικὲς ἑορτές, κατόπιν ἐπεξετάθη καὶ στὶς νεώτερες δεσποτικές, ὕστερα σὲ κάθε κυριακή, ὕστερα καὶ στὶς θεομητορικές, κ.λπ. (ἡ σειρὰ ἐπιδράσεως ἐδῶ εἶναι ἁπλῶς ὡς παράδειγμα). αὐτὸ εἶναι μία ἐξέλιξις ποὺ συμβαίνει πολὺ συχνότερα ἀπὸ ὅ,τι νομίζομε ἢ ἀντιλαμβανόμαστε. μία νεωτέρα λατρευτικὴ πρᾶξις σὲ ἀρχικὸ στάδιο τελεῖται σπανίως καὶ μεμονωμένως, ὕστερα κάπως συχνότερα, κατόπιν παράλληλα μὲ τὴν παλαιοτέρα πρᾶξι, καὶ τέλος συχνὰ τὸ νεώτερο παίρνει τὴν θέσι τοῦ παλαιοτέρου. ἁπλῶς στοὺς νεωτέρους αἰῶνες ἀπὸ τὸν 12ο-13ο καὶ μετὰ αὐτὴ ἡ διαδικασία δὲν ἔγινε πάντοτε ὑπὸ ὁμαλὲς συνθῆκες, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ μᾶς κληρονομηθοῦν προβλήματα, ποὺ ἡ σημερινὴ ἔρευνα ἐπισημαίνει καὶ ἐξετάζει, ἐνδεχομένως δὲ καὶ προτείνει τρόπους διορθώσεώς των, ἂν αὐτὸ εἶναι ἐφικτὸ καὶ ἀναγκαῖο.

copyright 2008 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[Dionysios]

Σχετικῶς μὲ τὰ ἀντίφωνα τῆς λειτουργίας ἐν κυριακῇ

14-05-08
Εἶναι ἀναντίρρητον ὅτι σήμερα ἐπικρατεῖ καὶ γιὰ τὰ ἐν κυριακῇ ἀντίφωνα τὸ σχῆμα ἐφυμνίων τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν (δηλαδὴ τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον χρησιμοποιεῖται ὡς ἐφύμνιον στὸ γ΄ άντίφωνον). ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν δὲν μποροῦμε νὰ ἀρνηθοῦμε αὐτὴν τὴν πραγματικότητα, καὶ ἀφ᾿ ἑτέρου θὰ θεωροῦσα μᾶλλον ἀκραῖον τὸν χαρακτηρισμό της ὡς «λάθους». προσωπικῶς ὅμως θεωρῶ ἐξίσου λάθος τὸ ὅτι στὴν ἀντίληψι τῶν περισσοτέρων λειτουργῶν καὶ ψαλτῶν αὐτὸ τὸ σχῆμα (τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν) θεωρεῖται ὡς μοναδικὸ καὶ ὑποχρεωτικό. ἀπὸ αὐτὴν τὴν μονολιθικὴν ἀντίληψιν ἐξεπήγασαν πολλὲς νεώτερες παρεξηγήσεις, ποὺ ἔχουν παραμορφώσει σὲ ἀπαράδεκτο βαθμὸ τὸ τμῆμα αὐτὸ τῆς λειτουργίας. τόσον ὁ π. Κων. Παπαγιάννης ὅσον καὶ ἄλλοι μελετηταὶ ἔχουν ἐπισημάνει μαρτυρίες ποὺ δείχνουν ὅτι τὸ ἀρχαῖον σύνηθες ἐφύμνιον τοῦ γ΄ ἀντιφώνου τῶν κυριακῶν ἦτο τὸ «Σῶσον ἡμᾶς, υἱὲ θεοῦ». στηριζόμενος πάνω σ᾿ αὐτὸ ὑποστηρίζω ὅτι δὲν χρειάζεται –καὶ ἴσως δὲν εἶναι ὠφέλιμο– νὰ ὑπαγάγωμε τὴν κυριακὴ στὸν τύπο τῶν ἀντιφώνων τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν· ἁπλῶς δὲν μὲ ἐνοχλεῖ ἂν ὑπάρχῃ καὶ αὐτὸς ὁ τύπος χάριν ἐναλλαγῆς, ἢ κατὰ συγκατάβασιν στὴν σημερινὴ διασαλευθεῖσα τάξι.

