᾿Αρθρογραφία Γεωργίου Τσούτσου

[Dionysios]

Oι σχέσεις
Χριστιανισμού και Ισλάμ
στη σύγχρονη πολιτική


Γιώργος Αθ. Τσούτσος,
πολιτικός επιστήμων, ιστοριοδίφης, δημοσιογράφος


Πρόθεσή μας είναι να παρουσιάσουμε εδώ με συντομία, μιά παράλληλη εξέταση της πολιτικής δραστηριότητας στον ισλαμικό και χριστιανικό κόσμο και όχι μια παρουσίαση των σχέσεων Χριστιανισμού και Ισλάμ από πλευράς δογματικής.

Από πολιτική σκοπιά στον ισλαμικό κόσμο παρατηρείται έντονη δραστηριότητα κινημάτων με εθνικούς στόχους (π.χ. Παλαιστίνη, Φιλιππίνες, Ινδονησία), στα οποία γίνεται σαφής επίκληση της θρησκείας με σκοπό την ενίσχυση της συσπείρωσης του πληθυσμού και της μαχητικότητάς του. Επιπλέον διεθνιστικές ισλαμικές οργανώσεις τύπου "Αλ-Κάιντα" επιχειρούν την εξέγερση των μουσουλμανικών πληθυσμών ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής εναντίον των καθεστώτων τους και εναντίον της Δύσεως εν γένει. Μεταξύ των δύο τάσεων (των εθνικοϊσλαμικών και των "διεθνών" οργανώσεων) υπάρχει ενίοτε συνεργασία αλλά και σαφής διάκριση στόχων και αντιλήψεων. Οι αντιλήψεις που διαχέονται στις ισλαμικές κοινωνίες από οργανώσεις τύπου "Αλ-Κάιντα" μέχρι στιγμής δεν επηρεάζουν παρά ένα μικρό ποσοστό του πληθυσμού. Οι οργανώσεις αυτές επιδιώκουν να προσεταιριστούν την μετριοπαθή πλειοψηφία των μουσουλμάνων εκμεταλλευόμενες την δυτική πολιτικο-στρατιωτική παρουσία στις ισλαμικές χώρες.

Το παράδειγμα Ιράν-Τουρκίας

Η σημαντικότερη όμως αιτία ανησυχίας τόσο μεταξύ των δυτικόφιλων αραβικών καθεστώτων όσο και του Ισραήλ και άλλων δυτικών συμφερόντων αποτελεί η δραστηριότητα του Ιράν. Το κράτος αυτό με σιϊτική πλειοψηφία χρησιμοποιεί κατά κόρον τη θρησκεία στην εξωτερική πολιτική με έμφαση την αμφισβήτηση του δικαιώματος ύπαρξης του Ισραήλ. Υπάρχει βεβαίως δυσχέρεια διακρίσεως μεταξύ της πολιτικής ρητορείας ορισμένων Ιρανών ηγετών και της πραγματικής δραστηριότητας του Ιράν. Ο τρόπος όμως αντιμετωπίσεως του Ιράν από τη διεθνή κοινότητα εξελίσσεται σε πρωταρχικό ζήτημα, από το οποίο εξαρτάται εν πολλοίς ο γεωπολιτικός χάρτης μιας τεράστιας σε έκταση, πληθυσμό και οικονομική-ενεργειακή σημασία περιοχής.

Η περίπτωση της Τουρκίας είναι εξόχως ενδιαφέρουσα. Στη χώρα αυτή υπάρχει μια κοινωνική δυναμική υπέρ του Ισλάμ. Οι κεμαλικές μεταρρυθμίσεις όμως σε συνδυασμό με την θρησκευτική ανομοιογένεια του μουσουλμανικού πληθυσμού δυσχεραίνουν την εξεύρεση μιας αμοιβαία αποδεκτής λύσεως μεταξύ του κοσμικού κατεστημένου και του ισλαμικού κινήματος. Στην Τουρκία από τη δεκαετία του 70 και εντεύθεν ακολουθείται μια πολιτική συνδυασμού του τουρκικού εθνικισμού και του θρησκευτικού αισθήματος. Ειναι δυσχερής όμως η εξεύρεση μιας κοινής συνισταμένης μεταξύ των δύο που θα ικανοποιεί και τους θιασώτες του κοσμικού κράτους και εκείνους που επιθυμούν μια στροφή προς τις ισλαμικές αξίες. Παρά τις δυσκολίες αυτές προωθείται σήμερα διεθνώς ο μεσολαβητικός ρόλος της Τουρκίας όχι μόνο ως κράτους-θεματοφύλακα της ασφάλειας της Δύσης αλλά και ως φορέα ενός εκσυγχρονιστικού-μετριοπαθούς Ισλάμ, πρότυπου για τις άλλες ισλαμικές χώρες.

Είναι γεγονός ότι σήμερα οι ενεργητικότερες δυνάμεις πολιτικής αλλαγής στον ισλαμικό κόσμο εμφανίζονται με φιλοϊσλαμικό προσανατολισμό, ενώ στο παρελθόν θα συναντούσαμε διακηρύξεις σοσιαλιστικού και εθνικιστικού περιεχομένου. Εν πάση περιπτώσει η αντίθεση προς τα υπάρχοντα καθεστώτα αντανακλά μία γενικευμένη λαϊκή δυσφορία για τη μη επίλυση χρονιζόντων κοινωνικών προβλημάτων, έναντι των οποίων οι ισλαμικές πολιτικές κινήσεις-κινήματα εκφράζουν μία αντίδραση "ηθικής φύσεως" χωρίς σαφή προγραμματικό λόγο. Το υψηλό ποσοστό αναλφαβητισμού μεταξύ του μουσουλμανικού πληθυσμού λόγου χάρη στην Εγγύς Ανατολή (άνω του 40%) προσφέρεται για την άνθιση παντός είδους φανατισμού και πολιτικής χειραγώγησης. Ο θρησκευτικός παράγων χρησιμοποιείται κατά κόρον στην εξυπηρέτηση πολιτικών επιδιώξεων (π.χ. Αίγυπτος).

Πρόβλημα αναμφισβήτητα αποτελεί η δραστηριότητα σεκτών, των οποίων οι ακραίες αντιλήψεις και ο τρόπος ερμηνείας του Κορανίου ενισχύουν την προσφυγή στη βία (π.χ. ουαχαβίτες, σελαφίτες). Οι φονταμενταλιστές αυτοί αναπτύσσουν δραστηριότητα σε περιοχές όπως η Μέση Ανατολή και η Σαουδική Αραβία παρά την προσπάθεια εξουδετέρωσής τους.

Γενικότερα όμως ο ισλαμικός κόσμος πάσχει από αδυναμία προσαρμογής των θρησκευτικών του αναζητήσεων στα δεδομένα της διεθνούς οικονομίας. Αναζητεί ακόμη χωρίς επιτυχία τρόπους συγκερασμού των θρησκευτικών του αναζητήσεων με δυτικούς θεσμούς σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο και σε μια κυριαρχούμενη από την τεχνολογία ρευστή κοινωνική πραγματικότητα.

Χριστιανικός φονταμενταλισμός

Στον χριστιανικό κόσμο, ο αμερικανικός προτεσταντισμός αποτελεί σημείο αναφοράς στην εξωστρεφή εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Ο πολιτικός λόγος αποκτά θρησκευτικά χαρακτηριστικά (έννοια της "παγκόσμιας αποστολής", "Δυνάμεις του καλού" κ.λπ.) και ιεροποιούνται οι δυτικοί πολιτικοί θεσμοί, ενώ το κήρυγμα αλλάζει περιεχόμενο ταυτιζόμενο με την έννοια του "δυτικού πολιτισμού". Εργώδης προσηλυτιστική δραστηριότητα προτεσταντικών ομολογιών παρατηρείται στα Βαλκάνια, τη Μέση Ανατολή και σε θερμές περιοχές του πλανήτη, ενώ από την άλλη πλευρά δραστηριοποιείται σταδιακά η ρωσική πολιτική και σε σχέση με τον θρησκευτικό παράγοντα.

Ορισμένοι μίλησαν ανοιχτά για "σύγκρουση πολιτισμών" με πλέον γνωστό τον προσφάτως αποβιώσαντα Χάντινγκτον. Το κράτος του Ισραήλ εμφανίζεται από θρησκευτικούς και συντηρητικούς κύκλους στις ΗΠΑ σαν την "αιχμή του δόρατος" του δυτικού πολιτισμού στον πόλεμο κατά του Ισλάμ. Ωστόσο δεν είναι δυνατόν να υπάρξει ομοφωνία σχετικά με το σύγχρονο περιεχόμενο της έννοιας του δυτικού πολιτισμού, όταν μάλιστα αυτός εξειδικεύεται σε μέτρα όπως η δυνατότητα συνάψεως γάμου από άτομα του ιδίου φύλου, η σταδιακή αποποινικοποίηση της παιδεραστίας κ.α.

Στην Ευρωπαϊκή Ενωση οι σχέσεις Χριστιανισμού και Ισλάμ αποτελούν αντικείμενο προβληματισμού, καθόσον υπάρχουν πολυάριθμες μουσουλμανικές κοινότητες σε ορισμένες χώρες-μέλη (Γαλλία, Γερμανία). Η έλλειψη οποιασδήποτε αναφοράς στον Χριστιανισμό στο προοίμιο του λεγόμενου "Ευρωσυντάγματος" συνέβαλε στην καταψήφισή του, ενώ ερωτήματα εγείρονται ως προς την υποψηφιότητα της Τουρκίας.
Οι σχέσεις Χριστιανισμού και Ισλάμ αποτελούν μέρος ενός γενικότερου προβλήματος αυτοπροσδιορισμού των ευρωπαϊκών κοινωνιών.

Τόσο στον χριστιανικό όσο και στον ισλαμικό κόσμο διαπιστώνεται μία άνοδος του θρησκευτικού παράγοντα στη διαμόρφωση των πολιτικών εξελίξεων είτε για ουσιαστικούς είτε για προσχηματικούς λόγους. Στην περίπτωση μάλιστα χωρών με ορθόδοξη χριστιανική πλειοψηφία το πρόβλημα περιπλέκεται στο μέτρο που κέντρα εξουσίας δυτικής προέλευσης αντιμετωπίζουν με καχυποψία την υπαρκτή ή εικαζόμενη "ρωσική επιρροή". Ετσι στα Βαλκάνια υπάρχει τάση ανάδειξης και υποστήριξης μη ορθόδοξων πληθυσμών από ποικίλα κέντρα εξουσίας.

Παρά το γεγονός ότι στις εκκοσμικευμένες ευρωπαϊκές κοινωνίες δίδεται έμφαση στα προβλήματα προσαρμογής των μουσουλμάνων, στους κόλπους κυρίως της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας υπάρχει προβληματισμός για την υποστηριζόμενη από πολλούς Ευρωπαίους πολιτική περαιτέρω αποχριστιανοποιήσεως του δημοσίου βίου και ο προβληματισμός αυτός γενικεύεται στους θρησκευτικούς κύκλους εν γένει. Κοινό εν δυνάμει στοιχείο μεταξύ όλων των θρησκειών που ενεργοποιούνται στον ευρωπαϊκό χώρο αποτελεί η στάση έναντι της αθεΐας, ενώ κοινωνικά και άλλα θέματα δημιουργούν διόδους επικοινωνίας μεταξύ των εκκλησιών αλλά και σε διαθρησκειακό επίπεδο. Σε πολλές περιπτώσεις πολιτικές σκοπιμότητες ενθαρρύνουν τη δημιουργία διαχωριστικών γραμμών μεταξύ χριστιανών και μουσουλμάνων (περίπτωση Κοσσυφοπεδίου). Εκεί καλλιεργήθηκε ο θρησκευτικός φανατισμός, για να διευκολυνθεί ο διαμελισμός της Γιουγκοσλαβίας. Αντίθετο παράδειγμα αποτελούν οι περιβόητες γελοιογραφίες του Μωάμεθ, τις οποίες ισλαμικοί κύκλοι φρόντισαν να διαδώσουν μεταξύ του ισλαμικού πληθυσμού ανά την υφήλιο, ώστε να καλλιεργηθεί το αντιδυτικό αίσθημα. Ακρίτως όμως επαναδημοσιεύθηκαν και από άλλες δυτικές εφημερίδες ρίχνοντας έτσι "λάδι στη φωτιά".

Εν κατακλείδι, ο πολύπλοκος χαρακτήρας των σχέσεων ανάμεσα στον ισλαμικό και στον χριστιανικό κόσμο προκύπτει σε μεγάλο βαθμό από πολιτικούς παράγοντες που με τη σειρά τους αποσταθεροποιούν την παγκόσμια ειρήνη.

(Εφημεριδα «Χριστιανική», Πέμπτη 5 Φεβρουαρίου 2009)

[Dionysios]

[Τὸ παραπάνω κείμενο πολυτονισμένο.]


Οἱ σχέσεις
Χριστιανισμοῦ καὶ Ἰσλὰμ
στὴ σύγχρονη πολιτική


Γιῶργος ᾿Αθ. Τσοῦτσος,
πολιτικὸς ἐπιστήμων, ἱστοριοδίφης, δημοσιογράφος


Πρόθεσή μας εἶναι νὰ παρουσιάσουμε ἐδῶ μὲ συντομία, μιὰ παράλληλη ἐξέταση τῆς πολιτικῆς δραστηριότητας στὸν ἰσλαμικὸ καὶ χριστιανικὸ κόσμο καὶ ὄχι μιὰ παρουσίαση τῶν σχέσεων Χριστιανισμοῦ καὶ Ἰσλὰμ ἀπὸ πλευρᾶς δογματικῆς.

Ἀπὸ πολιτικὴ σκοπιὰ στὸν ἰσλαμικὸ κόσμο παρατηρεῖται ἔντονη δραστηριότητα κινημάτων μὲ ἐθνικοὺς στόχους (π.χ. Παλαιστίνη, Φιλιππίνες, Ἰνδονησία), στὰ ὁποῖα γίνεται σαφὴς ἐπίκληση τῆς θρησκείας μὲ σκοπὸ τὴν ἐνίσχυση τῆς συσπείρωσης τοῦ πληθυσμοῦ καὶ τῆς μαχητικότητάς του. Ἐπιπλέον διεθνιστικὲς ἰσλαμικὲς ὀργανώσεις τύπου "᾿Αλ-Κάιντα" ἐπιχειροῦν τὴν ἐξέγερση τῶν μουσουλμανικῶν πληθυσμῶν ἀνεξαρτήτως ἐθνικῆς καταγωγῆς ἐναντίον τῶν καθεστώτων τους καὶ ἐναντίον τῆς Δύσεως ἐν γένει. Μεταξὺ τῶν δυὸ τάσεων (τῶν ἐθνικοϊσλαμικῶν καὶ τῶν "διεθνῶν" ὀργανώσεων) ὑπάρχει ἐνίοτε συνεργασία ἀλλὰ καὶ σαφὴς διάκριση στόχων καὶ ἀντιλήψεων. Οἱ ἀντιλήψεις ποὺ διαχέονται στὶς ἰσλαμικὲς κοινωνίες ἀπὸ ὀργανώσεις τύπου "᾿Αλ-Κάιντα" μέχρι στιγμῆς δὲν ἐπηρεάζουν παρὰ ἕνα μικρὸ ποσοστὸ τοῦ πληθυσμοῦ. Οἱ ὀργανώσεις αὐτὲς ἐπιδιώκουν νὰ προσεταιριστοῦν τὴν μετριοπαθῆ πλειοψηφία τῶν μουσουλμάνων ἐκμεταλλευόμενες τὴν δυτικὴ πολιτικο-στρατιωτικὴ παρουσία στὶς ἰσλαμικὲς χῶρες.

Τὸ παράδειγμα Ἰρὰν-Τουρκίας

Ἡ σημαντικότερη ὅμως αἰτία ἀνησυχίας τόσο μεταξὺ τῶν δυτικόφιλων ἀραβικῶν καθεστώτων ὅσο καὶ τοῦ Ἰσραὴλ καὶ ἄλλων δυτικῶν συμφερόντων ἀποτελεῖ ἡ δραστηριότητα τοῦ Ἰράν. Τὸ κράτος αὐτὸ μὲ σιιτικὴ πλειοψηφία χρησιμοποιεῖ κατὰ κόρον τὴ θρησκεία στὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ μὲ ἔμφαση τὴν ἀμφισβήτηση τοῦ δικαιώματος ὕπαρξης τοῦ Ἰσραήλ. Ὑπάρχει βεβαίως δυσχέρεια διακρίσεως μεταξὺ τῆς πολιτικῆς ρητορείας ὁρισμένων Ἰρανῶν ἡγετῶν καὶ τῆς πραγματικῆς δραστηριότητας τοῦ Ἰράν. Ὁ τρόπος ὅμως ἀντιμετωπίσεως τοῦ Ἰρὰν ἀπὸ τὴ διεθνῆ κοινότητα ἐξελίσσεται σὲ πρωταρχικὸ ζήτημα, ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἐξαρτᾶται ἐν πολλοὶς ὁ γεωπολιτικὸς χάρτης μιᾶς τεράστιας σὲ ἔκταση, πληθυσμὸ καὶ οἰκονομικὴ-ἐνεργειακὴ σημασία περιοχῆς.

