Θέματα τυπικοῦ (ἐρωταποκρίσεις, ἄρθρα, μελέτες) ᾿Ερωταποκρίσεις ἐπὶ τοῦ ἰσχύοντος τυπικοῦ [2012]
᾿Ερωταποκρίσεις ἐπὶ τοῦ ἰσχύοντος τυπικοῦ [2012]
Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου
δρος μουσικολόγου-τυπικολόγου
πτυχ. κοινωνικῆς θεολογίας
symbole@mail.com
᾿Εκτὸς ἀπὸ τὴν μουσικὴ κατάρτισι καὶ ἐμπειρία οἱ ψάλτες πρέπει νὰ ἔχουν καὶ ἐπαρκῆ γνῶσι βασικῶν στοιχείων τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ τυπικοῦ. τὸ τυπικὸ ποὺ ἰσχύει σήμερα, ποὺ καθορίζει τὴν ἐν γένει διάρθρωσι τῶν βασικῶν ἀκολουθιῶν ἑσπερινοῦ, ὄρθρου καὶ λειτουργίας, καὶ βάσει τοῦ ὁποίου συντάσσονται οἱ ἐτήσιες τυπικὲς ὁδηγίες τῶν Διπτύχων, εἶναι τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.). ἐκδόθηκε τὸ 1888 στὴν Κωνσταντινούπολι ἀπὸ τὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο, καὶ τὸ συνέταξε, διώρθωσε καὶ συμπλήρωσε ὁ τότε πρωτοψάλτης Γεώργιος Βιολάκης μὲ τὴν συνεργασία δύο πατριαρχικῶν ἐπιτροπῶν. ὅμως πολλοὶ ψάλτες τῶν νεωτέρων χρόνων ἀγνοοῦν αὐτὸ τὸ τυπικὸ καὶ τὸ περιεχόμενό του, καὶ γενικῶς ἀγνοοῦν βασικὲς διατάξεις τῆς ἐκκλησιαστικῆς τάξεως. προκειμένου νὰ καταστῇ ἐμφανὴς ἡ ἀξία τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη, παρουσιάζονται στὴν συνέχεια ὡρισμένες ἐρωτήσεις ἐπὶ θεμάτων τυπικοῦ (κατ᾿ ἐπιλογήν), καὶ δίδονται οἱ ἀπαντήσεις τους. θεωρῶ ὅτι ἔτσι θὰ ἀναδειχθοῦν βασικοὶ κανόνες τυπικοῦ, θὰ διευκρινισθοῦν ἀπορίες ἢ ἐσφαλμένες ἀντιλήψεις ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ, καὶ κυρίως θὰ δοῦμε τί πραγματικὰ λέει καὶ τί δὲν λέει τὸ ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ἐκκλησίας.
Οἱ παρακάτω ἐρωταποκρίσεις (ΕΡ. = ἐρώτησις, ΑΠ. = ἀπόκρισις) βασίζονται κυρίως στὰ τρία πρῶτα κεφάλαια τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ Βιολάκη. τὸ πρῶτον κεφάλαιον εἶναι ἡ «Προθεωρία τοῦ τυπικοῦ» (σ. 3) καὶ τὰ δύο ἑπόμενα οἱ «Τυπικὲς διατάξεις» τῶν καθημερινῶν ἀκολουθιῶν (σ. 43) καὶ τῶν ἀκολουθιῶν τῆς κυριακῆς (σ. 49)· αὐτὰ τὰ τρία κεφάλαια περιλαμβάνουν βασικὲς διατάξεις, ποὺ εἶναι ἀπαραίτητες γιὰ ὁποιονδήποτε διακονεῖ στὸ ἱεροψαλτικὸ ἀναλόγιο. οἱ ἀπαντήσεις εἶναι παρμένες σχεδὸν αὐτολεξεὶ ἀπὸ τὸ ἐν λόγῳ τυπικό, μὲ κάποια γλωσσικὴ ἁπλούστευσι. ἐπειδὴ ἡ ἔκδοσι τοῦ 1888 δὲν ὑπάρχει στὸ ἐμπόριο, στὸ τέλος τῶν ἀπαντήσεων ἐντὸς παρενθέσεως σημειοῦται ἡ σελὶς (συχνὰ καὶ ἡ παράγραφος) τῆς ἐν ᾿Αθήναις ἐπανεκδόσεως τοῦ 20οῦ αἰῶνος.
Οἱ ἐρωτήσεις αὐτὲς μποροῦν νὰ χρησιμεύσουν γιὰ τὴν προσωπικὴ μελέτη τῶν ψαλτῶν, γιὰ τὰ ᾠδεῖα καὶ τὶς σχολὲς βυζαντινῆς μουσικῆς, γιὰ τὶς ἐξετάσεις σχετικοῦ πτυχίου καὶ γιὰ τὶς ἐπιτροπὲς κρίσεως ἱεροψαλτῶν γιὰ ναούς. σὲ ὡρισμένες περιπτώσεις δίνω σημειώσεις καὶ σχόλια γιὰ περισσότερη ἐνημέρωσι τῶν ἐνδιαφερομένων.
1. ΕΡ. Πότε δὲν διαβάζεται ὁ προοιμιακὸς ψαλμὸς στὸν ἑσπερινό;
ΑΠ. «Ὁ προοιμιακὸς ψαλμὸς ἀναγινώσκεται εἰς ὅλους τοὺς ἑσπερινοὺς τοῦ ἔτους· ἀλλὰ δὲν ἀναγινώσκεται ἀπὸ τὸν ἑσπερινὸν τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα καὶ καθ᾿ ὅλην τὴν Διακαινήσιμον ἑβδομάδα, καθὼς καὶ στὸν ἑσπερινὸν τῆς ἀποδόσεως τοῦ Πάσχα» (σ. 5).
