συμβολή

 

    Κατὰ τοὺς τελευταίους μῆνας διεξήχθη μία ἀλληλογραφία ἐπὶ διαφό­ρων θεμάτων τυπικοῦ, τὰ ὁποῖα κατ᾿ ἀρχὴν μὲν ἀναφέρονται εἰς τὰς τυπι­κὰς περιπτώσεις τοῦ παρελθόντος ἔτους, τὰ ἐξεταζόμενα ὅμως ση­μεῖα ἔχουν γενικωτέραν ἐφαρμογὴν εἰς πολλὰς περιπτώσεις ἑκάστου ἔτους.  ὁ δικηγόρος Α. Ν. Χ., ἀναγνώστης καὶ ψάλτης, ἐπὶ δεκαετίας μέλος ἐκ­κλησιαστικῶν χορῳ­διῶν καὶ ἀσχολούμενος μὲ τὸ τυπικόν, ἀπηύθυνε πρὸς τοὺς ἁρμοδίους τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων δύο ἐπιστολὰς ἀναφερόμενος εἰς διαφόρους περιπτώσεις τυπικοῦ, ὅπως περὶ τῶν ἀντιφώνων τῶν μεθεόρτων κυριακῶν, περὶ τοῦ «᾿Επὶ σοὶ χαίρει», καὶ περὶ ἄλλων θεμάτων, τὰ ὁποῖα κατὰ τὴν κρίσιν του θὰ ἔπρεπε νὰ διευθε­τηθοῦν μὲ ἄλλον τρόπον.  εἰς τὰς θέσεις τοῦ κυρίου Α. Ν. Χ. ἐδόθησαν ἱκαναὶ ἐξηγήσεις δι᾿ ἑτέρων δύο ἀπαντητικῶν ἐπιστολῶν, διὰ τῶν ὁποίων διευκρινίζονται ἡ ἀκριβὴς τάξις τῶν ἐν λόγῳ θεμάτων βάσει τοῦ ἰσχύον­τος τυπικοῦ καὶ τῆς ἀπὸ αἰώνων λειτουργικῆς παραδόσεως τῆς ἐκκλησίας.  λόγῳ τοῦ ἐνδιαφέροντος τῶν ἐξεταζομένων θεμάτων παρατίθενται ἐν συνεχείᾳ αἱ ἀνταλλαγεῖσαι ἐπιστολαί.

 

* * *

 

Πρώτη ἐπιστολὴ τοῦ κ. Α.Ν.Χ. ἐπὶ θεμάτων τυπικοῦ

 

 

Σεβασµιώτατον Μητροπολίτην

……………………………………….

………………………………………

 

Ἀθήνα 15 Σεπτεµβρίου 2011

 

    Σεβασµιώτατε,

 

    Δεχθῆτε, κατ' ἀρχάς, τὴν ἔκφραση τοῦ σεβασµοῦ καὶ τῆς βαθύτατης ἐκτίµησής µου πρὸς τὸ πρόσωπό σας.

    Ἀπευθύνοµαι πρὸς ὑµᾶς ὡς πρόεδρον τῆς Συνοδικῆς Ὑποεπιτροπῆς ἐπὶ τῆς ἐκδόσεως τῶν «Διπτύχων» τοῦ ἔτους ....., µὲ τὸ θάρρος καὶ τὴν ἐµπειρία ποὺ µοῦ κληροδότησε ἡ ἐπὶ µισὸν περίπου αἰῶνα παρουσία στὰ ἀναλόγια τοῦ μητροπολιτικοῦ ναοῦ Ἀθηνῶν, ἔχοντας καὶ τὴν εὐθύνη τῶν ἀναγνωσµάτων καὶ τοῦ τυπικοῦ.

    Ὑπενθυµίζω –καὶ εἶµαι βέβαιος ὅτι θὰ συµφωνεῖτε– ὅτι ὁ σκοπὸς τῆς ἐκδόσεως καὶ τῆς διανοµῆς στοὺς ναοὺς τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας τῶν «Διπτύχων» (ποὺ ἀντικατέστησαν τὴν παλαιὰν «Τάξιν» ἢ «Μικρὸ Τυπικὸ») ἦταν ἡ τέλεσις τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν κατὰ ὁµοιόµορφο τρόπο, µὲ ἔµφαση τὴν παροχὴ οὐσιαστικῆς συνδροµῆς στοὺς ἱερεῖς καὶ τοὺς ψάλτες τῆς ἐπαρχίας (καὶ δὴ τῶν χωριῶν), ἱκανὴ µερὶς τῶν ὁποίων δυσκολεύονταν ἀκόµη καὶ νὰ διαβάσουν!