Ἡ περίπτωση τῆς Τουρκίας εἶναι ἐξόχως ἐνδιαφέρουσα. Στὴ χώρα αὐτὴ ὑπάρχει μία κοινωνικὴ δυναμικὴ ὑπὲρ τοῦ Ἰσλάμ. Οἱ κεμαλικὲς μεταρρυθμίσεις ὅμως σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν θρησκευτικὴ ἀνομοιογένεια τοῦ μουσουλμανικοῦ πληθυσμοῦ δυσχεραίνουν τὴν ἐξεύρεση μιᾶς ἀμοιβαία ἀποδεκτῆς λύσεως μεταξὺ τοῦ κοσμικοῦ κατεστημένου καὶ τοῦ ἰσλαμικοῦ κινήματος. Στὴν Τουρκία ἀπὸ τὴ δεκαετία τοῦ ᾿70 καὶ ἐντεῦθεν ἀκολουθεῖται μία πολιτικὴ συνδυασμοῦ τοῦ τουρκικοῦ ἐθνικισμοῦ καὶ τοῦ θρησκευτικοῦ αἰσθήματος. Εἶναι δυσχερὴς ὅμως ἡ ἐξεύρεση μιᾶς κοινῆς συνισταμένης μεταξὺ τῶν δύο ποὺ θὰ ἱκανοποιεῖ καὶ τοὺς θιασῶτες τοῦ κοσμικοῦ κράτους καὶ ἐκείνους ποὺ ἐπιθυμοῦν μία στροφὴ πρὸς τὶς ἰσλαμικὲς ἀξίες. Παρὰ τὶς δυσκολίες αὐτὲς προωθεῖται σήμερα διεθνῶς ὁ μεσολαβητικὸς ρόλος τῆς Τουρκίας ὄχι μόνο ὡς κράτους-θεματοφύλακα τῆς ἀσφάλειας τῆς Δύσης ἀλλὰ καὶ ὡς φορέα ἐνὸς ἐκσυγχρονιστικοῦ-μετριοπαθοῦς Ἰσλάμ, πρότυπου γιὰ τὶς ἄλλες ἰσλαμικὲς χῶρες.

Εἶναι γεγονὸς ὅτι σήμερα οἱ ἐνεργητικότερες δυνάμεις πολιτικῆς ἀλλαγῆς στὸν ἰσλαμικὸ κόσμο ἐμφανίζονται μὲ φιλοϊσλαμικὸ προσανατολισμό, ἐνῷ στὸ παρελθὸν θὰ συναντούσαμε διακηρύξεις σοσιαλιστικοῦ καὶ ἐθνικιστικοῦ περιεχομένου. Ἐν πάσῃ περιπτώσει ἡ ἀντίθεση πρὸς τὰ ὑπάρχοντα καθεστῶτα ἀντανακλᾷ μία γενικευμένη λαϊκὴ δυσφορία γιὰ τὴ μὴ ἐπίλυση χρονιζόντων κοινωνικῶν προβλημάτων, ἔναντι τῶν ὁποίων οἱ ἰσλαμικὲς πολιτικὲς κινήσεις-κινήματα ἐκφράζουν μία ἀντίδραση "ἠθικῆς φύσεως" χωρὶς σαφῆ προγραμματικὸ λόγο. Τὸ ὑψηλὸ ποσοστὸ ἀναλφαβητισμοῦ μεταξὺ τοῦ μουσουλμανικοῦ πληθυσμοῦ λόγου χάρη στὴν Ἐγγὺς Ἀνατολὴ (ἄνω τοῦ 40%) προσφέρεται γιὰ τὴν ἄνθιση παντὸς εἴδους φανατισμοῦ καὶ πολιτικῆς χειραγώγησης. Ὁ θρησκευτικὸς παράγων χρησιμοποιεῖται κατὰ κόρον στὴν ἐξυπηρέτηση πολιτικῶν ἐπιδιώξεων (π.χ. Αἴγυπτος).

Πρόβλημα ἀναμφισβήτητα ἀποτελεῖ ἡ δραστηριότητα σεκτῶν, τῶν ὁποίων οἱ ἀκραῖες ἀντιλήψεις καὶ ὁ τρόπος ἑρμηνείας τοῦ Κορανίου ἐνισχύουν τὴν προσφυγὴ στὴ βία (π.χ. οὐαχαβίτες, σελαφίτες). Οἱ φονταμενταλιστὲς αὐτοὶ ἀναπτύσσουν δραστηριότητα σὲ περιοχὲς ὅπως ἡ Μέση Ἀνατολὴ καὶ ἡ Σαουδικὴ Ἀραβία παρὰ τὴν προσπάθεια ἐξουδετέρωσής τους.

Γενικότερα ὅμως ὁ ἰσλαμικὸς κόσμος πάσχει ἀπὸ ἀδυναμία προσαρμογῆς τῶν θρησκευτικῶν του ἀναζητήσεων στὰ δεδομένα τῆς διεθνοῦς οἰκονομίας. Ἀναζητεῖ ἀκόμη χωρὶς ἐπιτυχία τρόπους συγκερασμοῦ τῶν θρησκευτικῶν του ἀναζητήσεων μὲ δυτικοὺς θεσμοὺς σὲ ἕναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο καὶ σὲ μία κυριαρχούμενη ἀπὸ τὴν τεχνολογία ῥευστὴ κοινωνικὴ πραγματικότητα.

Χριστιανικὸς φονταμενταλισμός

Στὸν χριστιανικὸ κόσμο, ὁ ἀμερικανικὸς προτεσταντισμὸς ἀποτελεῖ σημεῖο ἀναφορᾶς στὴν ἐξωστρεφῆ ἐξωτερικὴ πολιτικὴ τῶν ΗΠΑ. Ὁ πολιτικὸς λόγος ἀποκτᾷ θρησκευτικὰ χαρακτηριστικὰ (ἔννοια τῆς "παγκόσμιας ἀποστολῆς", "Δυνάμεις τοῦ καλοῦ" κ.λπ.) καὶ ἱεροποιοῦνται οἱ δυτικοὶ πολιτικοὶ θεσμοί, ἐνῷ τὸ κήρυγμα ἀλλάζει περιεχόμενο ταυτιζόμενο μὲ τὴν ἔννοια τοῦ "δυτικοῦ πολιτισμοῦ". Ἐργώδης προσηλυτιστικὴ δραστηριότητα προτεσταντικῶν ὁμολογιῶν παρατηρεῖται στὰ Βαλκάνια, τὴ Μέση Ἀνατολὴ καὶ σὲ θερμὲς περιοχὲς τοῦ πλανήτη, ἐνῷ ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ δραστηριοποιεῖται σταδιακὰ ἡ ρωσικὴ πολιτικὴ καὶ σὲ σχέση μὲ τὸν θρησκευτικὸ παράγοντα.

Ὁρισμένοι μίλησαν ἀνοιχτὰ γιὰ "σύγκρουση πολιτισμῶν" μὲ πλέον γνωστὸ τὸν προσφάτως ἀποβιώσαντα Χάντινγκτον. Τὸ κράτος τοῦ Ἰσραὴλ ἐμφανίζεται ἀπὸ θρησκευτικοὺς καὶ συντηρητικοὺς κύκλους στὶς ΗΠΑ σὰν τὴν "αἰχμὴ τοῦ δόρατος" τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ στὸν πόλεμο κατὰ τοῦ Ἰσλάμ. Ὡστόσο δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξει ὁμοφωνία σχετικὰ μὲ τὸ σύγχρονο περιεχόμενο τῆς ἔννοιας τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, ὅταν μάλιστα αὐτὸς ἐξειδικεύεται σὲ μέτρα ὅπως ἡ δυνατότητα συνάψεως γάμου ἀπὸ ἄτομα τοῦ ἰδίου φύλου, ἡ σταδιακὴ ἀποποινικοποίηση τῆς παιδεραστίας κ.ἅ.

Στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἑνώση οἱ σχέσεις Χριστιανισμοῦ καὶ Ἰσλὰμ ἀποτελοῦν ἀντικείμενο προβληματισμοῦ, καθόσον ὑπάρχουν πολυάριθμες μουσουλμανικὲς κοινότητες σὲ ὁρισμένες χῶρες-μέλῃ (Γαλλία, Γερμανία). Ἡ ἔλλειψη ὁποιασδήποτε ἀναφορᾶς στὸν Χριστιανισμὸ στὸ προοίμιο τοῦ λεγόμενου "Εὐρωσυντάγματος" συνέβαλε στὴν καταψήφισή του, ἐνῷ ἐρωτήματα ἐγείρονται ὡς πρὸς τὴν ὑποψηφιότητα τῆς Τουρκίας. Οἱ σχέσεις Χριστιανισμοῦ καὶ Ἰσλὰμ ἀποτελοῦν μέρος ἐνὸς γενικότερου προβλήματος αὐτοπροσδιορισμοῦ τῶν εὐρωπαϊκῶν κοινωνιῶν.

Τόσο στὸν χριστιανικὸ ὅσο καὶ στὸν ἰσλαμικὸ κόσμο διαπιστώνεται μία ἄνοδος τοῦ θρησκευτικοῦ παράγοντα στὴ διαμόρφωση τῶν πολιτικῶν ἐξελίξεων εἴτε γιὰ οὐσιαστικοὺς εἴτε γιὰ προσχηματικοὺς λόγους. Στὴν περίπτωση μάλιστα χωρῶν μὲ ὀρθόδοξη χριστιανικὴ πλειοψηφία τὸ πρόβλημα περιπλέκεται στὸ μέτρο ποὺ κέντρα ἐξουσίας δυτικῆς προέλευσης ἀντιμετωπίζουν μὲ καχυποψία τὴν ὑπαρκτὴ ἢ εἰκαζόμενη "ῥωσικὴ ἐπιρροή". Ἔτσι στὰ Βαλκάνια ὑπάρχει τάση ἀνάδειξης καὶ ὑποστήριξης μὴ ὀρθόδοξων πληθυσμῶν ἀπὸ ποικίλα κέντρα ἐξουσίας.

Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι στὶς ἐκκοσμικευμένες εὐρωπαϊκὲς κοινωνίες δίδεται ἔμφαση στὰ προβλήματα προσαρμογῆς τῶν μουσουλμάνων, στοὺς κόλπους κυρίως τῆς ῥωμαιοκαθολικῆς ἐκκλησίας ὑπάρχει προβληματισμὸς γιὰ τὴν ὑποστηριζόμενη ἀπὸ πολλοὺς Εὐρωπαίους πολιτικὴ περαιτέρω ἀποχριστιανοποιήσεως τοῦ δημοσίου βίου καὶ ὁ προβληματισμὸς αὐτὸς γενικεύεται στοὺς θρησκευτικοὺς κύκλους ἐν γένει. Κοινὸ ἐν δυνάμει στοιχεῖο μεταξὺ ὅλων τῶν θρησκειῶν ποὺ ἐνεργοποιοῦνται στὸν εὐρωπαϊκὸ χῶρο ἀποτελεῖ ἡ στάση ἔναντι τῆς ἀθεΐας, ἐνῷ κοινωνικὰ καὶ ἄλλα θέματα δημιουργοῦν διόδους ἐπικοινωνίας μεταξὺ τῶν ἐκκλησιῶν ἀλλὰ καὶ σὲ διαθρησκειακὸ ἐπίπεδο. Σὲ πολλὲς περιπτώσεις πολιτικὲς σκοπιμότητες ἐνθαρρύνουν τὴ δημιουργία διαχωριστικῶν γραμμῶν μεταξὺ χριστιανῶν καὶ μουσουλμάνων (περίπτωση Κοσσυφοπεδίου). Ἐκεῖ καλλιεργήθηκε ὁ θρησκευτικὸς φανατισμός, γιὰ νὰ διευκολυνθεῖ ὁ διαμελισμὸς τῆς Γιουγκοσλαβίας. Ἀντίθετο παράδειγμα ἀποτελοῦν οἱ περιβόητες γελοιογραφίες τοῦ Μωάμεθ, τὶς ὁποῖες ἰσλαμικοὶ κύκλοι φρόντισαν νὰ διαδώσουν μεταξὺ τοῦ ἰσλαμικοῦ πληθυσμοῦ ἀνὰ τὴν ὑφήλιο, ὥστε νὰ καλλιεργηθεῖ τὸ ἀντιδυτικὸ αἴσθημα. Ἀκρίτως ὅμως ἐπαναδημοσιεύθηκαν καὶ ἀπὸ ἄλλες δυτικὲς ἐφημερίδες ρίχνοντας ἔτσι "λάδι στὴ φωτιά".

Ἐν κατακλεῖδι, ὁ πολύπλοκος χαρακτῆρας τῶν σχέσεων ἀνάμεσα στὸν ἰσλαμικὸ καὶ στὸν χριστιανικὸ κόσμο προκύπτει σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπὸ πολιτικοὺς παράγοντες ποὺ μὲ τὴ σειρά τους ἀποσταθεροποιοῦν τὴν παγκόσμια εἰρήνη.

(Ἐφημερίδα «Χριστιανική», Πέμπτη 5 Φεβρουαρίου 2009)

[Dionysios]

Σχολικά Εγχειρίδια:
Διαγραφή της εθνικής μνήμης;

Η περίπτωση της ιστορίας της Έκτης Δημοτικού

Γιώργος Αθ. Τσούτσος,
πολιτικός επιστήμων, ιστοριοδίφης, δημοσιογράφος

Σάλο έχει προκαλέσει το σχολικό εγχειρίδιο της Έκτης Δημοτικού «Στα νεότερα και σύγχρονα χρόνια» που διανέμει το Υπουργείο Παιδείας στους μαθητές και τις μαθήτριες της αντίστοιχης τάξης. Το πρόβλημα της ύλης που περιέχεται στα σχολικά εγχειρίδια είναι γενικότερο και αφορά σε όλες τις βαθμίδες της Εκπαίδευσης αλλά, αρχής γενομένης από το συγκεκριμένο βιβλίο, φαίνεται ότι έχει αρχίσει να αφυπνίζεται μία μερίδα της ελληνικής κοινωνίας και να επιδιώκει να ανατρέψει τις πολιτικές εκείνων που οδηγούν νομοτελειακά στην διαγραφή της εθνικής μνήμης από τις νεότερες γενιές.

Χιλιάδες άνθρωποι κάθε ηλικίας, κοινωνικής τάξης και επαγγέλματος υπέγραψαν επιστολή διαμαρτυρίας, ενώ επιστολές, άρθρα και ποικίλα διαβήματα εκπαιδευτικών, συλλόγων και απλών πολιτών έπεσαν στο κενό αφού το υπουργείο στέλνει το εν λόγω βιβλίο προς επανεξέταση αντί να το αποσύρει βάσει συγκεκριμένων καταγγελιών από ανθρώπους της εκπαίδευσης αλλά και απο τους έχοντες στοιχειώδεις γνώσεις ιστορίας και κοινό νου.

Ο γράφων δεν είναι ούτε εκπαιδευτικός για να αναφερθεί στον τρόπο διδαχής της ιστορίας που εισάγεται με το εν λόγω σχολικό εγχειρίδιο ούτε φιλόλογος για να σχολιάσει το ιδιάζον γλωσσικό ιδίωμα που χρησιμοποιείται με κοφτές προτάσεις που θυμίζουν διαλόγους μεταναστών.

Στο παρόν σημείωμα θα περιοριστούμε σε μερικές παρατηρήσεις που αφορούν στον τρόπο παρουσίασης ή στην αποσιώπηση ιστορικών γεγονότων μεγάλης σημασίας. Οι παρατηρήσεις αυτές είναι ενδεικτικές και αποτελούν ίσως ένα ακόμη έναυσμα προς τους ενδιαφερομένους, γονείς, εκπαιδευτικούς , παιδαγωγούς και πολίτες που ενδιαφέρονται για τα συμβαίνοντα στο χώρο της Παιδείας.