2. ΕΡ. Στὸν ἀναστάσιμο ἑσπερινὸ τῆς Κυριακῆς (ποὺ τελεῖται τῷ Σαββάτῳ ἑσπέρας) πότε δὲν διαβάζεται τὸ α΄ κάθισμα τοῦ ψαλτηρίου;
ΑΠ. «Τὸ α΄ κάθισμα τοῦ ψαλτηρίου δὲν στιχολογεῖται στὶς ἑξῆς δεσποτικὲς ἑορτές (ἀκόμη καὶ ἂν συμπέσουν ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῇ)· τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, τῶν Θεοφανείων καὶ τῆς Μεταμορφώσεως, κατὰ τὶς ὁποῖες οὔτε ἀναστάσιμα ψάλλονται· ἐπίσης δὲν στιχολογεῖται καὶ τὴν Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς, οὔτε στοὺς μεθεόρτους ἑσπερινοὺς τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων, ἀλλὰ ὅταν οἱ δύο αὐτὲς ἑορτὲς συμπέσουν ἐν ἡμέρᾳ Σαββάτου, προηγοῦνται ἐν τούτοις τὰ ἀναστάσιμα στιχηρά» (§4, σ. 6-7).
3. ΕΡ. Τί γνωρίζετε γιὰ τὴν στιχολογία τοῦ «Κύριε, ἐκέκραξα»;
ΑΠ. «Στοὺς καθ᾿ ἑκάστην ἡμέραν ψαλλομένους ἑσπερινοὺς ψάλλονται πλήρεις οἱ στίχοι τῶν ψαλμῶν Κύριε ἐκέκραξα, Φωνῇ μου πρὸς Κύριον, Ἐκ βαθέων ἐκέκραξά σοι καὶ Αἰνεῖτε τὸν Κύριον, εἰς τοὺς διατεταγμένους ἤχους. Εἰς τοὺς ἑσπερινοὺς τῶν μεγάλων ἑορτῶν συνηθίζεται πρὸς συντομίαν νὰ παραλείπωνται οἱ στίχοι ἀπὸ τοῦ Θοῦ Κύριε καὶ ἐφεξῆς, καὶ νὰ μεταβαίνῃ ὁ πρῶτος χορὸς εἰς τὸν στίχον τὸν ἁρμόδιον ἀναλόγως τῆς ποσότητος τῶν ἑπομένων στιχηρῶν» (σ. 7-8, §6).
4. ΕΡ. ῞Οταν ἔχωμε ἁπλὴ κυριακὴ καὶ τὸ μηναῖο ἔχῃ ἀκολουθία μὲ μὴ ἑορταζόμενο ἅγιο καὶ χωρὶς κανένα δοξαστικό, τότε πόσα στιχηρὰ ἀναστάσιμα καὶ πόσα τοῦ ἁγίου θὰ ψάλωμε α) στὰ ἑσπέρια τοῦ «Κύριε, ἐκέκραξα», καὶ β) στοὺς αἴνους τοῦ ὄρθρου;
ΑΠ. α) «Ὅταν ὁ τυχὼν ἐν Κυριακῇ ἅγιος στερῆται δοξαστικοῦ, στὸν ἑσπερινὸ ψάλλονται ἀναστάσιμα 7 καὶ τοῦ ἁγίου στιχηρὰ 3» (σ. 8 §7).
β) Στὸν ὄρθρο «ψάλλονται τὰ τῶν αἴνων 8 ἀναστάσιμα στιχηρά» (σ. 57).
5. ΕΡ. ῞Οταν σὲ ἁπλὴ Κυριακὴ τύχῃ καὶ ἑορταζόμενος ἅγιος, μετὰ τὰ κεκραγάρια στιχηρὰ τοῦ ἑσπερινοῦ ποιά δοξαστικὰ θὰ ψάλωμε στὸ «Δόξα» καὶ στὸ «Καὶ νῦν»;
ΑΠ. «Σὲ ὅλους τοὺς ἑορταζομένους ἁγίους, ὅταν τύχουν ἐν Κυριακῇ, Δόξα τοῦ ἑσπερινοῦ ψάλλεται τὸ τοῦ ἑορταζομένου ἁγίου, Καὶ νῦν τὸ α΄ θεοτοκίον τοῦ ἤχου» (σ. 9, §8).
6. ΕΡ. Στὸν ἀναστάσιμο ἑσπερινὸ τῆς Κυριακῆς (ποὺ τελεῖται τῷ σαββάτῳ ἑσπέρας) πότε παραλείπονται τὰ ἀναστάσιμα ἀπόστιχα;
ΑΠ. «Τὰ ἀναστάσιμα ἀπόστιχα κατὰ τὸν ἑσπερινὸν τοῦ Σαββάτου οὐδέποτε παραλείπονται, καὶ ἂν ἀκόμη τύχουν θεομητορικὲς ἑορτές, προεόρτιες ἢ μεθέορτες Κυριακὲς καὶ ἀποδόσεις δεσποτικῶν ἢ θεομητορικῶν ἑορτῶν, ἢ μνῆμες ἑορταζομένων ἁγίων. Στὸν ἑσπερινὸ τοῦ Σαββάτου τῶν τεσσάρων Κυριακῶν μετὰ τὴν Κυριακὴν τοῦ Θωμᾶ ψάλλεται πρῶτα τὸ τοῦ ἤχου πρῶτον ἀναστάσιμον ἀπόστιχον (ἀπὸ τὸν α΄ χορό), καὶ κατόπιν ψάλλονται τὰ 4 στιχηρὰ Πάσχα ἱερὸν μετὰ τῶν στίχων αὐτῶν» (σ. 11 §12).
Σημείωσις. ᾿Εννοεῖται βεβαίως ὅτι τὰ ἀναστάσιμα ἀπόστιχα «καταλιμπάνονται» (= παραλείπονται) κατὰ τὶς Κυριακὲς στὶς ὁποῖες παραλείπονται ὅλα τὰ ἀναστάσιμα τῆς Παρακλητικῆς (βλέπε τὴν ἑπόμενη ἐρώτησι 7).