Πρὸ δύο ἐτῶν ἔδωσα μία ὡριαία διάλεξι περὶ τῶν ἀντιφώνων, ὅπου ἐξηγοῦσα τὴν προέλευσί τους καὶ τὸν σκοπὸ ὑπάρξεώς των, ἑρμήνευα τὰ κυριώτερα ἀπὸ αὐτά, καὶ κυρίως ἔδειχνα πῶς «λειτουργοῦν» τὰ ἀντίφωνα μέσα στὴν συνολικὴ δομὴ τοῦ μυστηρίου τῆς θείας εὐχαριστίας. δυστυχῶς ἀπὸ τότε μέχρι σήμερα δὲν μπόρεσα νὰ βρῶ χρόνο νὰ κάμω τὴν ἀπομαγνητοφώνησι καὶ νὰ παρουσιάσω σὲ εὐρύτερο κοινὸ τὰ στοιχεῖα ἐκείνης τῆς διαλέξεως. νομίζω ὅτι θὰ ἔδινε κάποιες –ἀρχικὲς ἔστω– ἀπαντήσεις σὲ πολλὰ ἐρωτήματα.

copyright 2008 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[Dionysios]

Τὰ ἀντίφωνα τῆς λειτουργίας (εἴτε τὰ ἀρχαῖα εἴτε τὰ διάφορα εἰδικὰ τῶν ἑορτῶν) λέγονται μὲ τοὺς στίχους καὶ τὰ ἐφύμνια αὐτῶν (ὁλόκληρα ὄχι μισά). δηλαδὴ στὸ τέλος τοῦ πρώτου ἀντιφώνου λέμε Δόξα, Καὶ νῦν, «Ταῖς πρεσβείαις» (ἐδῶ γίνεται ἡ κατάληξις γιὰ τὴν αἴτησι).

Στὸ τρίτο ἀντίφωνο λέμε τοὺς στίχους μὲ τὸ εἰδικό τους ἐφύμνιον ἢ μὲ ἀπολυτίκιον τῆς δεσποτικῆς ἢ θεομητορικῆς ἑορτῆς, ὄχι μὲ ἀπολυτίκιον ἁγίου. κυρίως μὲ τὸ γ΄ ἀντίφωνο ἀνυμνοῦμεν καὶ προϋπαντῶμεν τὸν ἀναστάντα Κύριον, ὁ ὁποῖος εἰσέρχεται στὸν ναὸ μὲ τὴν μορφὴ τοῦ εὐαγγελίου. ἐδῶ δὲν ἔχει καμμία δουλειὰ ἀπολυτίκιον ἁγίου, ὄχι μόνο γιὰ τὶς κυριακὲς ἢ τὴν περίοδο ἑορτῶν, ἀλλὰ γιὰ ὅλο τὸν χρόνο. τί στραβὲς συνήθειες εἶναι αὐτὲς ποὺ βάλαμε μέσα στὴν λειτουργία;

Ἂν δὲν προλαβαίνουμε νὰ ποῦμε τὸ ἀπολυτίκιον τὸ ἀναστάσιμον ἢ τῆς ἑορτῆς ὡς ἐφύμνιο 4 φορές, τότε πρέπει τοὐλάχιστον δύο ἀναγνῶστες νὰ ἀπαγγείλουν ἐναλλὰξ ὅλους τοὺς στίχους τοῦ γ΄ ἀντιφώνου καὶ κατόπιν νὰ ψαλῇ τὸ ἀπολυτίκιον ἢ τὸ ἐφύμνιον. προσέχουμε ὥστε ὅσες φορὲς χρειαστῇ νὰ ψαλῇ ἀπολυτίκιον στὴν εἴσοδο, νὰ προηγῆται αὐτοῦ στίχος ἀπὸ τὸ γ΄ ἀντίφωνον.

(26/5/2008)



copyright 2008 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[Dionysios]

Τὰ ἀρχαῖα ἀντίφωνα τῆς λειτουργίας, τὰ εἰδικὰ ἀντίφωνα δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν, καὶ τὰ τυπικὰ μετὰ μακαρισμῶν, τὰ ὁποῖα ὁρίζει καὶ τὸ ἐπίσημον τυπικὸν τῆς ἐκκλησίας (Τ.Μ.Ε. ἢ Τυπικὸν Βιολάκη) σαφῶς καλύπτουν πᾶσαν λειτουργικὴν ἀνάγκην μὲ ἐπάρκειαν καὶ δημιουργοῦν τὴν ἐν μέτρῳ ἀπαιτουμένην ἐναλλαγὴν καὶ ποικιλίαν ἐν τῇ λατρείᾳ.
Γιὰ τὰ ἀντίφωνα ἀρκοῦν ἐκεῖνα ποὺ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε.. ἀντίφωνα πέρα ἀπὸ ὅσα δέχεται τὸ Τ.Μ.Ε., τὰ θεωρῶ τοὐλάχιστον περιττά, ἂν ὄχι καὶ ἐπιζήμια, ἀκόμη καὶ ἂν κάποια ἔχουν «καθιερωθῆ» τὰ τελευταῖα 50 χρόνια.



copyright 2009 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης

[Dionysios]

Τὸ πρῶτο ἀντίφωνο τῆς θ. Λειτουργίας
«Στῦλος ᾿Ορθοδοξίας», φύλλο ἰουνίου, ἀρ. 190, 8/7/2017