Προκειμένου περί της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως από τους Τούρκους το 1453 δεν γίνεται φανερή η σημασία του εν λόγω ιστορικού γεγονότος για την Παγκόσμιο ιστορία. Προκειμένου περί των πολεμικών γεγονότων της Τουρκοκρατίας, σημειώνουμε την πλήρη απουσία οιασδήποτε αναφοράς για την Μάχη της Αλαμάνας, την Κατάληψη της Τριπολιτσάς, την Μάχη της Γραβιάς, τα Δερβενάκια. Διαφωνούμε επίσης με τα αναγραφόμενα στη σελ. 32 οτι οι εξεγέρσεις των Ελλήνων «ξεσπούν κάθε φορά που οι Οθωμανοί εμπλέκονται σε πολεμικές επιχειρήσεις με τους Βενετούς και τους Ρώσους».

Στη σελίδα 19 ερωτάται ο μαθητής «Με ποιό τρόπο αντιμετωπίζουν οι σουλτάνοι τους πληθυσμούς των κατακτημένων περιοχών;» Ως απάντηση δίδεται τμήμα επιστολής του Γάλλου πρεσβευτή Ντε Μπρεβ προς το Λουδοβίκο ΙΓ΄στην οποία διαπιστώνεται οτι οι σουλτάνοι διατηρούν θαυμαστή τάξη,ο λαός ζει σύμφωνα με τα ήθη και έθιμά του και έχει θρησκευτική ελευθερία. Δεν μπορούμε να περιμένουμε από το μαθητή της έκτης Δημοτικού να εμβαθύνει στην έννοια «τάξη» Για να εκτιμηθούν οι παρατεθείσες φράσεις από την επιστολή του Γάλλου πρεσβευτή απαιτείται χρήση πολλών πηγών και δυνατότητα ανάλυσης από μαθητές πιο μεγάλους στην ηλικία. Ουσιαστικά ζητείται από το μαθητή να εκτιμήσει την ψυχική, κοινωνική, οικονομική κατάσταση των υπόδουλων χριστιανών με μία πηγή που είναι εκ των πραγμάτων ανεπαρκής και εύκολα παρασύρει σε εσφαλμένα συμπεράσματα.Επιπλέον, τα κινήματα που ξεσπούν από την περίοδο της Αλώσεως μέχρι την Επανάσταση του 1821 είναι αρκετά για να καταστήσουν επισφαλή την απόλυτη ορθότητα αυτής της πηγής και δεν γίνεται καν μνεία τους στο βιβλίο.Αξίζει να σημειωθεί οτι η άποψη περί της τάξεως που επιβάλλουν οι Οθωμανοί με τις κατακτήσεις τους απλουστευτικά προβάλλεται κατά κόρον από μέγα μέρος της τουρκικής ιστοριογραφίας.

Στη σελ. 20 γράφεται εσφαλμένα οτι η Συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή υπεγράφη το 1784 αντί του ορθού 1774 με την προσθήκη οτι «τα ελληνικά πολεμικά πλοία ταξιδεύουν με περισσότερη άνεση» χωρίς να εξηγείται στο μαθητή για ποιο λόγο συμβαίνει αυτό.

Στη σελ 30 γίνεται λόγος για την ακμή και παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αναφέρεται οτι η παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας οφείλεται μεταξύ άλλων στην ανάθεση των εισπράξεων των φόρων σε ιδιώτες οι οποίοι αυθαιρετούν εις βάρος των υπηκόων και επαναστατούν συχνά ενάντια στην κεντρική διοίκηση. Τούτο είναι αληθές αλλά, αποκεκομμένο από άλλα επιχειρήματα, που ανάγονται στην ίδια τη φύση της οθωμανικής διοίκησης οδηγεί σε εξωραϊσμό της τελευταίας ενώ, όπως και στην περίπτωση της επιστολής του Γάλλου πρεσβευτή, προσεγγίζει θέσεις της τουρκικής ιστοριογραφίας η οποία δίδει το παράδειγμα της αγροτικής επανάστασης στη Θεσσαλία το 1878 [ίδε Emine Kıray,Osmanlıda Ekonomık Yapı ve Dış Borçlar (Οικονομική Δομή και Εξωτερικά Χρέη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, Κων/πολη, 1993, İlber Ortaylı,İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı(Η πιο κρίσιμη εκατονταετία της Αυτοκρατορίας), Κων/πολη 1987 ].Είναι όμως δύσκολο να εξαχθούν γενικότερα συμπεράσματα για την οικονομική παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας με βάση τη συγκεκριμένη ιστορική πληροφορία. Λόγου χάρη,από οικονομική σκοπιά υπάρχουν διαφυγόντα κέρδη των Οθωμανών λόγω των εξεγέρσεων ενώ θα έπρεπε να γίνει λόγος για τις διομολογήσειςκ.τλπ. Επειδή όμως το βιβλίο απευθύνεται σε μαθητές της έκτης δημοτικού και δεν είναι δυνατόν να παρατεθούν στοιχεία που προϋποθέτουν προχωρημένες γνώσεις οικονομικής επιστήμης, γίνεται φανερό ότι το συγκεκριμένο κεφάλαιο χρήζει αναθεώρησης.

Ο φευγαλέος τρόπος με τον οποίο γίνεται αναφορά στο παιδομάζωμα και στους βίαιους εξισλαμισμούς αποτελεί επίσης κατακριτέα επιλογή των συγγραφέων που αντίθετα δίνουν έμφαση σε στοιχεία για τον ειρηνικό κοινωνικό βίο των υπόδουλων ενώ υποβαθμίζονται σε απλό λαογραφικό επίπεδο οι αναφορές στην χριστιανική ταυτότητα των ραγιάδων.

Ο ιστορικός όρος «Βόρειος Ηπειρος» αναγράφεται μία φορά σε τμήμα επιστολής του Ελευθερίου Βενιζέλου ως πηγή, χωρίς άλλη επεξήγηση, ενώ γράφεται χαρακτηριστικά οτι με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου το 1913, η Ελλάς προσαρτά και «την υπόλοιπη Ηπειρο».

Ισχυρές αντιδράσεις έχει προκαλέσει μεταξύ των Ποντίων η αποσιώπηση της Ποντιακής Γενοκτονίας αλλά αποσιωπούνται γενικότερα και οι διώξεις του Μικρασιατικού Ελληνισμού κατά την περίοδο 1913- 1922 ενω αποσιωπάται ο τουρκικός εμπρησμός της πόλεως της Σμύρνης τον Αύγουστο του 1922 και εμφανίζεται απλώς ως « συνωστισμός στο λιμάνι της Σμύρνης» η δραματική προσπάθεια του χριστιανικού πληθυσμού να γλυτώσει από τις σφαγές του τουρκικού στρατού.Τα παραπάνω ζητήματα, ως γνωστόν, ενοχλούν την τουρκική ιστοριογραφία πλην ελαχίστων τιμητικών εξαιρέσεων.

Μέσα σε μία πρόταση ο μαθητής μαθαίνει οτι «οι Ελληνες, το 1940-1941, απομακρύνουν τα ιταλικά στρατεύματα από τα ελληνοαλβανικά σύνορα σημειώνοντας σημαντικές νίκες» Ετσι περιγράφεται η εποποιϊα του 40 ενώ το παρατεθέν απόσπασμα από τον Ελύτη (Αξιον Εστί) περιγράφει μόνο τις κακουχίες του πολέμου και η φωτογραφία μιας αφίσας για τις «Ηρωίδες της Πίνδου» δεν είναι αρκετή για να μεταδώσει το ηρωϊκό κλίμα της εποχής. Ουδεμία αναφορά υπάρχει για τα γεγονότα του 1955 στην Κωνσταντινούπολη ενισχύοντας την πεποίθησή μας οτι οι μαθητές του σχολικού εγχειριδίου είναι θύματα μιας μονόπλευρης προσέγγισης προς την τουρκική πλευρά, η οποία άλλωστε διαψεύδεται από εμπεριστατωμένες πρόσφατες εργασίες Τούρκων ιστορικών (ίδε πρόσφατο βιβλίο της Ντιλέκ Γκιουβέν για τα Σεπτεμβριανά).

Οι ανωτέρω παρατηρήσεις είναι, όπως προαναφέραμε, απολύτως ενδεικτικές και η ουσιαστική κριτική πρέπει να κατευθυνθεί στο σκεπτικό των συγγραφέων του βιβλίου για το σύνολο του έργου τους (δομή και περιεχόμενο της ύλης) και, βεβαίως, στους έχοντες την ευθύνη για τα όσα συμβαίνουν στο χώρο της Παιδείας.

(Περιοδικό «Λαβύρινθος», τεύχ. 48, Ιούνιος 2007)


Σημείωσις «Συμβολῆς». τὸ συγκεκριμένο βιβλίο ἔχει ἀποσυρθῆ ἀπὸ τὴν ἐκπαίδευσι ἐδῶ καὶ τρία χρόνια. τὸ παρὸν ἄρθρο ἀναδημοσιεύεται ἐδῶ ὡς γενικωτέρου ἐνδιαφέροντος γιὰ τὴν εὐρύτερη κριτικὴ ποὺ γίνεται μέσα στὰ πλαίσια τῆς ἱστορικῆς ἐρεύνης.

[Dionysios]

[Τὸ ἀνωτέρω κείμενο πολυτονισμένο.]

Σχολικὰ Ἐγχειρίδια:
Διαγραφὴ τῆς ἐθνικῆς μνήμης;

Ἡ περίπτωση τῆς ἱστορίας τῆς ῞Εκτης Δημοτικοῦ

Γιῶργος Αθ. Τσοῦτσος,
πολιτικὸς ἐπιστήμων, ἱστοριοδίφης, δημοσιογράφος

Σάλο ἔχει προκαλέσει τὸ σχολικὸ ἐγχειρίδιο τῆς ῞Εκτης Δημοτικοῦ «Στὰ νεότερα καὶ σύγχρονα χρόνια» ποὺ διανέμει τὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας στοὺς μαθητὲς καὶ τὶς μαθήτριες τῆς ἀντίστοιχης τάξης. Τὸ πρόβλημα τῆς ὕλης ποὺ περιέχεται στὰ σχολικὰ ἐγχειρίδια εἶναι γενικότερο καὶ ἀφορᾷ σὲ ὅλες τὶς βαθμίδες τῆς Ἐκπαίδευσης, ἀλλά, ἀρχῆς γενομένης ἀπὸ τὸ συγκεκριμένο βιβλίο, φαίνεται ὅτι ἔχει ἀρχίσει νὰ ἀφυπνίζεται μία μερίδα τῆς ἑλληνικῆς κοινωνίας καὶ νὰ ἐπιδιώκει νὰ ἀνατρέψει τὶς πολιτικὲς ἐκείνων ποὺ ὁδηγοῦν νομοτελειακὰ στὴν διαγραφὴ τῆς ἐθνικῆς μνήμης ἀπὸ τὶς νεότερες γενιές.

Χιλιάδες ἄνθρωποι κάθε ἡλικίας, κοινωνικῆς τάξης καὶ ἐπαγγέλματος ὑπέγραψαν ἐπιστολὴ διαμαρτυρίας, ἐνῷ ἐπιστολές, ἄρθρα καὶ ποικίλα διαβήματα ἐκπαιδευτικῶν, συλλόγων καὶ ἁπλῶν πολιτῶν ἔπεσαν στὸ κενό, ἀφοῦ τὸ ὑπουργεῖο στέλνει τὸ ἐν λόγῳ βιβλίο πρὸς ἐπανεξέταση ἀντὶ νὰ τὸ ἀποσύρει βάσει συγκεκριμένων καταγγελιῶν ἀπὸ ἀνθρώπους τῆς ἐκπαίδευσης ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τοὺς ἔχοντες στοιχειώδεις γνώσεις ἱστορίας καὶ κοινὸ νοῦ.

Ὁ γράφων δὲν εἶναι οὔτε ἐκπαιδευτικός, γιὰ νὰ ἀναφερθεῖ στὸν τρόπο διδαχῆς τῆς ἱστορίας ποὺ εἰσάγεται μὲ τὸ ἐν λόγῳ σχολικὸ ἐγχειρίδιο, οὔτε φιλόλογος, γιὰ νὰ σχολιάσει τὸ ἰδιάζον γλωσσικὸ ἰδίωμα ποὺ χρησιμοποιεῖται μὲ κοφτὲς προτάσεις ποὺ θυμίζουν διαλόγους μεταναστῶν. Στὸ παρὸν σημείωμα θὰ περιοριστοῦμε σὲ μερικὲς παρατηρήσεις ποὺ ἀφοροῦν στὸν τρόπο παρουσίασης ἢ στὴν ἀποσιώπηση ἱστορικῶν γεγονότων μεγάλης σημασίας. Οἱ παρατηρήσεις αὐτὲς εἶναι ἐνδεικτικὲς καὶ ἀποτελοῦν ἴσως ἕνα ἀκόμη ἔναυσμα πρὸς τοὺς ἐνδιαφερομένους, γονεῖς, ἐκπαιδευτικούς, παιδαγωγοὺς καὶ πολῖτες ποὺ ἐνδιαφέρονται γιὰ τὰ συμβαίνοντα στὸ χῶρο τῆς Παιδείας.

Προκειμένου περὶ τῆς Ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπὸ τοὺς Τούρκους τὸ 1453 δὲν γίνεται φανερὴ ἡ σημασία τοῦ ἐν λόγῳ ἱστορικοῦ γεγονότος γιὰ τὴν παγκόσμιο ἱστορία. Προκειμένου περὶ τῶν πολεμικῶν γεγονότων τῆς Τουρκοκρατίας, σημειώνουμε τὴν πλήρη ἀπουσία οἱασδήποτε ἀναφορᾶς γιὰ τὴν Μάχη τῆς Ἀλαμάνας, τὴν Κατάληψη τῆς Τριπολιτσᾶς, τὴν Μάχη τῆς Γραβιᾶς, τὰ Δερβενάκια. Διαφωνοῦμε ἐπίσης μὲ τὰ ἀναγραφόμενα στὴ σελ. 32 ὅτι οἱ ἐξεγέρσεις τῶν Ἑλλήνων «ξεσποῦν κάθε φορὰ ποὺ οἱ Ὀθωμανοὶ ἐμπλέκονται σὲ πολεμικὲς ἐπιχειρήσεις μὲ τοὺς Βενετοὺς καὶ τοὺς Ρώσους».

Στὴ σελίδα 19 ἐρωτᾶται ὁ μαθητής· «Μὲ ποιό τρόπο ἀντιμετωπίζουν οἱ σουλτάνοι τοὺς πληθυσμοὺς τῶν κατακτημένων περιοχῶν;» Ὡς ἀπάντηση δίδεται τμῆμα ἐπιστολῆς τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ Ντὲ Μπρὲβ πρὸς τὸ Λουδοβίκο ΙΓ΄, στὴν ὁποία διαπιστώνεται ὅτι οἱ σουλτάνοι διατηροῦν θαυμαστὴ τάξη, ὁ λαὸς ζεῖ σύμφωνα μὲ τὰ ἤθη καὶ ἔθιμά του καὶ ἔχει θρησκευτικὴ ἐλευθερία. Δὲν μποροῦμε νὰ περιμένουμε ἀπὸ τὸ μαθητὴ τῆς ἕκτης Δημοτικοῦ νὰ ἐμβαθύνει στὴν ἔννοια «τάξη». Γιὰ νὰ ἐκτιμηθοῦν οἱ παρατεθεῖσες φράσεις ἀπὸ τὴν ἐπιστολὴ τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ ἀπαιτεῖται χρήση πολλῶν πηγῶν καὶ δυνατότητα ἀνάλυσης ἀπὸ μαθητὲς πιὸ μεγάλους στὴν ἡλικία. Οὐσιαστικὰ ζητεῖται ἀπὸ τὸ μαθητὴ νὰ ἐκτιμήσει τὴν ψυχική, κοινωνική, οἰκονομικὴ κατάσταση τῶν ὑπόδουλων χριστιανῶν μὲ μία πηγὴ ποὺ εἶναι ἐκ τῶν πραγμάτων ἀνεπαρκὴς καὶ εὔκολα παρασύρει σὲ ἐσφαλμένα συμπεράσματα. Ἐπιπλέον τὰ κινήματα ποὺ ξεσποῦν ἀπὸ τὴν περίοδο τῆς Ἁλώσεως μέχρι τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 εἶναι ἀρκετά, γιὰ νὰ καταστήσουν ἐπισφαλῆ τὴν ἀπόλυτη ὀρθότητα αὐτῆς τῆς πηγῆς, καὶ δὲν γίνεται κὰν μνεία τους στὸ βιβλίο. Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ ἄποψη περὶ τῆς τάξεως ποὺ ἐπιβάλλουν οἱ Ὀθωμανοὶ μὲ τὶς κατακτήσεις τους ἁπλουστευτικὰ προβάλλεται κατὰ κόρον ἀπὸ μέγα μέρος τῆς τουρκικῆς ἱστοριογραφίας.