7. ΕΡ. Σὲ Κυριακὴ πότε παραλείπονται γενικῶς τὰ ἀναστάσιμα τῆς Παρακλητικῆς (καὶ γιὰ τὸν ἑσπερινὸ καὶ γιὰ τὸν ὄρθρο);
ΑΠ. «Καταλιμπάνονται (δηλαδὴ παραλείπονται) ἅπαντα τὰ ἀναστάσιμα στὶς ἑξῆς μεγάλες δεσποτικὲς ἑορτές· τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, τῶν Θεοφανείων, τῶν Βαΐων, τοῦ Θωμᾶ, τῆς Πεντηκοστῆς, τῆς Μεταμορφώσεως, καὶ τῆς Ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ. ᾿Επίσης καὶ τὴν Κυριακὴ πρὸ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, ὅταν συμπίπτῃ στὶς 24 Δεκεμβρίου, ἀλλὰ τότε ψάλλεται ἐν τῷ ὄρθρῳ μετὰ τὸ Θεὸς Κύριος τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ τυχόντος ἢχου (ψαλλόμενον καὶ στὴν λειτουργία μετὰ τὴν εἴσοδον τοῦ Εὐαγγελίου), καθὼς καὶ τὸ ἐξαποστειλάριον καὶ 4 ἀναστάσιμα τῶν αἴνων» (σ. 8-9, §7).
8. ΕΡ. Πότε παραλείπεται ὁ ἑξάψαλμος στὸν ὄρθρο;
ΑΠ. «Ὁ ἑξάψαλμος οὐδέποτε παραλείπεται πλὴν τῆς Διακαινησίμου ἑβδομάδος καὶ τῆς ἡμέρας τῆς ἀποδόσεως τοῦ Πάσχα» (σ. 18 §18).
9. ΕΡ. Σὲ Κυριακὴ στὸ τέλος τοῦ ἑσπερινοῦ ἢ στὸ «Θεὸς Κύριος» τοῦ ὄρθρου ἔστω ὅτι ψάλλομε τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τοῦ ἤχου, Δόξα, τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ ἁγίου σὲ ἄλλο ἦχο· στὸ «Καὶ νῦν» τὸ θεοτοκίον σὲ ποιό ἦχο θὰ εἶναι;
ΑΠ. «Τὸ θεοτοκίον θὰ εἶναι σύμφωνον μὲ τὸν ἦχο τοῦ ἀπολυτικίου τοῦ ἁγίου» (σ. 18, §19)
10. ΕΡ. Στὸν ὄρθρο τοῦ Σαββάτου πότε δὲν ψάλλομε «Θεὸς Κύριος» καὶ τί λέμε ἀντ᾿ αὐτοῦ;
ΑΠ. «Στὰ ἁπλὰ Σάββατα στὰ ὁποῖα δὲν τυγχάνει ἑορτὴ ἐπισήμου ἁγίου, ἀντὶ τοῦ Θεὸς Κύριος ψάλλεται τὸ Ἀλληλούια μετὰ τῶν ὡρισμένων στίχων αὐτοῦ (Μακάριοι οὓς ἐξελέξω... Καὶ τὸ μνημόσυνον αὐτῶν...) καὶ λέγονται τὰ γνωστὰ ἀπολυτίκια Ἀπόστολοι μάρτυρες· Δόξα, Μνήσθητι Κύριε· Καὶ νῦν, Μήτηρ ἁγία» (σ. 18, §19).
11. ΕΡ. Πότε δὲν ψάλλονται τὰ ἀναστάσιμα εὐλογητάρια τοῦ ὄρθρου τῶν Κυριακῶν;
ΑΠ. «῞Οταν συμπέσῃ θεομητορικὴ ἑορτὴ ἐν Κυριακῇ, εὐλογητάρια δὲν ψάλλονται· ἀλλὰ μετὰ τὰ καθίσματα, εὐθὺς ἡ αἴτησις παρὰ τοῦ ἱερέως καὶ ἡ ἐκφώνησις» (σ. 20, §22).
Σημείωσις. ᾿Επίσης εὐλογητάρια δὲν ψάλλονται καὶ κατὰ τὶς Κυριακὲς στὶς ὁποῖες παραλείπονται γενικῶς τὰ ἀναστάσιμα τῆς Παρακλητικῆς (βλέπε ἐρώτησι 7).
12. ΕΡ. Εἶναι ἀπαραίτητοι οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες τῆς ᾿Οκτωήχου στὸν ὄρθρο τῆς Κυριακῆς; πότε παραλείπονται;
ΑΠ. α) «Οἱ τῆς Κυριακῆς ἀναστάσιμοι κανόνες τῆς Ὀκτωήχου οὐδέποτε παραλείπονται, καὶ ἂν ἀκόμη τύχουν θεομητορικὲς ἑορτὲς καὶ ἀποδόσεις δεσποτικῶν ἢ θεομητορικῶν ἑορτῶν ἐν Κυριακῇ». ῾Επομένως εἶναι ἀπαραίτητο νὰ λέγωνται κάθε Κυριακή.
β) «Δὲν ψάλλονται ὅμως οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες τῆς Ὀκτωήχου κατὰ τὶς ἑξῆς Κυριακές· τὴν Γ΄ Κυριακὴ τῶν νηστειῶν καὶ τὴν Κυριακὴ πρὸ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, στὶς ὁποῖες ψάλλονται οἱ κανόνες τῆς ἡμέρας, τῶν ὁποίων τὰ πρῶτα τροπάρια μετὰ τὸν εἱρμὸν εἶναι ἀναστάσιμα... Δὲν ψάλλονται ἐπίσης οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες τῆς Ὀκτωήχου καὶ στὶς 4 Κυριακὲς μετὰ τὴν Κυριακὴν τοῦ Θωμᾶ (ἤτοι τῶν Μυροφόρων, τοῦ Παραλύτου, τῆς Σαμαρείτιδος καὶ τοῦ Τυφλοῦ), καθότι ψάλλεται ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τοῦ Πάσχα μετὰ τῶν δύο θεοτοκίων αὐτοῦ» (σ. 20-21, §23).
Σημείωσις. ᾿Επίσης δὲν ψάλλονται οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες τῆς ᾿Οκτωήχου καὶ κατὰ τὶς Κυριακὲς στὶς ὁποῖες παραλείπονται ὅλα τὰ ἀναστάσιμα γενικῶς (βλέπε ἐρώτησι 7).
13. ΕΡ. Καθὼς ψάλλομε τοὺς κανόνες τοῦ ὄρθρου, τί στίχο λέμε πρὶν ἀπὸ τὰ ἀναστάσιμα τροπάρια, τί πρὶν ἀπὸ τὰ θεομητορικά, καὶ τί πρὶν ἀπὸ τὰ τριαδικὰ τροπάρια;
ΑΠ. «Εἰς μὲν τὰ ἀναστάσιμα, Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου Κύριε, εἰς δὲ τὰ θεομητορικά, Ὑπεραγία Θεοτόκε σῶσον ἡμᾶς» (σ. 22 §24)
«῾Ο τριαδικὸς κανὼν λέγεται μετὰ στίχου Ἁγία Τριὰς ὁ Θεός, ἐλέησον καὶ σῶσον ἡμᾶς» (σ. 16)
14. ΕΡ. Τί καταβασίες ψάλλονται ἀπὸ τὴν κυριακὴ τῶν ἁγίων Πάντων καὶ μέχρι τὶς 26 ᾿Ιουλίου;
ΑΠ. «Ψάλλονται οἱ καταβασίες Ἀνοίξω τὸ στόμα μου» (σ. 23 §27).
15. ΕΡ. Σὲ ὄρθρο ἁπλῆς καθημερινῆς χωρὶς γιορτὴ καὶ χωρὶς ἑορταζόμενο ἅγιο τί καταβασίες ψάλλομε;
ΑΠ. Δὲν ψάλλομε καταβασίες, ἀλλὰ «μετὰ τὴν 3η ᾠδὴ τῶν κανόνων ψάλλεται ὁ εἱρμὸς ἀπὸ τὸ Μηναῖον καὶ ἡ αἴτησις [ἔπειτα τὸ κάθισμα τοῦ ἁγίου καὶ τὸ θεοτοκίον]· μετὰ τὴν 6η ᾠδὴ ὁ εἱρμὸς αὐτῆς ἀπὸ τὸ Μηναῖον καὶ ἡ αἴτησις [ἔπειτα τὸ κοντάκιον καὶ τὸ μηνολόγιον τῆς ἡμέρας· κατόπιν ἀναγινώσκονται καὶ οἱ ὑπόλοιπες ᾠδὲς τοῦ κανόνος]· μετὰ τὴν 9η ᾠδὴ τὸ Αἰνοῦμεν εὐλογοῦμεν καὶ προσκυνοῦμεν τὸν Κύριον, καὶ ψάλλεται ὁ εἱρμὸς τῆς 8ης ᾠδῆς, ἐν συνεχείᾳ στιχολογεῖται ἡ Τιμιωτέρα καὶ ἐν τέλει ὁ εἱρμὸς τῆς 9ης ᾠδῆς τοῦ Μηναίου» (σ. 46, §2).
Σημείωσις. ῞Οπως ἀναφέρει τὸ ἴδιο τυπικὸ σὲ ἄλλο σημεῖο, τὶς καθημερινὲς μετὰ τὸν εἱρμὸ τῆς 9ης ᾠδῆς ψάλλεται σύντομον καὶ τὸ «Ἄξιον ἐστὶν ὡς ἀληθῶς» (σ. 328, 346).
16. ΕΡ. Ποιό εἶναι τὸ ἰδιαίτερο ἐξαποστειλάριον τῆς Κυριακῆς καὶ πότε δὲν λέγεται;
ΑΠ. «Τὸ Ἅγιος Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν εἶναι ἰδιαίτερο χαρακτηριστικὸ τῆς Κυριακῆς» καὶ φυσικὰ ψάλλεται ἀπαραιτήτως κάθε Κυριακὴ καὶ μόνο, πρὶν ἀπὸ τὰ ἄλλα ἐξαποστειλάρια. ῾Επομένως «σὲ ὁποιαδήποτε ἄλλη ἡμέρα, πλὴν Κυριακῆς», δὲν λέγεται στοὺς ὄρθρους, ἀκόμη καὶ «ἂν συμπέσῃ ἁγίου μνήμη». ᾿Επίσης «τὴν Κυριακὴν τοῦ Πάσχα καὶ σὲ ὅλη ἐν γένει τὴν Διακαινήσιμον ἑβδομάδα τὸ ἐξαποστειλάριον λέγεται χωρὶς τὸ Ἅγιος Κύριος...» (σ. 25-26, §30).
17. ΕΡ. Ἂν σὲ ἁπλὴ Κυριακὴ τύχῃ καὶ θεομητορικὴ ἑορτή, στοὺς αἴνους πόσα στιχηρὰ ἀναστάσιμα θὰ ποῦμε καὶ πόσα τῆς ἑορτῆς;
ΑΠ. «Πρῶτον ἀναστάσιμα στιχηρὰ 4 καὶ ἔπειτα τῆς τυχούσης ἑορτῆς 4» (σ. 27 §31).
Σημείωσις. ῾Η ἴδια διάταξις ἰσχύει, καὶ ὅταν ἐν Κυριακῇ συμπίπτει ἑορταζόμενος ἅγιος.