Στὴ σελ. 20 γράφεται ἐσφαλμένα ὅτι ἡ Συνθήκη τοῦ Κιουτσοὺκ – Καϊναρτζῆ ὑπεγράφη τὸ 1784 ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ 1774, μὲ τὴν προσθήκη ὅτι «τὰ ἑλληνικὰ πολεμικὰ πλοῖα ταξιδεύουν μὲ περισσότερη ἄνεση», χωρὶς νὰ ἐξηγεῖται στὸ μαθητὴ γιὰ ποιό λόγο συμβαίνει αὐτό.

Στὴ σελ. 30 γίνεται λόγος γιὰ τὴν ἀκμὴ καὶ παρακμὴ τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ ἀναφέρεται ὅτι ἡ παρακμὴ τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ὀφείλεται μεταξὺ ἄλλων στὴν ἀνάθεση τῶν εἰσπράξεων τῶν φόρων σὲ ἰδιῶτες, οἱ ὁποῖοι αὐθαιρετοῦν εἰς βάρος τῶν ὑπηκόων καὶ ἐπαναστατοῦν συχνὰ ἐνάντια στὴν κεντρικὴ διοίκηση. Τοῦτο εἶναι ἀληθές, ἀλλὰ ἀποκεκομμένο ἀπὸ ἄλλα ἐπιχειρήματα, ποὺ ἀνάγονται στὴν ἴδια τὴ φύση τῆς ὀθωμανικῆς διοίκησης, ὁδηγεῖ σὲ ἐξωραϊσμὸ τῆς τελευταίας, ἐνῷ, ὅπως καὶ στὴν περίπτωση τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Γάλλου πρεσβευτῆ, προσεγγίζει θέσεις τῆς τουρκικῆς ἱστοριογραφίας, ἡ ὁποία δίδει τὸ παράδειγμα τῆς ἀγροτικῆς ἐπανάστασης στὴ Θεσσαλία τὸ 1878 [ἴδε Emine Kιray,Osmanlιda Ekonomιk Yapι ve Dιs Borclar (Οἰκονομικὴ Δομὴ καὶ Ἐξωτερικὰ Χρέη τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, Κων/πόλη, 1993, Ilber Ortaylι, Imparatorlugun En Uzun Yuzyιlι (Ἡ πιὸ κρίσιμη ἑκατονταετία τῆς Αὐτοκρατορίας), Κων/πόλη 1987]. Εἶναι ὅμως δύσκολο νὰ ἐξαχθοῦν γενικότερα συμπεράσματα γιὰ τὴν οἰκονομικὴ παρακμὴ τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας μὲ βάση τὴ συγκεκριμένη ἱστορικὴ πληροφορία. Λόγου χάρη ἀπὸ οἰκονομικὴ σκοπιὰ ὑπάρχουν διαφυγόντα κέρδη τῶν Ὀθωμανῶν λόγω τῶν ἐξεγέρσεων, ἐνῷ θὰ ἔπρεπε νὰ γίνει λόγος γιὰ τὶς διομολογήσεις κ.τ.λ.. Ἐπειδὴ ὅμως τὸ βιβλίο ἀπευθύνεται σὲ μαθητὲς τῆς ἕκτης δημοτικοῦ καὶ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ παρατεθοῦν στοιχεῖα ποὺ προϋποθέτουν προχωρημένες γνώσεις οἰκονομικῆς ἐπιστήμης, γίνεται φανερὸ ὅτι τὸ συγκεκριμένο κεφάλαιο χρήζει ἀναθεώρησης.

Ὁ φευγαλέος τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο γίνεται ἀναφορὰ στὸ παιδομάζωμα καὶ στοὺς βίαιους ἐξισλαμισμοὺς ἀποτελεῖ ἐπίσης κατακριτέα ἐπιλογὴ τῶν συγγραφέων, ποὺ ἀντίθετα δίνουν ἔμφαση σὲ στοιχεῖα γιὰ τὸν εἰρηνικὸ κοινωνικὸ βίο τῶν ὑπόδουλων, ἐνῷ ὑποβαθμίζονται σὲ ἁπλὸ λαογραφικὸ ἐπίπεδο οἱ ἀναφορὲς στὴν χριστιανικὴ ταυτότητα τῶν ραγιάδων.

Ὁ ἱστορικὸς ὅρος «Βόρειος Ἤπειρος» ἀναγράφεται μία φορὰ σὲ τμῆμα ἐπιστολῆς τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου ὡς πηγή, χωρὶς ἄλλη ἐπεξήγηση, ἐνῷ γράφεται χαρακτηριστικὰ ὅτι μὲ τὴ Συνθήκη τοῦ Βουκουρεστίου τὸ 1913 ἡ Ἑλλὰς προσαρτᾷ καὶ «τὴν ὑπόλοιπη Ἤπειρο».

Ἰσχυρὲς ἀντιδράσεις ἔχει προκαλέσει μεταξὺ τῶν Ποντίων ἡ ἀποσιώπηση τῆς Ποντιακῆς Γενοκτονίας, ἀλλὰ ἀποσιωποῦνται γενικότερα καὶ οἱ διώξεις τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ κατὰ τὴν περίοδο 1913- 1922, ἐνῷ ἀποσιωπᾶται ὁ τουρκικὸς ἐμπρησμὸς τῆς πόλεως τῆς Σμύρνης τὸν Αὔγουστο τοῦ 1922, καὶ ἐμφανίζεται ἁπλῶς ὡς «συνωστισμὸς στὸ λιμάνι τῆς Σμύρνης» ἡ δραματικὴ προσπάθεια τοῦ χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ νὰ γλιτώσει ἀπὸ τὶς σφαγὲς τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ. Τὰ παραπάνω ζητήματα, ὡς γνωστόν, ἐνοχλοῦν τὴν τουρκικὴ ἱστοριογραφία πλὴν ἐλαχίστων τιμητικῶν ἐξαιρέσεων.

Μέσα σὲ μία πρόταση ὁ μαθητὴς μαθαίνει ὅτι «οἱ Ἕλληνες τὸ 1940-1941 ἀπομακρύνουν τὰ ἰταλικὰ στρατεύματα ἀπὸ τὰ ἑλληνοαλβανικὰ σύνορα σημειώνοντας σημαντικὲς νῖκες». Ἔτσι περιγράφεται ἡ ἐποποιία τοῦ ᾿40, ἐνῷ τὸ παρατεθὲν ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸν Ἐλύτη (Ἄξιον Ἐστὶ) περιγράφει μόνο τὶς κακουχίες τοῦ πολέμου, καὶ ἡ φωτογραφία μιᾶς ἀφίσας γιὰ τὶς «῾Ηρωίδες τῆς Πίνδου» δὲν εἶναι ἀρκετή, γιὰ νὰ μεταδώσει τὸ ἠρωικὸ κλίμα τῆς ἐποχῆς. Οὐδεμία ἀναφορὰ ὑπάρχει γιὰ τὰ γεγονότα τοῦ 1955 στὴν Κωνσταντινούπολη, ἐνισχύοντας τὴν πεποιθησή μας ὅτι οἱ μαθητὲς τοῦ σχολικοῦ ἐγχειριδίου εἶναι θύματα μιᾶς μονόπλευρης προσέγγισης πρὸς τὴν τουρκικὴ πλευρά, ἡ ὁποία ἄλλωστε διαψεύδεται ἀπὸ ἐμπεριστατωμένες πρόσφατες ἐργασίες Τούρκων ἱστορικῶν (ἴδε πρόσφατο βιβλίο τῆς Ντιλὲκ Γκιουβὲν γιὰ τὰ Σεπτεμβριανά).

Οἱ ἀνωτέρω παρατηρήσεις εἶναι, ὅπως προαναφέραμε, ἀπολύτως ἐνδεικτικές, καὶ ἡ οὐσιαστικὴ κριτικὴ πρέπει νὰ κατευθυνθεῖ στὸ σκεπτικὸ τῶν συγγραφέων τοῦ βιβλίου γιὰ τὸ σύνολο τοῦ ἔργου τους (δομὴ καὶ περιεχόμενο τῆς ὕλης) καὶ βεβαίως στοὺς ἔχοντες τὴν εὐθύνη γιὰ τὰ ὅσα συμβαίνουν στὸ χῶρο τῆς Παιδείας.

(Περιοδικὸ «Λαβύρινθος», τεῦχ. 48, Ἰούνιος 2007)


Σημείωσις «Συμβολῆς». τὸ συγκεκριμένο βιβλίο ἔχει ἀποσυρθῆ ἀπὸ τὴν ἐκπαίδευσι ἐδῶ καὶ τρία χρόνια. τὸ παρὸν ἄρθρο ἀναδημοσιεύεται ἐδῶ ὡς γενικωτέρου ἐνδιαφέροντος γιὰ τὴν εὐρύτερη κριτικὴ ποὺ γίνεται μέσα στὰ πλαίσια τῆς ἱστορικῆς ἐρεύνης.

[Dionysios]

Με αφορμή ένα Ελληνοτουρκικό Ιστορικό σεμινάριο

Γιώργος Αθ. Τσούτσος,
πολιτικός επιστήμων, ιστοριοδίφης, δημοσιογράφος

Στην σειρά των πολλών ελληνοτουρκικών επαφών που γίνονται αυτή την περίοδο σε όλη την Ελλάδα εντάσσεται και το σεμινάριο που έγινε στη Χίο από τις 23 έως και τις 26 Σεπτεμβρίου 2000, με θέμα: Περιοχές και Αυτοκρατορία: Προσεγγίσεις στον Οθωμανικό / Ελληνικό πολιτισμό. Το σεμινάριο αυτό περιλάμβανε εργασίες μεταπτυχιακών φοιτητών από την Ελλάδα, την Τουρκία και της ΗΠΑ με τη συμμετοχή και καθηγητών από τις εν λόγω χώρες. Χορηγοί του σεμιναρίου ήταν το πρόγραμμα ελληνικών σπουδών του Πανεπιστημίου Princeton, το αντίστοιχο τουρκικό πρόγραμμα του ίδιου Πανεπιστημίου και από ελληνικής πλευράς το Ομήρειο Πολιτιστικό Κέντρο Χίου με τον πολύ δραστήριο διευθυντή του κ. Δημήτρη Μάντικα, η Νομαρχία Χίου και το τοπικό Μουσείο Μαστίχας.

Οι ομιλητές επέλεξαν συγκεκριμένα θέματα μικροϊστορικής ανάλυσης, με βάση πηγές, πράγμα που αποτελεί ασφαλώς μία θεμιτή οδό επιστημονικής προσέγγισης της περιόδου. Αναμφισβήτητα, παρόμοιες επαφές συμβάλλουν στη προώθηση της ιστορικής έρευνας και κυρίως βοηθούν τους ερευνητές στη διασταύρωση, τον έλεγχο και τον εμπλουτισμό των στοιχείων τους. Επιφυλάξεις ή και αντιρρήσεις βεβαίως υπάρχουν για επιμέρους απόψεις που ακούστηκαν κατά τις εργασίες του σεμιναρίου, πράγμα απολύτως φυσικό.

Η γνώση της ελληνικής γλώσσας από τους ξένους ερευνητές και της τουρκικής, αραβικής, βουλγαρικής κλπ. από τους Ελληνες, εάν γενικευθεί, θα συμβάλει κι αυτή στη διευκόλυνση της ιστορικής έρευνας. Η παρουσία πανεπιστημιακών καθηγητών στην Ελλάδα και την Τουρκία, οι οποίοι διδάσκουν ελληνική ή τουρκική Ιστορία χωρίς τη γνώση των αντίστοιχων γλωσσών δεν αναιρεί τη σημασία της ανωτέρω παρατήρησης.

Στο σεμινάριο αυτό, επιλέχθηκαν θέματα τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν αντικείμενο συζήτησης και έρευνας μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων Ιστορικών. Η πρωτοβουλία άρχισε από Ελληνες μεταπτυχιακούς φοιτητές και πιθανόν να έχει συνέχεια από εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδος και του εξωτερικού. Θα παραθέσουμε στοιχεία από μερικές περιλήψεις των εργασιών του σεμιναρίου οι οποίες παρουσίαζαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Ο παλαιστινιακής καταγωγής Αμερικανός καθηγητής Abou – El – Haj μίλησε για ένα σύστημα εγγυήσεων – προστασίας, το οποίο λειτούργησε στην οθωμανική Ιερουσαλήμ του 17ου αιώνα. Η καθημερινή ζωή στην πόλη αυτή, η οποία δεν αποτελεί μεμονωμένη περίπτωση, ελέγχεται αυστηρά από την οθωμανική διοίκηση. Την εγγύηση – προστασία στα άρρενα μέλη της μουσουλμανικής κοινότητας εξέδιδε υπάλληλος ειδικά επιφορτισμένος για το έργο αυτό (Kafd). Ο σκοπός αυτής της εγγύησης – προστασίας ήταν να διασφαλίσει τη δημόσια τάξη και την κοινωνική συμπεριφορά από τα φαινόμενα της ληστείας, πορνείας κλπ. καθώς και να καταδικάσει την αποχή από την εκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων. Η αφαίρεση αυτής της εγγύησης συνεπαγόταν την επιβολή χρηματικού προστίμου, αλλά σε περίπτωση γάμου μπορούσε να οδηγήσει σε διαζύγιο. Οι εκδότες αυτών των εγγυήσεων ήταν καταγεγραμμένοι στο δικαστήριο (Shari’a), που εκδίκαζε με βάση το μουσουλμανικό ιερό δίκαιο. Ο συγγραφέας διαπιστώνει ότι με το σύστημα αυτό αφενός δίνεται μία αίσθηση τοπικής αυτοδιοίκησης στα μέλη της μουσουλμανικής κοινότητας της Ιερουσαλήμ και αφετέρου ότι εξασκείται ένας έλεγχος της δημόσιας συμπεριφοράς των πολιτών που υπερβαίνει τη στενή έννοια της δημόσιας ασφάλειας.

Ο υποψήφιος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών Μιχάλης Βάρλας εξετάζει το κοινοτικό φαινόμενο στα μαστιχοχώρια της Χίου όχι στην κοινωνική αλλά στη διοικητική του μορφή. Ο συγγραφέας διαπιστώνει πως δεν υπάρχει ένα ενιαίο καθεστώς προνομίων στην Χίο μεταξύ 1566 – 1912 αλλά μία σειρά ρυθμίσεων οι οποίες σε διάφορες χρονικές περιόδους ευνοούν ορισμένες κατηγορίες του πληθυσμού με πλέον ευνοούμενη την τάξη των μαστιχοπαραγωγών. Ο συγγραφέας αμφισβητεί την ιδέα της πολιτικής αυτονομίας που εκφραζόταν από τις διάφορες ελίτ που θεωρούντο οι φυσικοί κοινωνικοί ηγέτες του καταπιεζόμενου ελληνικού Εθνους κατά την οθωμανική περίοδο. Τα προσόντα που απαιτούντο στην περίπτωση των Μαστιχοχωρίων, για να αποτελέσει κανείς μέλος της τοπικής ελίτ, ήταν οι διασυνδέσεις του με τις αρχές και γνώσεις λογιστικής συμβολαιογραφίας και φορολογικής νομοθεσίας. Δεν υπήρχε λαϊκή έκφραση πολιτικής αυτονομίας.

Η Μαργαρίτα Ποτουρίδου, μεταπτυχιακή φοιτήτρια στο Binghampton, μελέτησε προφορικές διηγήσεις προσφύγων του Πόντου, τις οποίες συνέλεξαν ερευνητές του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Η συγγραφέας αρνείται τον όρο «γενοκτονία των Ποντίων» καθώς και τον όρο «προδοτική ανταρσία», τους οποίους συναντούμε στην ελληνική και τουρκική ιστοριογραφία αντίστοιχα. Γράφει ότι βλέπει την κρίση ως «κρίση αυτοκρατορίας» περισσότερο παρά ως την αναπόφευκτη ανάδειξη εθνικών ταυτοτήτων που καταπιέζονταν από μακρού χρόνου. Η συγγραφέας ερμηνεύει τις εξελίξεις αυτές με τη διαπίστωση ότι η οθωμανική κοινωνία πέτυχε να δημιουργήσει ένα κοινωνικό – πολιτιστικό σύστημα, στο οποίο κοινωνικές, οικονομικές και πολιτιστικές σχέσεις υπερέβαιναν τα όρια που έθετε η θρησκεία, η γλώσσα και η «εθνική» ταυτότητα (τα εισαγωγικά της συγγραφέως). Υπάρχουν βέβαια πολλές αιτιάσεις στις παρατηρήσεις της συγγραφέως αλλά, εφόσον δεν έχει ολοκληρωθεί η εργασία της, δεν μπορεί να υπάρξει κριτική.