18. ΕΡ. ῞Οταν σὲ ἁπλὴ κυριακὴ ἔχωμε ἅγιο μὲ ἀκολουθία μὴ ἑορτάσιμη στὸ μηναῖο (π.χ. κυριακὴ 3 ὀκτωβρίου) καὶ παράληλα τύχῃ καὶ ἡ πανήγυρις κάποιου ναοῦ (π.χ. στὸν ναὸ τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ ᾿Αρεοπαγίτου), τί δοξαστικὸ τῶν αἴνων θὰ ποῦμε στὸν πανηγυρίζοντα ναὸ καὶ τί στοὺς ὑπόλοιπους μὴ πανηγυρίζοντες ναούς;
ΑΠ. α) Γιὰ τοὺς μὴ πανηγυρίζοντες ναούς. «Σὲ ὅλες τὶς Κυριακὲς ποὺ ἀναγινώσκεται στὸν ὄρθρο Εὐαγγέλιον ἑωθινόν, δοξαστικὸν τῶν αἴνων ψάλλεται τὸ ἑωθινόν» (σ. 27, §32).
β) Γιὰ τοὺς πανηγυρίζοντες ναούς. «Συνηθίζεται ὅμως σήμερα νὰ ψάλλωνται ἀντὶ τοῦ Ἑωθινοῦ τὰ δοξαστικὰ καὶ τῶν ἑξῆς ἁγίων, τοῦ ἁγίου Γεωργίου, τοῦ ἁγίου Δημητρίου, τοῦ ἁγίου Νικολάου, τῶν ἁγίων Κωνσταντίνου καὶ Ἐλένης, καὶ ἄλλων ἁγίων, εἰς τὸ ὄνομα τῶν ὁποίων τιμᾶται ὁ ναὸς ἢ πανηγυρίζεται ἐπισήμως ἡ μνήμη αὐτῶν» (σ. 27-28, §32). ῾Επομένως στὸν πανηγυρίζοντα ναὸ ἀντὶ τοῦ ἑωθινοῦ θὰ ψαλῇ τὸ δοξαστικὸν τῶν αἴνων τοῦ ἑορταζομένου ἁγίου.
19. ΕΡ. Κατὰ τὴν πασχάλιο περίοδο (ἀπὸ τὴν Δευτέρα μετὰ τὴν Κυριακὴ τοῦ Θωμᾶ μέχρι τὴν Τρίτη πρὶν ἀπὸ τὴν ἀπόδοσι τοῦ Πάσχα) ὅταν τύχῃ μνήμη ἑορταζομένου ἁγίου (π.χ. 23 ἀπριλίου ἢ 8 μαΐου ἢ 21 μαΐου κ.λπ.) σὲ καθημερινή (δηλαδὴ ἐκτὸς κυριακῆς καὶ μεσοπεντηκοστῆς), μετὰ τοὺς αἴνους θὰ ψαλῇ στὸ «Δόξα» τὸ δοξαστικὸν τοῦ ἁγίου· τί θὰ ψαλῇ στὸ «Καὶ νῦν»;
ΑΠ. «Σημειωτέον ὅτι μετὰ τὴν Κυριακὴν τοῦ Θωμᾶ μέχρι τῆς ἀποδόσεως τοῦ Πάσχα στὶς μνῆμες τῶν ἑορταζομένων ἁγίων ποὺ συμπίπτουν σὲ ἄλλη ἡμέρα πλὴν Κυριακῆς, εἰς τοὺς αἴνους μετὰ τὸ Δόξα τῶν ἁγίων, Καὶ νῦν ψάλλεται ἕνα ἰδιόμελο τῆς προηγηθείσης Κυριακῆς, καὶ ὄχι τὸ Ἀναστάσεως ἡμέρα» (σ. 28, πρὸς τὸ τέλος).
20. ΕΡ. Στὸν ὄρθρο πότε ψάλλεται ἡ μεγάλη δοξολογία καὶ πότε λέγεται χῦμα ἡ μικρὰ δοξολογία;
ΑΠ. «Σὲ κάθε Κυριακὴ καὶ σὲ κάθε δεσποτικὴ καὶ θεομητορικὴ ἑορτὴ καὶ στὶς μνῆμες τῶν ἑορταζομένων ἁγίων, ἐν τῷ ὄρθρῳ ψάλλεται ἡ λεγομένη μεγάλη Δοξολογία»... «Στὶς καθημερινές, στὶς νηστήσιμες ἡμέρες καὶ στὶς πρῶτες πέντε ἡμέρες τῆς Μεγάλης ῾Εβδομάδος (ἢτοι ἀπὸ τὸν ὄρθρο τῆς Μ. Δευτέρας μέχρι τὸν ὄρθρο τῆς Μ. Παρασκευῆς) λέγεται χῦμα ἡ μικρὰ Δοξολογία Σοὶ δόξα πρέπει» (σ. 29 §34).
21. ΕΡ. ῞Οταν δὲν ἔχωμε δεσποτικὴ ἢ θεομητορικὴ ἑορτὴ οὔτε μεθέορτο περίοδο, στὶς λειτουργίες τῶν καθημερινῶν καὶ τῶν σαββάτων ποιά ἀντίφωνα ψάλλονται καὶ ποιά εἶναι τὰ ἐφύμνιά τους;
ΑΠ. «Στὶς καθημερινὲς λειτουργίες ψάλλονται τὰ ἑξῆς ἀντίφωνα·
τὸ α΄ ἀντίφωνον Ἀγαθὸν τὸ ἐξομολογεῖσθαι τῷ Κυρίῳ... μὲ ἐφύμνιον Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου...·
τὸ β΄ ἀντίφωνον Ὁ Κύριος ἐβασίλευσεν... μὲ ἐφύμνιον Πρεσβείαις τῶν ἁγίων σου σῶσον ἡμᾶς Κύριε·
καὶ τὸ γ΄ ἀντίφωνον Δεῦτε ἀγαλλιασώμεθα τῷ Κυρίῳ... μὲ ἐφύμνιον Σῶσον ἡμᾶς, Υἱὲ Θεοῦ, ὁ ἐν ἁγίοις θαυμαστός...» (σ. 31-32 §37, καὶ σ. 46-47 §3).
22. ΕΡ. α) ῞Οταν σὲ κυριακὴ τύχῃ καὶ ἀπόδοσις δεσποτικῆς ἑορτῆς, τί ἀντίφωνα ψάλλονται στὴν λειτουργία, καὶ ἰδιαιτέρως ποιό εἶναι τὸ ἐφύμνιον τοῦ 2ου ἀντιφώνου; — β) τί συμβαίνει ἀντιστοίχως, ὅταν σὲ κυριακὴ τύχῃ θεομητορικὴ ἑορτὴ ἢ ἡ ἀπόδοσί της;
ΑΠ. α) «Ἂν οἱ ἀποδόσεις τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν τύχουν ἐν Κυριακῇ, τὸ δεύτερον ἀντίφωνον ψάλλεται μὲ τὸ χαρακτηριστικὸν ἐφύμνιον τῆς ἑορτῆς καὶ ὄχι τὸ ἀναστάσιμον» (σ. 31 §37).
β) «Ὅταν τύχῃ θεομητορικὴ ἑορτὴ ἐν Κυριακῇ ἢ καὶ ἀπόδοσις αὐτῆς, τὸ δεύτερον ἀντίφωνον ψάλλεται μὲ τὸ ἀναστάσιμον ἐφύμνιον Σῶσον ἡμᾶς Υἱὲ Θεοῦ ὁ ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν· ἀλλ᾿ ἐὰν τύχῃ σὲ ἄλλη ἡμέρα, τὸ β΄ ἀντίφωνον ἔχει ἐφύμνιον Σῶσον ἡμᾶς Υἱὲ Θεοῦ ὁ ἐν ἁγίοις θαυμαστός» (σ. 31 §37).
23. ΕΡ. Πότε προβλέπει τὸ ἰσχῦον τυπικὸν (Τ.Μ.Ε.) νὰ λέγωνται ἀντὶ τῶν ἀντιφώνων τὰ τυπικὰ μὲ τοὺς μακαρισμούς;
ΑΠ. α) «Σὲ κάθε Κυριακὴ ἐν τῇ λειτουργίᾳ ψάλλονται ἀπαραιτήτως τὰ Τυπικὰ καὶ οἱ Μακαρισμοί» (σ. 31 §36, καὶ σ. 58-59).
Σημείωσις. Στὶς συναφεῖς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε. γιὰ τὶς καθ᾿ ἡμέραν περιπτώσεις ὁρίζεται ὅτι, ὅταν ἐν Κυριακῇ συμπίπτῃ ἡ κυριώνυμος ἡμέρα δεσποτικῆς ἢ θεομητορικῆς ἑορτῆς, ἢ ἡ ἀπόδοσί τους, τότε ὑποχρεωτικὰ ψάλλονται τὰ ἀντίφωνα τῶν ἑορτῶν μὲ τὰ ἰδιαίτερα ἐφύμνιά τους (βλέπε καὶ προηγούμενη ἐρώτησι 22β). Γιὰ τὶς μεθέορτες Κυριακὲς τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει συνήθως πάλι τυπικὰ καὶ μακαρισμούς, ἐπιτρέπει ὅμως ἐναλλακτικῶς τὴν χρῆσι τῶν ἑορτίων ἀντιφώνων (κατὰ προαίρεσιν).
β) «Στὶς μνῆμες τῶν ἑορταζομένων ἁγίων ὁποιαδήποτε ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος καὶ ἂν τύχουν, ἀπαραιτήτως ἐπιβάλλονται τὰ Τυπικά, καθόσον στίχους ἀντιφώνων οἱ ἅγιοι δὲν ἔχουν» (σ. 31 §37).
24. ΕΡ. Στὶς καθημερινὲς λειτουργίες, ὅταν δὲν εἶναι ἑορτὴ ἢ προεόρτια ἢ μεθέορτα οὔτε μνήμη ἑορταζομένου ἁγίου, τί κοντάκιον ψάλλεται;
ΑΠ. Ψάλλεται «τὸ εἰδικὸν κοντάκιον κάθε ἡμέρας» (σ. 35, τελευταία παράγραφος).
Σημείωσις. Δὲν χρειάζεται νὰ ἀναφερθῇ «ἀπὸ μνήμης» ἡ ἀρχὴ τοῦ κάθε κοντακίου. Εἶναι ἀρκετὸ νὰ γνωρίζῃ ὁ ἐρωτώμενος ὅτι ὑπάρχουν κοντάκια γιὰ κάθε ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος, καὶ ποῦ μπορεῖ νὰ τὰ βρῇ (στὸ Μέγα ῾Ωρολόγιον, μετὰ τὴν 6η ὥρα, στὴν «ἀκολουθία τῶν Τυπικῶν»).
25. ΕΡ. Πότε ἀντικαθίσταται ὁ τρισάγιος ὕμνος τῆς λειτουργίας καὶ ἀπὸ ποιούς ὕμνους;
ΑΠ. α) «Στὶς ἑξῆς μεγάλες δεσποτικὲς ἑορτές, ἤτοι στὶς δύο ἡμέρες τῆς ἑορτῆς τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων (δηλαδὴ ἀνήμερα καὶ τὴν ἑπόμενη), τῷ Σαββάτῳ τοῦ Λαζάρου, τῷ Μεγάλῳ Σαββάτῳ, τὴν Κυριακὴ τοῦ Πάσχα καὶ ὅλη τὴν Διακαινήσιμο ἑβδομάδα, στὴν ἀπόδοσι τοῦ Πάσχα, τὴν Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς καὶ τὴν Δευτέρα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἀντὶ τοῦ Τρισαγίου ψάλλεται τὸ Ὅσοι εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε».