Ο μεταπτυχιακός φοιτητής του Princeton Ιπέκ Γιοσμάογλου έγραψε μία ενδιαφέρουσα εργασία για την οικογένεια Αλλατίνη της Θεσσαλονίκης και τον Οθωμανικό στρατό στη Μακεδονία. Η επιχείρηση της οικογένειας αυτής γνώρισε αλματώδη ανάπτυξη μετά το 1890 με το εμπόριο άρτου και μπύρας καθώς και άλλες δραστηριότητες. Η οικογένεια Αλλατίνη μεταξύ άλλων προμήθευσε το καθημερινό ψωμί στους οθωμανούς στρατιώτες που στρατοπέδευαν στο Μοναστήρι, στο Κοσσυφοπέδιο και στη Θεσσαλονίκη.

Η Στεφανία Τσάρου του ιδίου πανεπιστημίου παρουσίασε μία συλλογή αστικών τραγουδιών του 18ου αιώνα με τίτλο «Μισμαγιά». Τα τραγούδια αυτά ήταν δημοφιλή στους φαναριώτικους κύκλους της Κωνσταντινούπολης του 18ου αιώνα αλλά συνδυάζουν μέρος του ρεπερτορίου της οθωμανικής αυλής και ελληνικές μουσικές παραδόσεις.

Η Ελένη Γκαρά του Ιδρύματος Ελληνισμού παρουσίασε μία εργασία γύρω από την ενδυμασία των θρησκευτικών κοινοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η συγγραφέας διαπιστώνει ότι οι θρησκευτικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εθεωρούντο ξεχωριστά τμήματα της κοινωνίας. Οι κοινότητες αυτές είχαν διαφορετικό καθεστώς σε σχέση με το κράτος το οποίο θεσμικά ρυθμιζόταν συχνά από τη φορολογία. Οι μη – Μουσουλμάνοι ήταν ανεκτοί, αλλά εθεωρούντο τόσο από το κράτος όσο και από τους Μουσουλμάνους ως πολίτες δεύτερης κατηγορίας. Η διαφορά μεταξύ Μουσουλμάνων – Απίστων αντανακλάτο στην ενδυμασία και συμπεριφορά. Η θρησκευτική τοποθέτηση ενός ατόμου φαινόταν εκ πρώτης όψεως καθόσον αποτελούσε δημόσιο και όχι ιδιωτική υπόθεση. Ο προσήλυτος Μουσουλμάνος άλλαζε ενδυμασία και υιοθετούσε νέο όνομα. Η συγγραφέας ερευνά τις επιπτώσεις της θρησκευτικής μεταστροφής στη συμπεριφορά και σε άλλες κοινωνικές εκδηλώσεις.

Ο Γιώργος Τζεδόπουλος του Ιδρύματος Ελληνισμού εξετάζει τους ορθόδοξους νεομάρτυρες στην οθωμανική αυτοκρατορία. Οι βίοι των νεομαρτύρων διηγούνται το Μαρτύριον των νεομαρτύρων καθώς και τους αθλους, τα ηρωικά κατορθώματα που επιτελούν. Οι ιστορικοί ερευνούν από τη σκοπιά τους τους βίους αυτούς. Καταδικάζεται στους βίους αυτούς η θρησκευτική αποστασία και περιγράφονται σκηνές της οθωμανικής ζωής όπως τα οθωμανικά δικαστήρια.

Οι εργασίες που προαναφέρθηκαν δεν είναι όλες όσες ακούστηκαν. Χωρίς διάθεση αξιολόγησης αλλά από καθαρά χρηστική άποψη περιοριστήκαμε στις εργασίες αυτές, εφόσον θίγουν την κοινωνική – οικονομική πτυχή της οθωμανικής εποχής και μία ιδεολογική της παράμετρο, τη θρησκευτική.

Στο σημείο αυτό ας μας επιτραπεί να προβούμε σε μία σύντομη ανασκόπηση των σχέσεων Οθωμανικής Αυτοκρατορίας – Ισλάμ με άξονα τις εργασίες αυτές. Όπως γνωρίζουμε, κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το Ισλάμ εμφανίζεται υπό δύο κυρίως μορφές: το επίσημο Ισλάμ που περιλαμβάνει τη θρησκευτική εκπαίδευση και τη θρησκευτική βάση της διοικήσεως, και το κίνημα που εκπροσωπούν οι Δερβίσηδες και άλλα παρεμφερή τάγματα. Υπάρχει μία δημιουργική αντιπαράθεση μεταξύ των δύο αυτών τάσεων στον τομέα της ποίησης, φιλοσοφίας, μουσικής κ.λ.π. μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα, οπότε και επικρατεί στασιμότητα και φανατισμός. Παρ’ όλα αυτά, οι θρησκευτικές διαφορές περιορίζονται μεταξύ των θρησκευτικών ομάδων. Ο αντίκτυπος αυτών των διαφορών στο κράτος αφορά στα βακούφια και τις διαφορές μεταξύ εκείνων που υποστηρίζουν την ισλαμική νομοθεσία έναντι των υποστηρικτών της οθωμανικής.

Ιδιαίτερα μετά το 1750 ένας δυϊσμός διαιρεί την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αφενός υπάρχουν οι υποστηρικτές των προτύπων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και αφετέρου εκείνοι που επηρεάζονται από τις μεταρρυθμίσεις που αλλάζουν τη φυσιογνωμία της Ευρώπης. Οι τελευταίοι επιδιώκουν να μεταφέρουν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία τις ιδέες περί Εθνους και Δημοκρατίας, ενώ η τελευταία βασίζεται στις θρησκευτικές διαφορές. Είναι αλήθεια ότι ο ισλαμικός νόμος δεν εφαρμόστηκε ποτέ πλήρως και πολλές αντιφατικές δοξασίες παρουσιάζονταν ως “ισλαμικές”.

Ανάμεσα στο 1800 και το 1908 εμφανίζονται μεταρρυθμίσεις που συνδυάζουν και τις δύο τάσεις. Το 1839 και το 1856 καταργείται η προτίμηση στους Μουσουλμάνους όσον αφορά στις προαγωγές των υπαλλήλων. Κατά το δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα εισάγεται το δυτικό τραπεζικό σύστημα και η εκπαίδευση δυτικού τύπου η οποία συνυπάρχει με τη θρησκευτική. Η πραξικοπηματική άνοδος των Νεότουρκων στην εξουσία το 1908 προωθεί τον εκδυτικισμό της κοινωνίας μέχρι το 1918.

[Dionysios]

[Τὸ ἀνωτέρω κείμενο πολυτονισμένο.]

Μὲ ἀφορμὴ ἕνα Ἑλληνοτουρκικὸ Ἱστορικὸ σεμινάριο

Γιῶργος ᾿Αθ. Τσοῦτσος,
πολιτικὸς ἐπιστήμων, ἱστοριοδίφης, δημοσιογράφος

Στὴν σειρὰ τῶν πολλῶν ἑλληνοτουρκικῶν ἐπαφῶν ποὺ γίνονται αὐτὴ τὴν περίοδο σὲ ὅλη τὴν Ἑλλάδα ἐντάσσεται καὶ τὸ σεμινάριο ποὺ ἔγινε στὴ Χίο ἀπὸ τὶς 23 ἕως τὶς 26 Σεπτεμβρίου 2000, μὲ θέμα: Περιοχὲς καὶ Αὐτοκρατορία: Προσεγγίσεις στὸν Ὀθωμανικὸ / Ἑλληνικὸ πολιτισμό. Τὸ σεμινάριο αὐτὸ περιλάμβανε ἐργασίες μεταπτυχιακῶν φοιτητῶν ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, τὴν Τουρκία καὶ τὶς ΗΠΑ μὲ τὴ συμμετοχὴ καὶ καθηγητῶν ἀπὸ τὶς ἐν λόγῳ χῶρες. Χορηγοί του σεμιναρίου ἦταν τὸ πρόγραμμα ἑλληνικῶν σπουδῶν τοῦ Πανεπιστημίου Princeton, τὸ ἀντίστοιχο τουρκικὸ πρόγραμμα τοῦ ἴδιου Πανεπιστημίου καὶ ἀπὸ ἑλληνικῆς πλευρᾶς τὸ ῾Ομήρειο Πολιτιστικὸ Κέντρο Χίου μὲ τὸν πολὺ δραστήριο διευθυντή του κ. Δημήτρη Μάντικα, ἡ Νομαρχία Χίου καὶ τὸ τοπικὸ Μουσεῖο Μαστίχας.

Οἱ ὁμιλητὲς ἐπέλεξαν συγκεκριμένα θέματα μικροϊστορικῆς ἀνάλυσης, μὲ βάση πηγές, πρᾶγμα ποὺ ἀποτελεῖ ἀσφαλῶς μία θεμιτὴ ὁδὸ ἐπιστημονικῆς προσέγγισης τῆς περιόδου. Ἀναμφισβήτητα, παρόμοιες ἐπαφὲς συμβάλλουν στὴν προώθηση τῆς ἱστορικῆς ἔρευνας καὶ κυρίως βοηθοῦν τοὺς ἐρευνητὲς στὴ διασταύρωση, τὸν ἔλεγχο καὶ τὸν ἐμπλουτισμὸ τῶν στοιχείων τους. Ἐπιφυλάξεις ἢ καὶ ἀντιρρήσεις βεβαίως ὑπάρχουν γιὰ ἐπιμέρους ἀπόψεις ποὺ ἀκούστηκαν κατὰ τὶς ἐργασίες τοῦ σεμιναρίου, πρᾶγμα ἀπολύτως φυσικό.

Ἡ γνώση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ἀπὸ τοὺς ξένους ἐρευνητὲς καὶ τῆς τουρκικῆς, ἀραβικῆς, βουλγαρικῆς κλπ. ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες, ἐὰν γενικευθεῖ, θὰ συμβάλει κι αὐτὴ στὴ διευκόλυνση τῆς ἱστορικῆς ἔρευνας. Ἡ παρουσία πανεπιστημιακῶν καθηγητῶν στὴν Ἑλλάδα καὶ τὴν Τουρκία οἱ ὁποῖοι διδάσκουν ἑλληνικὴ ἢ τουρκικὴ Ἱστορία χωρὶς τὴ γνώση τῶν ἀντίστοιχων γλωσσῶν δὲν ἀναιρεῖ τὴ σημασία τῆς ἀνωτέρω παρατήρησης.

Στὸ σεμινάριο αὐτὸ ἐπιλέχθηκαν θέματα τὰ ὁποῖα θὰ μποροῦσαν νὰ ἀποτελέσουν ἀντικείμενο συζήτησης καὶ ἔρευνας μεταξὺ Ἑλλήνων καὶ Τούρκων Ἱστορικῶν. Ἡ πρωτοβουλία ἄρχισε ἀπὸ Ἕλληνες μεταπτυχιακοὺς φοιτητὲς καὶ πιθανὸν νὰ ἔχει συνέχεια ἀπὸ ἐκπαιδευτικὰ ἱδρύματα τῆς Ἑλλάδος καὶ τοῦ ἐξωτερικοῦ. Θὰ παραθέσουμε στοιχεῖα ἀπὸ μερικὲς περιλήψεις τῶν ἐργασιῶν τοῦ σεμιναρίου οἱ ὁποῖες παρουσίαζαν ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον.

Ὁ παλαιστινιακῆς καταγωγῆς Ἀμερικανὸς καθηγητὴς Abou – El – Haj μίλησε γιὰ ἕνα σύστημα ἐγγυήσεων – προστασίας, τὸ ὁποῖο λειτούργησε στὴν ὀθωμανικὴ ᾿Ιερουσαλὴμ τοῦ 17ου αἰῶνα. Ἡ καθημερινὴ ζωὴ στὴν πόλη αὐτή, ἡ ὁποία δὲν ἀποτελεῖ μεμονωμένη περίπτωση, ἐλέγχεται αὐστηρὰ ἀπὸ τὴν ὀθωμανικὴ διοίκηση. Τὴν ἐγγύηση – προστασία στὰ ἄρρενα μέλη τῆς μουσουλμανικῆς κοινότητας ἐξέδιδε ὑπάλληλος εἰδικὰ ἐπιφορτισμένος γιὰ τὸ ἔργο αὐτὸ (Kafd). Ὁ σκοπὸς αὐτῆς τῆς ἐγγύησης – προστασίας ἦταν νὰ διασφαλίσει τὴ δημόσια τάξη καὶ τὴν κοινωνικὴ συμπεριφορὰ ἀπὸ τὰ φαινόμενα τῆς λῃστείας, πορνείας κλπ. Ἡ ἀφαίρεση αὐτῆς τῆς ἐγγύησης συνεπαγόταν τὴν ἐπιβολὴ χρηματικοῦ προστίμου, ἀλλὰ σὲ περίπτωση γάμου μποροῦσε νὰ ὁδηγήσει σὲ διαζύγιο. Οἱ ἐκδότες αὐτῶν τῶν ἐγγυήσεων ἦταν καταγεγραμμένοι στὸ δικαστήριο (Shari’a), ποὺ ἐκδίκαζε μὲ βάση τὸ μουσουλμανικὸ ἱερὸ δίκαιο. Ὁ συγγραφέας διαπιστώνει ὅτι μὲ τὸ σύστημα αὐτὸ ἀφενὸς δίνεται μία αἴσθηση τοπικῆς αὐτοδιοίκησης στὰ μέλη τῆς μουσουλμανικῆς κοινότητας τῆς ᾿Ιερουσαλὴμ καὶ ἀφετέρου ὅτι ἐξασκεῖται ἕνας ἔλεγχος τῆς δημόσιας συμπεριφορᾶς τῶν πολιτῶν ποὺ ὑπερβαίνει τὴ στενὴ ἔννοια τῆς δημόσιας ἀσφάλειας.

Ὁ ὑποψήφιος διδάκτωρ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Μιχάλης Βάρλας, ἐξετάζει τὸ κοινοτικὸ φαινόμενο στὰ μαστιχοχώρια τῆς Χίου ὄχι στὴν κοινωνικὴ ἀλλὰ στὴ διοικητική του μορφή. Ὁ συγγραφέας διαπιστώνει πὼς δὲν ὑπάρχει ἕνα ἑνιαῖο καθεστὼς προνομίων στὴν Χῖο μεταξὺ 1566 – 1912 ἀλλὰ μία σειρὰ ρυθμίσεων, οἱ ὁποῖες σὲ διάφορες χρονικὲς περιόδους εὐνοοῦν ὁρισμένες κατηγορίες τοῦ πληθυσμοῦ μὲ πλέον εὐνοούμενη τὴν τάξη τῶν μαστιχοπαραγωγῶν. Ὁ συγγραφέας ἀμφισβητεῖ τὴν ἰδέα τῆς πολιτικῆς αὐτονομίας, ποὺ ἐκφραζόταν ἀπὸ τὶς διάφορες ἐλὶτ ποὺ ἐθεωροῦντο οἱ φυσικοὶ κοινωνικοὶ ἡγέτες τοῦ καταπιεζόμενου ἑλληνικοῦ Ἔθνους κατὰ τὴν ὀθωμανικὴ περίοδο. Τὰ προσόντα ποὺ ἀπαιτοῦντο στὴν περίπτωση τῶν Μαστιχοχωρίων, γιὰ νὰ ἀποτελέσει κανεὶς μέλος τῆς τοπικῆς ἐλίτ, ἦταν οἱ διασυνδέσεις του μὲ τὶς ἀρχὲς καὶ γνώσεις λογιστικῆς συμβολαιογραφίας καὶ φορολογικῆς νομοθεσίας. Δὲν ὑπῆρχε λαϊκὴ ἔκφραση πολιτικῆς αὐτονομίας.

Ἡ Μαργαρίτα Ποτουρίδου, μεταπτυχιακὴ φοιτήτρια στὸ Binghampton, μελέτησε προφορικὲς διηγήσεις προσφύγων τοῦ Πόντου τὶς ὁποῖες συνέλεξαν ἐρευνητὲς τοῦ Κέντρου Μικρασιατικῶν Σπουδῶν. Ἡ συγγραφέας ἀρνεῖται τὸν ὄρο «γενοκτονία τῶν Ποντίων» καθὼς καὶ τὸν ὄρο «προδοτικὴ ἀνταρσία», τοὺς ὁποίους συναντοῦμε στὴν ἑλληνικὴ καὶ τουρκικὴ ἱστοριογραφία ἀντίστοιχα. Γράφει ὅτι βλέπει τὴν κρίση ὡς «κρίση αὐτοκρατορίας» περισσότερο παρὰ ὡς τὴν ἀναπόφευκτη ἀνάδειξη ἐθνικῶν ταυτοτήτων ποὺ καταπιέζονταν ἀπὸ μακροῦ χρόνου. Ἡ συγγραφέας ἑρμηνεύει τὶς ἐξελίξεις αὐτὲς μὲ τὴ διαπίστωση ὅτι ἡ ὀθωμανικὴ κοινωνία πέτυχε νὰ δημιουργήσει ἕνα κοινωνικὸ – πολιτιστικὸ σύστημα, στὸ ὁποῖο κοινωνικές, οἰκονομικὲς καὶ πολιτιστικὲς σχέσεις ὑπερέβαιναν τὰ ὅρια ποὺ ἔθετε ἡ θρησκεία, ἡ γλῶσσα καὶ ἡ «ἐθνικὴ» ταυτότητα (τὰ εἰσαγωγικὰ τῆς συγγραφέως). Ὑπάρχουν βέβαια πολλὲς αἰτιάσεις στὶς παρατηρήσεις τῆς συγγραφέως, ἀλλά, ἐφόσον δὲν ἔχει ὁλοκληρωθεῖ ἡ ἐργασία της, δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξει κριτική.

Ὁ μεταπτυχιακὸς φοιτητὴς τοῦ Princeton Ἰπὲκ Γιοσμάογλου ἔγραψε μία ἐνδιαφέρουσα ἐργασία γιὰ τὴν οἰκογένεια Ἀλλατίνη τῆς Θεσσαλονίκης καὶ τὸν Ὀθωμανικὸ στρατὸ στὴ Μακεδονία. Ἡ ἐπιχείρηση τῆς οἰκογένειας αὐτῆς γνώρισε ἁλματώδη ἀνάπτυξη μετὰ τὸ 1890 μὲ τὸ ἐμπόριο ἄρτου καὶ μπίρας καθὼς καὶ ἄλλες δραστηριότητες. Ἡ οἰκογένεια Ἀλλατίνη μεταξὺ ἄλλων προμήθευσε τὸ καθημερινὸ ψωμὶ στοὺς ᾿Οθωμανοὺς στρατιῶτες ποὺ στρατοπέδευαν στὸ Μοναστῆρι, στὸ Κοσσυφοπέδιο καὶ στὴ Θεσσαλονίκη.

Ἡ Στεφανία Τσάρου τοῦ ἰδίου πανεπιστημίου παρουσίασε μία συλλογὴ ἀστικῶν τραγουδιῶν τοῦ 18ου αἰῶνα μὲ τίτλο «Μισμαγιά». Τὰ τραγούδια αὐτὰ ἦταν δημοφιλῆ στοὺς φαναριώτικους κύκλους τῆς Κωνσταντινούπολης τοῦ 18ου αἰῶνα, ἀλλὰ συνδυάζουν μέρος τοῦ ρεπερτορίου τῆς ὀθωμανικῆς αὐλῆς καὶ ἑλληνικὲς μουσικὲς παραδόσεις.

Ἡ Ἑλένη Γκαρᾶ τοῦ Ἱδρύματος Ἑλληνισμοῦ παρουσίασε μία ἐργασία γύρω ἀπὸ τὴν ἐνδυμασία τῶν θρησκευτικῶν κοινοτήτων τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Ἡ συγγραφέας διαπιστώνει ὅτι οἱ θρησκευτικὲς κοινότητες τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας ἐθεωροῦντο ξεχωριστὰ τμήματα τῆς κοινωνίας. Οἱ κοινότητες αὐτὲς εἶχαν διαφορετικὸ καθεστὼς σὲ σχέση μὲ τὸ κράτος, τὸ ὁποῖο θεσμικὰ ρυθμιζόταν συχνὰ ἀπὸ τὴ φορολογία. Οἱ μὴ – Μουσουλμάνοι ἦταν ἀνεκτοί, ἀλλὰ ἐθεωροῦντο τόσο ἀπὸ τὸ κράτος ὅσο καὶ ἀπὸ τοὺς Μουσουλμάνους ὡς πολῖτες δεύτερης κατηγορίας. Ἡ διαφορὰ μεταξὺ Μουσουλμάνων – Ἀπίστων ἀντανακλᾶτο στὴν ἐνδυμασία καὶ συμπεριφορά. Ἡ θρησκευτικὴ τοποθέτηση ἐνὸς ἀτόμου φαινόταν ἐκ πρώτης ὄψεως, καθόσον ἀποτελοῦσε δημόσιο καὶ ὄχι ἰδιωτικὴ ὑπόθεση. Ὁ προσήλυτος Μουσουλμάνος ἄλλαζε ἐνδυμασία καὶ υἱοθετοῦσε νέο ὄνομα. Ἡ συγγραφέας ἐρευνᾷ τὶς ἐπιπτώσεις τῆς θρησκευτικῆς μεταστροφῆς στὴ συμπεριφορὰ καὶ σὲ ἄλλες κοινωνικὲς ἐκδηλώσεις.

Ὁ Γιῶργος Τζεδόπουλος τοῦ Ἱδρύματος Ἑλληνισμοῦ ἐξετάζει τοὺς ὀρθόδοξους νεομάρτυρες στὴν ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία. Οἱ βίοι τῶν νεομαρτύρων διηγοῦνται τὸ Μαρτύριον τῶν νεομαρτύρων καθὼς καὶ τοὺς ἄθλους, τὰ ἠρωικὰ κατορθώματα ποὺ ἐπιτελοῦν. Οἱ ἱστορικοὶ ἐρευνοῦν ἀπὸ τὴ σκοπιά τους τοὺς βίους αὐτούς. Καταδικάζεται στοὺς βίους αὐτοὺς ἡ θρησκευτικὴ ἀποστασία καὶ περιγράφονται σκηνὲς τῆς ὀθωμανικῆς ζωῆς ὅπως τὰ ὀθωμανικὰ δικαστήρια.

Οἱ ἐργασίες ποὺ προαναφέρθηκαν δὲν εἶναι ὅλες ὅσες ἀκούστηκαν. Χωρὶς διάθεση ἀξιολόγησης ἀλλὰ ἀπὸ καθαρὰ χρηστικὴ ἄποψη περιοριστήκαμε στὶς ἐργασίες αὐτές, ἐφόσον θίγουν τὴν κοινωνικὴ – οἰκονομικὴ πτυχὴ τῆς ὀθωμανικῆς ἐποχῆς καὶ μία ἰδεολογική της παράμετρο, τὴ θρησκευτική. Στὸ σημεῖο αὐτὸ ἂς μᾶς ἐπιτραπεῖ νὰ προβοῦμε σὲ μία σύντομη ἀνασκόπηση τῶν σχέσεων Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας – Ἰσλὰμ μὲ ἄξονα τὶς ἐργασίες αὐτές.

Ὅπως γνωρίζουμε, κατὰ τὴν περίοδο τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, τὸ Ἰσλὰμ ἐμφανίζεται ὑπὸ δύο κυρίως μορφές: τὸ ἐπίσημο Ἰσλάμ, ποὺ περιλαμβάνει τὴ θρησκευτικὴ ἐκπαίδευση καὶ τὴ θρησκευτικὴ βάση τῆς διοικήσεως, καὶ τὸ κίνημα ποὺ ἐκπροσωποῦν οἱ Δερβίσηδες καὶ ἄλλα παρεμφερῆ τάγματα. Ὑπάρχει μία δημιουργικὴ ἀντιπαράθεση μεταξὺ τῶν δυὸ αὐτῶν τάσεων στὸν τομέα τῆς ποίησης, φιλοσοφίας, μουσικῆς κ.λ.π. μέχρι τὰ μέσα τοῦ 16ου αἰῶνα, ὁπότε καὶ ἐπικρατεῖ στασιμότητα καὶ φανατισμός. Παρ’ ὅλα αὐτὰ οἱ θρησκευτικὲς διαφορὲς περιορίζονται μεταξὺ τῶν θρησκευτικῶν ὁμάδων. Ὁ ἀντίκτυπος αὐτῶν τῶν διαφορῶν στὸ κράτος ἀφορᾷ στὰ βακούφια καὶ τὶς διαφορὲς μεταξὺ ἐκείνων ποὺ ὑποστηρίζουν τὴν ἰσλαμικὴ νομοθεσία ἔναντι τῶν ὑποστηρικτῶν τῆς ὀθωμανικῆς.

Ἰδιαίτερα μετὰ τὸ 1750 ἕνας δυϊσμὸς διαιρεῖ τὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία. Ἀφενὸς ὑπάρχουν οἱ ὑποστηρικτὲς τῶν προτύπων της Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας καὶ ἀφετέρου ἐκεῖνοι ποὺ ἐπηρεάζονται ἀπὸ τὶς μεταρρυθμίσεις ποὺ ἀλλάζουν τὴ φυσιογνωμία τῆς Εὐρώπης. Οἱ τελευταῖοι ἐπιδιώκουν νὰ μεταφέρουν στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία τὶς ἰδέες περὶ Ἔθνους καὶ Δημοκρατίας, ἐνῷ ἡ τελευταία βασίζεται στὶς θρησκευτικὲς διαφορές. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι ὁ ἰσλαμικὸς νόμος δὲν ἐφαρμόστηκε ποτὲ πλήρως καὶ πολλὲς ἀντιφατικὲς δοξασίες παρουσιάζονταν ὡς “ἰσλαμικές”.
Ἀνάμεσα στὸ 1800 καὶ τὸ 1908 ἐμφανίζονται μεταρρυθμίσεις ποὺ συνδυάζουν καὶ τὶς δυὸ τάσεις. Τὸ 1839 καὶ τὸ 1856 καταργεῖται ἡ προτίμηση στοὺς Μουσουλμάνους ὅσον ἀφορᾷ στὶς προαγωγὲς τῶν ὑπαλλήλων.

Κατὰ τὸ δεύτερο ἥμισύ του 19ου αἰῶνα εἰσάγεται τὸ δυτικὸ τραπεζικὸ σύστημα καὶ ἡ ἐκπαίδευση δυτικοῦ τύπου, ἡ ὁποία συνυπάρχει μὲ τὴ θρησκευτική. Ἡ πραξικοπηματικὴ ἄνοδος τῶν Νεότουρκων στὴν ἐξουσία τὸ 1908 προωθεῖ τὸν ἐκδυτικισμὸ τῆς κοινωνίας μέχρι τὸ 1918.

[Dionysios]

Το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα
και ο Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος

Γιώργος Αθ. Τσούτσος,
πολιτικός επιστήμων, ιστοριοδίφης, δημοσιογράφος

Σοβαρές αντιδράσεις και προβληματισμό έχει προκαλέσει η άρνηση να συμπεριληφθεί στο υπό κατάρτιση Σύνταγμα της Ευρώπης οποιαδήποτε αναφορά στην χριστιανική ιστορική της ταυτότητα. Το θέμα μεταξύ άλλων είχε εντοπίσει το 1980 ο φιλόσοφος Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος. Η ένταξη της χώρας μας ευρίσκετο τότε προ των πυλών και ο Θεοδωρακόπουλος εξέφρασε απόψεις που σήμερα είναι άκρως επίκαιρες. Ο γράφων έχει ανά χείρας μία έκδοση της σχολής που ο αείμνηστος φιλόσοφος είχε ιδρύσει στη Μαγούλα Σπάρτης με τίτλο «Μαθήματα της Εβδόμης Περιόδου, 5-12 Οκτωβρίου 1980, Η Πολιτική των Ελλήνων»..Αναφερόμενος στο ελληνικό Σύνταγμα και θέλοντας να δείξει πόσο διαφορετικές είναι οι δικές μας ιστορικές εμπειρίες τόνισε με αφορμή την πρόθεση ορισμένων να απαλείψουν από τον πρόλογο τη φράση «Εις το όνομα της Αγίας, Ομοουσίου και Αδιαιρέτου Τριάδος». «Εθεώρησα χρέος τότε να γράψω ένα άρθρο και να πω ότι δεν είναι μόνον θρησκευτικό το νόημα αυτού του προλόγου .Όχι. Αυτό είναι σύμβολο εθνικό. Το έβαλαν οι αγωνισταί του 21.Και εκτός αυτού θα έπρεπε και άλλα σύμβολα να έχει το ελληνικό Σύνταγμα από την ιστορία μας. Και όχι να είναι τελείως άχρωμο όπως άχρωμο είναι το κείμενο αυτό.»¨Ο Θεοδωρακόπουλος επισημαίνει «τρία βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό…Το πρώτο είναι η παράδοση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Το δεύτερο στοιχείο είναι ότι έδωσαν οι Ρωμαίοι στον κόσμο….Το τρίτο στοιχείο που συντίθεται μέσα στο ευρωπαϊκό πνεύμα είναι ο Χριστιανισμός….Παρά την κοινότητα αυτών των τριών στοιχείων πάλι υπάρχει διαφορά…πως είναι ο Χριστιανισμός των Αγγλων και πως είναι ο Χριστιανισμός των Γάλλων:». Ο Θεοδωρακόπουλος συνεχίζοντας επισημαίνει ότι μολονότι υπάρχει «Ένα γενικό πνεύμα» μέσα στην Ευρώπη, δεν είναι ακόμη έτοιμη να το αναζητήσει γι’αυτό και άρχισε από την οικονομική ζωή. Τονίζει πάντως ότι «Ο κάθε λαός έχει γράψει δική του ιστορία την οποίαν δεν μπορεί να αρνηθεί, ούτε πρέπει».Στα πλαίσια αυτά θα έπρεπε να διερωτηθεί κανείς κατά πόσο η Ευρώπη είναι έτοιμη να επεξεργαστεί ένα Σύνταγμα…Ο Θεοδωρακόπουλος επιμένει: «…Η Ευρώπη, ως λεγομένη Ενωμένη Ευρώπη, θα εξακολουθήση να συντίθεται από τα πνεύματα των λαών που την απαρτίζουν . Θα εξακολουθήση να έχη την ποικιλία η οποία αποτελεί και το ιδιαίτερο χάρισμά της». Όταν τα έγραφε αυτά ο Θεοδωρακόπουλος δεν φανταζόταν ότι ο Πάπας και ο Αρχιεπίσκοπος της Ελλάδος θα συμφωνούσαν στη διαπίστωση ότι το «γενικό πνεύμα» που ενώνει ιστορικά και πολιτιστικά την Ευρώπη περιλαμβάνει και τη χριστιανική της κληρονομιά. Από την άλλη πλευρά μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού της Ευρώπης είναι θρησκευτικά αδιάφορο. Η μη αναγνώριση της χριστιανικής κληρονομιάς της Ευρώπης ούτε σε επίπεδο απλής αναφοράς, συνιστά προσπάθεια δημιουργίας εκ των άνω προς τα κάτω μιας τεχνητής πολιτιστικής ομοιομορφίας η οποία παραγνωρίζει τις ιδιαιτερότητες χωρών όπως η Ελλάδα και ορισμένες καθολικές χώρες στις οποίες το χριστιανικό παρελθόν της Ευρώπης είναι ζώσα πραγματικότητα. Ταυτόχρονα δεν προστατεύει τους θρησκευτικά αδιάφορους ή αλλόπιστους πολίτες της Ευρωπαϊκής Ενωσης από κάποιον υποτιθέμενο καταναγκασμό ή νομικό διαχωρισμό αφού η ισονομία και η ισοπολιτεία αποτελούν πυλώνες του ευρωπαϊκού οικοδομήματος που έχουν κατοχυρωθεί ποικιλοτρόπως και δεν επιδέχονται αμφισβήτηση. Στο Σύνταγμα θα έπρεπε κατά τη γνώμη μας όχι μόνο να γίνει δεκτή η αναμφισβήτητη ιστορική πραγματικότητα αλλά να αναφερθούν επιγραμματικά ποια στοιχεία της χριστιανικής κληρονομιάς επιτρέπουν και επιβάλλουν την ισονομία και την ισοπολιτεία όλων των Ευρωπαίων πολιτών ανεξαρτήτως θρησκεύματος, φύλου ή έθνικής καταγωγής.