β) «Στὴν ἑορτὴ τῆς Ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ καὶ τὴν Κυριακὴ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως ψάλλεται Τὸν Σταυρόν σου προσκυνοῦμεν Δέσποτα» (σ. 36 §41).
Σημείωσις. ῾Ο τρισάγιος ὕμνος ἀντικαθίσταται ἐπίσης ἀπὸ «Τὸν Σταυρόν σου προσκυνοῦμεν Δέσποτα» καὶ στὴν λειτουργία τῆς 1ης αὐγούστου, ἐὰν μετὰ τὴν μεγάλη δοξολογία γίνῃ ἡ πρόοδος τοῦ τιμίου Σταυροῦ, κάτι ποὺ ἀναφέρεται ὡς προαιρετικὸ ἀπὸ τὸ Τ.Μ.Ε. (τυπικὸν 1ης αὐγούστου, σ. 295).
26. ΕΡ. ῞Οταν σὲ ἁπλῆ κυριακὴ τύχῃ καὶ μνήμη ἑορταζομένου ἁγίου, πῶς κανονίζονται ὁ ἀπόστολος καὶ τὸ εὐαγγέλιον τῆς λειτουργίας;
ΑΠ. «Ἀπόστολος λέγεται τοῦ ἁγίου, καὶ Εὐαγγέλιον τῆς Κυριακῆς» (σ. 36 §42)
Σημείωσις. Αὐτὸς εἶναι ὁ γενικὸς κανόνας. ῾Υπάρχουν καὶ ἐξαιρέσεις γιὰ ὡρισμένες περιπτώσεις, κατὰ τὶς ὁποῖες παραλείπονται ἀμφότερα τὰ ἀναγνώσματα τῆς Κυριακῆς καὶ λέγονται τὰ τοῦ ἁγίου.
27. ΕΡ. Πότε ἀντικαθίσταται στὴν λειτουργία ὁ χερουβικὸς ὕμνος «Οἱ τὰ χερουβὶμ» καὶ ἀπὸ ποιούς ὕμνους;
ΑΠ. «Τὴν Μ. Πέμπτη ἀντὶ τοῦ Οἱ τὰ Χερουβὶμ ψάλλεται τὸ τροπάριον Τοῦ δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ, καὶ τὸ Μ. Σάββατον τὸ Σιγησάτω πᾶσα σὰρξ βροτεία. Στὶς λειτουργίες τῶν Προηγιασμένων ψάλλεται πάντοτε τὸ Νῦν αἱ δυνάμεις» (σ. 37-38 §44).
Σημείωσις. Τὸ «Σιγησάτω πᾶσα σὰρξ βροτεία» ψάλλεται καὶ στὴν λειτουργία τοῦ ἁγίου ᾿Ιακώβου τοῦ ἀδελφοθέου, ἐνῷ ὡρισμένοι τὸ ψάλλουν καὶ στὴν λειτουργία ἐγκαινίων ναοῦ. Τὸ Τ.Μ.Ε. δὲν προβλέπει τὴν τέλεσι τῆς λειτουργίας τοῦ ᾿Ιακώβου, ἐνῷ γιὰ τὰ ἐγκαίνια ναοῦ ὑπονοεῖ ὅτι ψάλλεται τὸ σύνηθες χερουβικόν.
28. ΕΡ. Πότε ἀντικαθίσταται στὴν λειτουργία τὸ «Ἄξιον ἐστίν»;
ΑΠ. α) ῞Οταν τελῆται λειτουργία τοῦ Χρυστοστόμου «στὶς Δεσποτικὲς καὶ Θεομητορικὲς ἑορτὲς καὶ στὶς ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῇ ἀποδόσεις τους, ἀντὶ τοῦ Ἄξιόν ἐστιν, ψάλλεται ἡ καταβασία τῆς Θ΄ ᾠδῆς τῆς ἑορτῆς».
β) «Στὶς λειτουργίες τοῦ Μεγ. Βασιλείου ἀντὶ τοῦ Ἄξιόν ἐστιν ψάλλεται πάντοτε τὸ κάθισμα Ἐπὶ σοὶ χαίρει, Κεχαριτωμένη» (σ. 38 §45, ἡ πρώτη παράγραφος).
29. ΕΡ. ῞Οταν τύχῃ μνήμη ἑορταζομένου ἁγίου (π.χ. 8 ἢ 21 μαΐου κ.λπ.) κατὰ τὴν πασχάλιο περίοδο ἐκτὸς διακαινησίμου, ἐκτὸς κυριακῆς καὶ ἐκτὸς ἄλλης ἑορτῆς (δηλαδὴ σὲ καθημερινὴ ἢ σάββατο ἀπὸ τὴν δευτέρα τοῦ Θωμᾶ μέχρι τὴν τρίτη πρὸ τῆς ἀποδόσεως τοῦ πάσχα), μετὰ τὴν ἐκφώνησι τοῦ ἱερέως «᾿Εξαιρέτως τῆς ὑπερευλογημένης...» τί θὰ ψάλωμε;
ΑΠ. «Τὸ Ἄξιόν ἐστι καὶ ὄχι τὸ Ὁ Ἄγγελος ἐβόα, τὸ ὁποῖο ἔχει καθιερωθῆ μόνον γιὰ τὶς Κυριακὲς τῆς πασχαλίου περιόδου· διότι κατ᾿ αὐτὲς τὶς Κυριακὲς σήμερα οὔτε τὸ Τὴν τιμιωτέραν στιχολογοῦμε» (σ. 38 §45, ἡ δεύτερη παράγραφος).