ΓΙΩΡΓΟΥ ΤΣΟΥΤΣΟΥ, «Θέσεις και αντιθέσεις στην ελληνική εξωτερική πολιτική», Εκδ. «Μπαρτζουλιάνος», Αθήνα 2007, σ. 79- 82

[Dionysios]

[Τὸ ἀνωτέρω κείμενο πολυτονισμένο.]

Τὸ Εὐρωπαϊκὸ Σύνταγμα
καὶ ὁ Ἰωάννης Θεοδωρακόπουλος

Γιῶργος ᾿Αθ. Τσοῦτσος,
πολιτικὸς ἐπιστήμων, ἱστοριοδίφης, δημοσιογράφος

Σοβαρὲς ἀντιδράσεις καὶ προβληματισμὸ ἔχει προκαλέσει ἡ ἄρνηση νὰ συμπεριληφθεῖ στὸ ὑπὸ κατάρτιση Σύνταγμα τῆς Εὐρώπης ὁποιαδήποτε ἀναφορὰ στὴν χριστιανικὴ ἱστορική της ταυτότητα. Τὸ θέμα μεταξὺ ἄλλων εἶχε ἐντοπίσει τὸ 1980 ὁ φιλόσοφος Ἰωάννης Θεοδωρακόπουλος. Ἡ ἔνταξη τῆς χώρας μας εὐρίσκετο τότε πρὸ τῶν πυλῶν, καὶ ὁ Θεοδωρακόπουλος ἐξέφρασε ἀπόψεις, ποὺ σήμερα εἶναι ἄκρως ἐπίκαιρες. Ὁ γράφων ἔχει ἀνὰ χεῖρας μία ἔκδοση τῆς σχολῆς, ποὺ ὁ ἀείμνηστος φιλόσοφος εἶχε ἱδρύσει στὴ Μαγούλα Σπάρτης μὲ τίτλο «Μαθήματα τῆς Ἑβδόμης Περιόδου, 5-12 Ὀκτωβρίου 1980, Ἡ Πολιτικὴ τῶν Ἑλλήνων».

Ἀναφερόμενος στὸ ἑλληνικὸ Σύνταγμα καὶ θέλοντας νὰ δείξει πόσο διαφορετικὲς εἶναι οἱ δικές μας ἱστορικὲς ἐμπειρίες, τόνισε μὲ ἀφορμὴ τὴν πρόθεση ὁρισμένων νὰ ἀπαλείψουν ἀπὸ τὸν πρόλογο τὴ φράση «Εἰς τὸ ὄνομα τῆς Ἁγίας, Ὁμοουσίου καὶ Ἀδιαιρέτου Τριάδος». «Ἐθεώρησα χρέος τότε νὰ γράψω ἕνα ἄρθρο καὶ νὰ πῶ ὅτι δὲν εἶναι μόνον θρησκευτικὸ τὸ νόημα αὐτοῦ τοῦ προλόγου. Ὄχι. Αὐτὸ εἶναι σύμβολο ἐθνικό. Τὸ ἔβαλαν οἱ ἀγωνισταὶ τοῦ ᾿21. Καὶ ἐκτὸς αὐτοῦ θὰ ἔπρεπε καὶ ἄλλα σύμβολα νὰ ἔχει τὸ ἑλληνικὸ Σύνταγμα ἀπὸ τὴν ἱστορία μας. Καὶ ὄχι νὰ εἶναι τελείως ἄχρωμο ὅπως ἄχρωμο εἶναι τὸ κείμενο αὐτό».

῾Ο Θεοδωρακόπουλος ἐπισημαίνει «τρία βασικὰ στοιχεῖα ποὺ χαρακτηρίζουν τὸν εὐρωπαϊκὸ πολιτισμό… Τὸ πρῶτο εἶναι ἡ παράδοση τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ. Τὸ δεύτερο στοιχεῖο εἶναι ὅ,τι ἔδωσαν οἱ ῾Ρωμαῖοι στὸν κόσμο… Τὸ τρίτο στοιχεῖο, ποὺ συντίθεται μέσα στὸ εὐρωπαϊκὸ πνεῦμα, εἶναι ὁ Χριστιανισμός… Παρὰ τὴν κοινότητα αὐτῶν τῶν τριῶν στοιχείων πάλι ὑπάρχει διαφορά… πῶς εἶναι ὁ Χριστιανισμὸς τῶν Ἄγγλων καὶ πῶς εἶναι ὁ Χριστιανισμὸς τῶν Γάλλων».

Ὁ Θεοδωρακόπουλος συνεχίζοντας ἐπισημαίνει ὅτι μολονότι ὑπάρχει «ἕνα γενικὸ πνεῦμα» μέσα στὴν Εὐρώπη, δὲν εἶναι ἀκόμη ἕτοιμη νὰ τὸ ἀναζητήσει, γι’ αὐτὸ καὶ ἄρχισε ἀπὸ τὴν οἰκονομικὴ ζωή. Τονίζει πάντως ὅτι «ὁ κάθε λαὸς ἔχει γράψει δική του ἱστορία, τὴν ὁποίαν δὲν μπορεῖ νὰ ἀρνηθεῖ, οὔτε πρέπει». Στὰ πλαίσια αὐτὰ θὰ ἔπρεπε νὰ διερωτηθεῖ κανεὶς κατὰ πόσο ἡ Εὐρώπη εἶναι ἕτοιμη νὰ ἐπεξεργαστεῖ ἕνα Σύνταγμα… Ὁ Θεοδωρακόπουλος ἐπιμένει: «…Ἡ Εὐρώπη, ὡς λεγομένη Ἑνωμένη Εὐρώπη, θὰ ἐξακολουθήση νὰ συντίθεται ἀπὸ τὰ πνεύματα τῶν λαῶν ποὺ τὴν ἀπαρτίζουν. Θὰ ἐξακολουθήσῃ νὰ ἔχῃ τὴν ποικιλία, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ καὶ τὸ ἰδιαίτερο χάρισμά της». Ὅταν τὰ ἔγραφε αὐτὰ ὁ Θεοδωρακόπουλος, δὲν φανταζόταν ὅτι ὁ Πάπας καὶ ὁ Ἀρχιεπίσκοπος τῆς Ἑλλάδος θὰ συμφωνοῦσαν στὴ διαπίστωση ὅτι τὸ «γενικὸ πνεῦμα» ποὺ ἑνώνει ἱστορικὰ καὶ πολιτιστικὰ τὴν Εὐρώπη περιλαμβάνει καὶ τὴ χριστιανική της κληρονομιά.

Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ μεγάλο ποσοστὸ τοῦ πληθυσμοῦ τῆς Εὐρώπης εἶναι θρησκευτικὰ ἀδιάφορο. Ἡ μὴ ἀναγνώριση τῆς χριστιανικῆς κληρονομιᾶς τῆς Εὐρώπης οὔτε σὲ ἐπίπεδο ἁπλῆς ἀναφορᾶς συνιστᾷ προσπάθεια δημιουργίας ἐκ τῶν ἄνω πρὸς τὰ κάτω μιᾶς τεχνητῆς πολιτιστικῆς ὁμοιομορφίας, ἡ ὁποία παραγνωρίζει τὶς ἰδιαιτερότητες χωρῶν ὅπως ἡ Ἑλλάδα καὶ ὁρισμένες καθολικὲς χῶρες, στὶς ὁποῖες τὸ χριστιανικὸ παρελθὸν τῆς Εὐρώπης εἶναι ζῶσα πραγματικότητα. Ταυτόχρονα δὲν προστατεύει τοὺς θρησκευτικὰ ἀδιάφορους ἢ ἀλλόπιστους πολῖτες τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἑνώσης ἀπὸ κάποιον ὑποτιθέμενο καταναγκασμὸ ἢ νομικὸ διαχωρισμό, ἀφοῦ ἡ ἰσονομία καὶ ἡ ἰσοπολιτεία ἀποτελοῦν πυλῶνες τοῦ εὐρωπαϊκοῦ οἰκοδομήματος ποὺ ἔχουν κατοχυρωθεῖ ποικιλοτρόπως καὶ δὲν ἐπιδέχονται ἀμφισβήτηση.

Στὸ Σύνταγμα θὰ ἔπρεπε κατὰ τὴ γνώμη μας ὄχι μόνο νὰ γίνει δεκτὴ ἡ ἀναμφισβήτητη ἱστορικὴ πραγματικότητα, ἀλλὰ νὰ ἀναφερθοῦν ἐπιγραμματικὰ ποιά στοιχεῖα τῆς χριστιανικῆς κληρονομιᾶς ἐπιτρέπουν καὶ ἐπιβάλλουν τὴν ἰσονομία καὶ τὴν ἰσοπολιτεία ὅλων τῶν Εὐρωπαίων πολιτῶν ἀνεξαρτήτως θρησκεύματος, φύλου ἢ ἐθνικῆς καταγωγῆς.

(ΓΙΩΡΓΟΥ ΤΣΟΥΤΣΟΥ, «Θέσεις καὶ ἀντιθέσεις στὴν ἑλληνικὴ ἐξωτερικὴ πολιτική», ᾿Εκδ. «Μπαρτζουλιάνος», Ἀθήνα 2007, σ. 79-82.)

[Dionysios]

Διημερίδα καὶ Ἔκθεση
τοῦ ΙΕΑΑΣ στὴν Ἀθήνα


Γιῶργος ᾿Αθ. Τσοῦτσος,
πολιτικὸς ἐπιστήμων, ἱστοριοδίφης, δημοσιογράφος


Τὸ Ἰνστιτοῦτο Ἑλληνοανατολικῶν καὶ Ἀφρικανικῶν Σπουδῶν (ΙΕΑΑΣ) σὲ συνεργασία μὲ τὸ Ἱσπανικὸ Μορφωτικὸ Ἵδρυμα «Θερβάντες» τῶν Ἀθηνῶν, τὴν Ἱσπανικὴ Πρεσβεία καὶ τὸ Σύλλογο τῶν Φίλων τοῦ Μουσείου τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν πραγματοποίησε μὲ μεγάλη ἐπιτυχία ἐπιστημονικὴ διημερίδα στὸ Μουσεῖο τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν. Ἀντικείμενο τῆς διημερίδας ποὺ ἔλαβε χώρα στὶς 17 καὶ 18 Ἀπριλίου 2008 ἦταν «Ἡ Μέση καὶ Ἄπω Ἀνατολὴ στὴ βυζαντινὴ φιλολογία καὶ τέχνη καὶ ἀντιστρόφως».

Χαιρετισμοὺς ἀπηύθυναν ὁ Ἀντιδήμαρχος Ἀθηναίων κ. Ἐλευθέριος Σκιαδᾶς, ἐκπρόσωπος τοῦ ῾Ισπανοῦ πρέσβη στὴν Ἑλλάδα κ. Juan Ramon Martinez Salazar, ὁ διευθυντὴς τοῦ Ἰνστιτούτου Ἑλληνοανατολικῶν καὶ Ἀφρικανικῶν Σπουδῶν κ. Βασίλειος Χρηστίδης καὶ ἡ Γενικὴ Γραμματεὺς τῶν Φίλων τοῦ Μουσείου τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν (Ἱδρύματος Βούρου- Εὐταξία) κ. Ἔφη Σπυροπούλου.

Ὁ Ἀντιδήμαρχος κ. Σκιαδᾶς τόνισε μεταξὺ ἄλλων ὅτι ἡ ἐν λόγῳ ἐπιστημονικὴ ἐκδήλωση δίνει τὴ δυνατότητα στοὺς Ἀθηναίους «...νὰ ἀπολαύσουν τὸ προϊὸν ἐρευνῶν καὶ μελετῶν γιὰ τὴ βυζαντινὴ ἱστορία καὶ τὸν βυζαντινὸ πολιτισμὸ σὲ σχέση μὲ τὶς ἀντίστοιχες ἔρευνες καὶ μελέτες γιὰ τὴν ἀραβικὴ ἱστορία καὶ τὸν ἀραβικὸ πολιτισμό. Ἀναφερόμενος στὶς δραστηριότητες τοῦ ΙΕΑΑΣ στὸν Δῆμο Ἀθηναίων ὁ κ. Σκιαδᾶς ὑπενθύμισε τὶς ἐκδηλώσεις τοῦ Ἰνστιτούτου στὸ Πνευματικὸ Κέντρο τοῦ Δήμου Ἀθηναίων καὶ συνεχάρη τὸ Διοικητικὸ Συμβούλιο τοῦ Μουσείου γιὰ τὴν ἀπόφασή του νὰ προσφέρει τοὺς χώρους του σὲ μία παρόμοιου ἐπιπέδου πρωτοβουλία.

Ὁ Διευθυντὴς τοῦ ΙΕΑΑΣ κ. Βασίλειος Χρηστίδης ἀναφέρθηκε στὴν πρώτη συνεργασία τοῦ Ἰνστιτούτου μὲ τὸ Ἰνστιτοῦτο Θερβάντες καὶ τὴν Ἱσπανικὴ Πρεσβεία ποὺ συνεχίζει τὴν κοινὴ ἐρευνητικὴ δραστηριότητα ποὺ ἀναπτύχθηκε κατὰ τὸ πρόσφατο παρελθὸν μὲ τὸ Πανεπιστήμιο τῆς Κόρδοβας σημειώνοντας ὅτι «τὸ Μουσεῖο τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν ἀποτελεῖ σημεῖο ἐπαφῆς μὲ τὸν ἱσπανόφωνο κόσμο λόγῳ τῆς νεότερης ἱστορίας τῆς πόλεως». Ἡ προσπάθεια νὰ ἀντληθοῦν ἱστορικὲς πληροφορίες γιὰ τὴν ἐν λόγῳ περίοδο δὲν ἔχει περατωθεῖ, καὶ ὁ ἴδιος βρίσκεται στὴν ἀρχὴ μιᾶς ἔρευνας, γιὰ νὰ διαπιστωθεῖ ἀπὸ ποῦ ἄντλησε τὰ στοιχεῖα ποὺ παραθέτει ὁ Σκυλίτσης εἴτε εἰκονογραφώντας εἴτε περιγράφοντας τὰ γεγονότα.

Ὁ ἐκπρόσωπος τοῦ ῾Ισπανοῦ Πρέσβη ἀναφέρθηκε στὴν ἐπιστημονικὴ σπουδαιότητα τῆς διημερίδας καὶ τὴν γόνιμη ἀνταλλαγὴ πληροφοριῶν καὶ ἐμπειριῶν μεταξὺ τῶν ἐπιστημόνων διαφόρων κλάδων καὶ ἐθνικοτήτων ποὺ συντελεῖται μέσῳ τοῦ Ἰνστιτούτου Ἑλληνοανατολικῶν καὶ Ἀφρικανικῶν Σπουδῶν.

Ἡ κ. Σπυροπούλου ἐξεθείασε τὴν ἐπιστημονικὴ προσφορὰ τοῦ Ἰνστιτούτου καὶ τὴν συνακόλουθη διεθνῆ καταξίωση τοῦ διευθυντῆ του στὴν κατανόηση ἐλάχιστα γνωστῶν ἱστορικῶν περιόδων καὶ στὶς σημαντικὲς πολιτιστικὲς σχέσεις καὶ ἀλληλεπιδράσεις Ἀράβων καὶ Βυζαντινῶν καὶ μέσῳ τῆς μελέτης τῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητας. Ἐξέφρασε τὴν ἐπιθυμία νὰ ὑπάρξει συνέχεια στὴν Κρήτη καὶ λόγῳ τῆς ἀποστολῆς στὴ Βικελαία Βιβλιοθήκη ὑλικοῦ τῆς ἔκθεσης ποὺ συνόδευε τὴν διημερίδα, γιὰ τὴν ὁποία θὰ ἀναφερθοῦμε κατωτέρω, καὶ λόγῳ τῆς ἀνάγκης νὰ φωτιστεῖ ὁ ρόλος τῆς Κρήτης σὲ σχέση μὲ τὸν ἀραβικὸ καὶ ὀθωμανικὸ κόσμο.

Ἀντικείμενο τῆς ἐκθέσεως ἦταν ὁ κύκλος τῆς κατάκτησης τῆς βυζαντινῆς Κρήτης ἀπὸ τοὺς Ἀνδαλούσιους Ἄραβες (824-826) καὶ ἡ ἀνακατάληψή της ἀπὸ τὸν Νικηφόρο Φωκᾶ (961), ὅπως ἀπεικονίζονται στὸ βυζαντινὸ χειρόγραφο τοῦ Σκυλίτζη. Μὲ βάση τὸ χειρόγραφο αὐτὸ παρουσιάστηκαν ἑπτὰ ἔγχρωμες φωτογραφίες σὲ μεγέθυνση. Ἐπιπλέον ἐκτέθηκαν ὁμοιώματα πλοίων, ἑνὸς βυζαντινοῦ (δρόμων) καὶ δύο ἀραβικῶν, ἑνὸς ὅμοιου τύπου μὲ τὸν δρόμωνα (shini) καὶ ἑνὸς τῆς Ἐρυθρᾶς Θάλασσας, ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ εἶχε τὴν δυνατότητα νὰ δεῖ τὸ ἀθηναϊκὸ κοινό.

Στὴν διημερίδα μίλησαν μὲ χρονικὴ σειρά·
— ὁ σχολικὸς σύμβουλος τοῦ Ὑπουργείου Παιδείας κ. Ἰωάννης Δημητρούκας μὲ θέμα: «Τὸ ταξίδι τοῦ Ἀνδρέα Λιβαδηνοῦ καὶ οἱ ἐντυπώσεις του ἀπὸ τὴν Αἴγυπτο καὶ Παλαιστίνη»,
— ἡ καθηγήτρια τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν κ. Αἰκατερίνη Καραπλῆ γιὰ τὴν ἀπεικόνιση τῶν ἀραβοβυζαντινῶν συγκρούσεων στὶς βυζαντινὲς πηγὲς καὶ τὴν πρώτη ἀραβικὴ πολιορκία τῆς Κωνσταντινουπόλεως,
— κατόπιν μίλησε ὁ Γεώργιος Τσοῦτσος, γραμματέας τοῦ ΙΕΑΑΣ, γιὰ τοὺς «ἰδεολογικοὺς διαύλους ἐπικοινωνίας μεταξὺ Βυζαντινῶν-Ὀθωμανῶν»,
— καὶ ἡ πρώτη συνεδρία ἔληξε μὲ τὴν παρουσίαση τῆς ἀνακοινώσεως τοῦ καθηγητῆ τοῦ Ἀριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης καὶ προέδρου τοῦ Κέντρου Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν μὲ θέμα τὴν «Πρεσβεία τοῦ Ἰωάννη Βατάτζη στοὺς Μογγόλους».

Τὴν ἑπομένη (18 Ἀπριλίου) μίλησαν·
— ὁ ἐρευνητὴς καὶ νομικὸς σύμβουλος τοῦ ΙΕΑΑΣ κ. Ἄρης Λειβαδᾶς μὲ θέμα «Ἑλληνοαραβικὴ ναυτικὴ τεχνολογία: ἡ νέα κατασκευὴ ὁμοιώματος τοῦ shini-δρόμωνα»,
— ὁ καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κόρδοβας Juan Pedro Monferrer-Sala μὲ θέμα «Remarks about some Egyptian Topics in Eutychius of Alexandria’s Kitab na’m al-Dawahir»,
— ὁ διευθυντὴς τοῦ Ἰνστιτούτου Ἑλληνοανατολικῶν καὶ Ἀφρικανικῶν Σπουδῶν καθηγητὴς Βασίλειος Χρηστίδης μὲ θέμα: «Ἄραβες στὴ βυζαντινὴ εἰκονογραφία: Ὁ Κύκλος τῆς κατάκτησης τῆς Κρήτης ἀπὸ τοὺς Ἀνδαλούσιους Ἄραβες (824-26- 961 μ.Χ.) καὶ τῆς ἀνακατάληψής της ἀπὸ τὸ Νικηφόρο Φωκᾶ στὴν εἰκονογράφηση τοῦ χειρογράφου του Σκυλίτζη».

Ἀκολούθως μίλησαν·
— ὁ ἐπιμελητὴς τοῦ Μουσείου τῆς πόλεως τῶν Ἀθηνῶν κ. Σταῦρος Ἀρβανιτόπουλος μὲ θέμα «Ἰσλαμικὲς ἐπιδράσεις στὴν ἀρχιτεκτονικὴ τῆς μέσης βυζαντινῆς περιόδου»
— καὶ ὁ ἐρευνητὴς κ. Στέφανος Κορδώσης μὲ θέμα «Ὁ θρῦλος τοῦ Phrom Gesar (Καίσαρα τῆς Ρώμης) στὴ Μικρὰ Ἀσία καὶ Ἄπω Ἀνατολή»,
— ἐνῷ ὁ διευθυντὴς τοῦ Ἰνστιτούτου Θερβάντες καὶ ἀντεπιστέλλον μέλος τῆς Βασιλικῆς Ἀκαδημίας Γραμμάτων τῆς Βαρκελώνης ἀνέπτυξε τὸ θέμα: «Ὁ Βασίλειος Διγενὴς Ἀκρίτας καὶ ὁ Θίδ: δύο παράλληλες διηγήσεις».

Ἡ τελευταία συνεδρία ἔληξε μὲ τὶς ἐργασίες·
— τῆς ἐρευνήτριας κ. Νίκης Κουτράκου μὲ θέμα: «Τὴν δι’ ἀρωμάτων (θυσίαν Θεῷ) καὶ ὅσα τῆς Ἰνδῶν καὶ Αἰγυπτίων γῆς εἰς τὰ ἡμέτερα φοιτᾷ ὅρια. Ἡ ἐξ Ἀνατολῶν ἐξωτικὴ πολυτέλεια στὴ μεσοβυζαντινὴ λογοτεχνία ἀπὸ τὸν Φώτιο στὸν Ψελλό. Πραγματικότητα καὶ λογοτεχνικὲς ἀντιλήψεις»
— καὶ τοῦ ἱστορικοῦ Γκαμὰλ ἂλ Τάχιρ μὲ θέμα: «The Art of Image Making as Expressed by the Arabs in some Byzantine Diplomatic Missions».

Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ἡ ἐκδήλωση τοῦ ζωηροῦ ἐνδιαφέροντος τοῦ ἀθηναϊκοῦ κοινοῦ ποὺ παρακολούθησε τὶς ἐργασίες τοῦ συνεδρίου μὲ πολλὲς ἐρωτήσεις καὶ παρεμβάσεις πρὸς τοὺς ὁμιλητές.

Μεταξὺ τῶν παρισταμένων στὰ ἐγκαίνια τῆς ἔκθεσης σημειώνουμε ἐνδεικτικὰ τὸν Πρόεδρο τοῦ Δ. Σ. τοῦ Μουσείου κ. Ἀντώνιο Βογιατζῆ καὶ τὸ μέλος κ. Ρέα Ἀγγελομάτη, τὴν διακεκριμένη βυζαντινολόγο κ. Αἰκατερίνη Χριστοφιλοπούλου, τὸν διευθυντὴ τοῦ Ἱδρύματος «Θησαυρὸς τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας» κ. Ἀναγνωστόπουλο, τὴν ἐπιμελήτρια τοῦ Βυζαντινοῦ Μουσείου κ. Ἐλενα Παπασταύρου, τὴν κ. Μαρία Παπαστάμου, καὶ ἄλλους.

[Dionysios]

Διημερίδα και Εκθεση
του ΙΕΑΑΣ στην Αθήνα


Γιώργος Αθ. Τσούτσος,
πολιτικός επιστήμων, ιστοριοδίφης, δημοσιογράφος


Tο Ινστιτούτο Ελληνοανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών (ΙΕΑΑΣ) σε συνεργασία με το Ισπανικό Μορφωτικό Ιδρυμα « Θερβάντες» των Αθηνών, την Ισπανική Πρεσβεία και το Σύλλογο των Φίλων του Μουσείου της πόλεως των Αθηνών, πραγματοποίησε με μεγάλη επιτυχία επιστημονική διημερίδα στο Μουσείο της πόλεως των Αθηνών. Αντικείμενο της διημερίδας που έλαβε χώρα στις 17 και 18 Απριλίου 2008 ήταν « Η Μέση και Απω Ανατολή στη βυζαντινή φιλολογία και τέχνη και αντιστρόφως». Χαιρετισμούς απηύθυναν ο Αντιδήμαρχος Αθηναίων κ. Ελευθέριος Σκιαδάς, εκπρόσωπος του ισπανού πρέσβη στην Ελλάδα κ. Juan Ramon Martinez Salazar, ο διευθυντής του Ινστιτούτου Ελληνοανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών κ. Βασίλειος Χρηστίδης και η Γενική Γραμματέας των Φίλων του Μουσείου της πόλεως των Αθηνών (Ιδρύματος Βούρου- Ευταξία) κ. Εφη Σπυροπούλου.

Ο Αντιδήμαρχος κ. Σκιαδάς τόνισε μεταξύ άλλων ότι η εν λόγω επιστημονική εκδήλωση δίνει τη δυνατότητα στους Αθηναίους « ...να απολαύσουν το προϊόν ερευνών και μελετών για τη βυζαντινή ιστορία και τον βυζαντινό πολιτισμό σε σχέση με τις αντίστοιχες έρευνες και μελέτες για την αραβική ιστορία και τον αραβικό πολιτισμό. Αναφερόμενος στις δραστηριότητες του ΙΕΑΑΣ στον Δήμο Αθηναίων, ο κ. Σκιαδάς υπενθύμισε τις εκδηλώσεις του Ινστιτούτου στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων και συνεχάρη το Διοικητικό Συμβούλιο του Μουσείου για την απόφασή του να προσφέρει τους χώρους του σε μία παρόμοιου επιπέδου πρωτοβουλία.

Ο Διευθυντής του ΙΕΑΑΣ κ. Βασίλειος Χρηστίδης αναφέρθηκε στην πρώτη συνεργασία του Ινστιτούτου με το Ινστιτούτο Θερβάντες και την Ισπανική Πρεσβεία που συνεχίζει την κοινή ερευνητική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε κατά το πρόσφατο παρελθόν με το Πανεπιστήμιο της Κόρδοβας σημειώνοντας ότι « το Μουσείο της πόλεως των Αθηνών αποτελεί σημείο επαφής με τον ισπανόφωνο κόσμο λόγω της νεότερης ιστορίας της πόλεως». Η προσπάθεια να αντληθούν ιστορικές πληροφορίες για την εν λόγω περίοδο δεν έχει περατωθεί και ο ίδιος βρίσκεται στην αρχή μιας έρευνας για να διαπιστωθεί από που άντλησε τα στοιχεία που παραθέτει ο Σκυλίτσης είτε εικονογραφώντας είτε περιγράφοντας τα γεγονότα.

Ο εκπρόσωπος του Ισπανού Πρέσβη αναφέρθηκε στην επιστημονική σπουδαιότητα της διημερίδας και την γόνιμη ανταλλαγή πληροφοριών και εμπειριών μεταξύ των επιστημόνων διαφόρων κλάδων και εθνικοτήτων που συντελείται μέσω του Ινστιτούτου Ελληνοανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών.

Η κ. Σπυροπούλου εξεθείασε την επιστημονική προσφορά του Ινστιτούτου και την συνακόλουθη διεθνή καταξίωση του διευθυντή του στην κατανόηση ελάχιστα γνωστών ιστορικών περιόδων και στις σημαντικές πολιτιστικές σχέσεις και αλληλεπιδράσεις Αράβων και Βυζαντινών και μέσω της μελέτης της ελληνικής αρχαιότητας. Εξέφρασε την επιθυμία να υπάρξει συνέχεια στην Κρήτη και λόγω της αποστολής στη Βικελαία Βιβλιοθήκη υλικού της έκθεσης που συνόδευε την διημερίδα για την οποία θα αναφερθούμε κατωτέρω και λόγω της ανάγκης να φωτιστεί ο ρόλος της Κρήτης σε σχέση με τον αραβικό και οθωμανικό κόσμο.
Αντικείμενο της εκθέσεως ήταν ο κύκλος της κατάκτησης της βυζαντινής Κρήτης από τους Ανδαλούσιους Αραβες (824-826μ. Χ.) και η ανακατάληψή της από τον Νικηφόρο Φωκά (961 μ.Χ.) όπως απεικονίζονται στο βυζαντινό χειρόγραφο του Σκυλίτζη. Με βάση το χειρόγραφο αυτό παρουσιάστηκαν επτά έγχρωμες φωτογραφίες σε μεγέθυνση. Επιπλέον εκτέθηκαν ομοιώματα πλοίων, ενός βυζαντινού (δρόμων) και δύο αραβικών, ενός όμοιου τύπου με τον δρόμωνα (shini) και ενός της Ερυθράς Θάλασσας που για πρώτη φορά είχε την δυνατότητα να δει το αθηναϊκό κοινό.

Στην διημερίδα μίλησαν με χρονική σειρά ο σχολικός σύμβουλος του Υπουργείου Παιδείας κ. Ιωάννης Δημητρούκας με θέμα: «Το ταξίδι του Ανδρέα Λιβαδηνού και οι εντυπώσεις του από την Αίγυπτο και Παλαιστίνη» η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Αικατερίνη Καραπλή για την απεικόνιση των αραβοβυζαντινών συγκρούσεων στις βυζαντινές πηγές και την πρώτη αραβική πολιορκία της Κωνσταντινουπόλεως. Κατόπιν μίλησε ο Γεώργιος Τσούτσος, γραμματέας του ΙΕΑΑΣ για τους «ιδεολογικούς διαύλους επικοινωνίας μεταξύ Βυζαντινών-Οθωμανών» και η πρώτη συνεδρία έληξε με την παρουσίαση της ανακοινώσεως του καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και προέδρου του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών με θέμα την «Πρεσβεία του Ιωάννη Βατάτζη στους Μογγόλους».

Την επομένη (18 Απριλίου) μίλησαν ο ερευνητής και νομικός σύμβουλος του ΙΕΑΑΣ κ. Αρης Λειβαδάς με θέμα « Ελληνοαραβική ναυτική τεχνολογία: η νέα κατασκευή ομοιώματος του shini-δρόμωνα» και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Κόρδοβας Juan Pedro Monferrer-Sala με θέμα «Remarks about some Egyptian Topics in Eutychius of Alexandria’s Kitab na’m al- Dawahir», ο διευθυντής του Ινστιτούτου Ελληνοανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών καθηγητής Βασίλειος Χρηστίδης με θεμα: « Αραβες στη βυζαντινή εικονογραφία: Ο Κύκλος της κατάκτησης της Κρήτης από τους Ανδαλούσιους Αραβες (824-26- 961μ.Χ.) και της ανακατάληψής της από το Νικηφόρο Φωκά στην εικονογράφηση του χειρογράφου του Σκυλίτζη». Ακολούθως μίλησαν ο επιμελητής του Μουσείου της πόλεως των Αθηνών κ. Σταύρος Αρβανιτόπουλος με θέμα «Ισλαμικές επιδράσεις στην αρχιτεκτονική της μέσης βυζαντινής περιόδου» και ο ερευνητής κ. Στέφανος Κορδώσης με θέμα « Ο θρύλος του Phrom Gesar (Καίσαρα της Ρώμης) στη Μικρά Ασία και Απω Ανατολή» ενώ ο διευθυντής του Ινστιτούτου Θερβάντες και αντεπιστέλλον μέλος της Βασιλικής Ακαδημίας Γραμμάτων της Βαρκελώνης ανέπτυξε το θέμα: «Ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας και ο Θιδ: δύο παράλληλες διηγήσεις». Η τελευταία συνεδρία έληξε με τις εργασίες της ερευνήτριας κ. Νίκης Κουτράκου με θέμα: « Την δι’αρωμάτων (θυσίαν Θεώ) και όσα της Ινδών και Αιγυπτίων γης εις τα ημέτερα φοιτά όρια. Η εξ Ανατολών εξωτική πολυτέλεια στη μεσοβυζαντινή λογοτεχνία από τον Φώτιο στον Ψελλό. Πραγματικότητα και λογοτεχνικές αντιλήψεις» και του ιστορικού Γκαμάλ αλ Τάχιρ με θεμα: «The Art of Image Making as Expressed by the Arabs in some Byzantine Diplomatic Missions».-

Αξίζει να σημειωθεί η εκδήλωση του ζωηρού ενδιαφέροντος του αθηναϊκού κοινού που παρακολούθησε τις εργασίες του συνεδρίου με πολλές ερωτήσεις και παρεμβάσεις προς τους ομιλητές.

Μεταξύ των παρισταμένων στα εγκαίνια της έκθεσης σημειώνουμε ενδεικτικά τον Πρόεδρο του Δ.Σ. του Μουσείου κ. Αντώνιο Βογιατζή και το μέλος κ. Ρέα Αγγελομάτη, την διακεκριμένη βυζαντινολόγο κ. Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, τον διευθυντή του Ιδρύματος «Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας» κ. Αναγνωστόπουλο, την επιμελήτρια του Βυζαντινού Μουσείου κ. Ελενα Παπασταύρου, την κ. Μαρία Παπαστάμου, και άλλους.