30. ΕΡ. Τί κοινωνικὸ θὰ ψάλωμε στὴν λειτουργία μιᾶς ἁπλῆς καθημερινῆς, χωρὶς γιορτὴ καὶ χωρὶς ἑορταζόμενο ἅγιο;
ΑΠ. «Στὶς λειτουργίες ποὺ τελοῦνται τὶς καθημερινὲς ψάλλονται τὰ τῆς ἑβδομάδος κοινωνικά·
τῇ Δευτέρᾳ Ὁ ποιῶν τοὺς ἀγγέλους αὐτοῦ πνεύματα καὶ τοὺς λειτουργοὺς αὐτοῦ πυρὸς φλόγα·
τῇ Τρίτῃ Εἰς μνημόσυνον αἰώνιον ἔσται δίκαιος·
τῇ Τετάρτῃ Ποτήριον σωτηρίου λήψομαι καὶ τὸ ὄνομα Κυρίου ἐπικαλέσομαι·
τῇ Πέμπτῃ Εἰς πᾶσαν τὴν γῆν ἐξῆλθεν ὁ φθόγγος αὐτῶν, καὶ εὶς τὰ πέρατα τῆς οἰκουμένης τὰ ῥήματα αὐτῶν·
τῇ Παρασκευῇ Σωτηρίαν εἰργάσω ἐν μέσῳ τῆς γῆς, Χριστὲ ὁ Θεός·
καὶ τῷ Σαββάτῳ Μακάριοι οὕς ἐξελέξω καὶ προσελάβου Κύριε, καὶ τὸ μνημόσυνον αὐτῶν εἰς γενεὰν καὶ γενεάν» (σ. 39).
Σημειώσεις. 1η. ῾Υπάρχει καὶ δεύτερο κοινωνικὸ γιὰ τὴν Παρασκευὴ τὸ σταυρώσιμον «᾿Εσημειώθη ἐφ᾿ ἡμᾶς τὸ φῶς τοῦ προσώπου σου, Κύριε».
2α. Τὸ ἀνωτέρω κοινωνικὸ τοῦ Σαββάτου «Μακάριοι οὓς ἐξελέξω» κανονικῶς λέγεται, ἐφόσον στὸν ὄρθρο ψαλῇ ἀλληλούια (βλέπε ἐρώτησι 10). Ἂν ὅμως ψαλῇ «Θεὸς Κύριος», τότε κοινωνικὸν λέγεται τὸ «᾿Αγαλλιᾶσθε δίκαιοι ἐν Κυρίῳ· τοῖς εὐθέσι πρέπει αἴνεσις».
3η. Τὰ παρόντα δεύτερα κοινωνικὰ δὲν ἀναφέρονται στὸ Τ.Μ.Ε., σημειώνονται ὅμως ῥητῶς στὸ λειτουργικὸ βιβλίο τοῦ Πραξαποστόλου, οἱ διατάξεις τοῦ ὁποίου ἔχουν ἐπίσης ἰσχὺν τυπικοῦ, ὅπως μαρτυρεῖ τὸ ἴδιο τὸ Τ.Μ.Ε. σὲ ἄλλη περίπτωσι.
31. ΕΡ. Στὴν λειτουργία θεομητορικῆς ἑορτῆς (ἢ σὲ μνήμη πανηγυριζομένου ἁγίου) τί θὰ ψάλωμε μετὰ τὴν ἐκφώνησι «Σῶσον, ὁ Θεός, τὸν λαόν σου»;
ΑΠ. «Σὲ κάθε λειτουργία, ἀκόμη καὶ ἂν εἶναι θεομητορικὴ ἑορτή, μετὰ τὸ Σῶσον ὁ Θεὸς τὸν λαόν σου τοῦ ῾Ιερέως, ψάλλεται εἰς ἦχον β΄ τὸ Εἴδομεν τὸ φῶς τὸ ἀληθινόν» (σ. 40 §47).
32. ΕΡ. Πότε ἀντικαθίσταται τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς» τῆς λειτουργίας;
ΑΠ. α) «Στὶς δεσποτικὲς ἑορτὲς καὶ στὶς ἀποδόσεις τους ἀντὶ τοῦ Εἴδομεν τὸ φῶς ψάλλονται τὰ τῶν ἑορτῶν ἀπολυτίκια. Τὸ ἴδιο ἐπίσης γίνεται τὴν Γ΄ Κυριακὴ τῶν νηστειῶν καὶ τῷ Σαββάτῳ τοῦ Λαζάρου».
β) «Τῇ Μ. Πέμπτῃ ψάλλεται τὸ τροπάριον Τοῦ δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ χῦμα».
γ) «Τῷ Μ. Σαββάτῳ ψάλλεται τὸ Μνήσθητι εὔσπλαγχνε».
δ) «Ἀπὸ τῆς Κυριακῆς τοῦ Πάσχα μέχρι τῆς ἀποδόσεως αὐτοῦ, καθημερινῶς ψάλλεται τὸ Χριστὸς ἀνέστη».
ε) «᾿Απὸ τῆς ἑορτῆς τῆς Ἀναλήψεως μέχρι τῆς ἀποδόσεως αὐτῆς ψάλλεται τὸ ἀπολυτίκιον Ἀνελήφθης ἐν δόξῃ».
f) «Τὴν Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς ἐπίσης ψάλλεται τὸ ἀπολυτίκιον Εὐλογητὸς εἶ Χριστέ· ἐνῷ ἀπὸ τὴν Δευτέρα τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ ἐφεξῆς ἐπανέρχεται τὸ Εἴδομεν τὸ φῶς».
ζ) Τέλος «στὶς Προηγιασμένες λειτουργίες ἀντὶ τοῦ Εἴδομεν τὸ φῶς λέγεται τὸ Εὐλογήσω τὸν Κύριον» (σ. 40 §47).
Δημοσιεύσεις
«῾Ιεροψαλτικὰ Νέα», φ. 369 καὶ 371, ἰουλ.-αὐγ. καὶ νοεμ.-δεκ. 2012
«᾿Εκκλησιολόγος» Πατρῶν, φ. 275-277, 3 10 καὶ 17 νοεμ. 2012