    ῞Οµως τὰ τελευταῖα χρόνια τὰ «Δίπτυχα» ἔχουν ἐκφύγει τοῦ βασικοῦ προορισµοῦ των καὶ ἔχουν µετατραπῆ σὲ χῶρο ἐπιδείξεως γνώσεων ἢ συγγραφῆς ...πραγµατείας ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ!

    Τοῦτο γίνεται εἴτε διὰ τῆς ὑποδείξεως ἐναλλακτικῶν καὶ περισσοτέρων τῆς µιᾶς ὁδηγιῶν –γιὰ νὰ «ἐπιλέξει», τάχα ὁ χρήστης– εἴτε διὰ τῆς ὑπο­δείξεως ...παραδοξοτήτων ἀνατρεπουσῶν βασικὲς ἀρχὲς καὶ κανόνες τοῦ ἐν χρήσει Μεγάλου Τυπικοῦ, ὅπως π.χ. ἡ ὅλως αὐθαίρετη «µετατρο­πὴ» τῶν θεοµητορικῶν ἑορτῶν σὲ δεσποτικὲς διὰ τῆς ὑποδείξεως νὰ ψάλλωνται τὰ «ἀντίφωνα» τῆς (θεοµητορικῆς) ἑορτῆς καὶ κατὰ τὴν µεθέορτη Κυριακή, ὅπως ὑπέδειξε ἐφέτος κατὰ τὶς Κυριακὲς 21/8 (µετὰ τὴν Κοίµησιν) καὶ 11/9 (µετὰ τὸ Γενέσιον). Καὶ ὄχι µόνο!..

    Ἐπ' εὐκαιρίᾳ, καλὸ θὰ εἶναι νὰ ἀπαλειφθοῦν (ἢ διορθωθοῦν) καὶ κάποιες αὐθαίρετες παρεµβάσεις καὶ προτάσεις ποὺ ἔχουν παρεισφρήσει καὶ στὰ «Ἐγκόλπια τοῦ ἀναγνώστου», ἐκδόσεως τῆς Ἀποστολικῆς Διακο­νίας, ὅπως λ.χ.: .........

    Μὲ τὴν πεποίθηση ὅτι ὅσα προεξετέθησαν συνιστοῦν, μικρὴ ἔστω, συνεισφορὰ στὴν διόρθωση κάποιων «κακῶς κειμένων»,

 

Μετὰ σεβασµοῦ καὶ ἐκτιμήσεως

                                                           Α. Ν. Χ.

 

Κοινοποίησις:

1. Θεοφιλέστατον Ἐπίσκοπον ...

2. Πανοσιολογιώτατον ...

 

 

* * *

 

Πρώτη ἀπαντητικὴ ἐπιστολὴ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου 

   

Παρασκευὴ 9 Δεκεμβρίου 2011

 

᾿Αξιότιμε κύριε ᾿Α. N. Χ.,

 

῾Η συνοδικὴ ὑποεπιτροπὴ ἐπὶ τῆς ἐκδόσεως τῶν Διπτύχων ἐκοινο­ποίησεν εἰς ἐμὲ ὡς καθ᾿ ὕλην ἁρμόδιον τὴν ἀπὸ 15/9/2011 ἐπιστολήν σας, τὴν ὁποίαν ἐστείλατε πρὸς τὸν σεβασμιώτατον πρόεδρον τῆς ὑποεπιτροπῆς μητροπολίτην ........ ........ ......, καὶ διὰ τῆς ὁποίας ἐκφράζετε ὡρι­σμέ­νας παρα­τη­ρήσεις ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων.

᾿Εν πρώτοις θέλω νὰ σᾶς εὐχαριστήσω διὰ τὸ ἐνδιαφέρον σας καὶ διὰ τὸ εὐγε­νι­κὸν γράμμα σας. ἡ σύνταξις τοῦ ἐτησίου τυπικοῦ εἶναι δύσκολος καὶ ἐξειδικευμένη ἐργασία. καὶ ναὶ μὲν πάντες ἐπιθυ­μοῦμεν τὸ τυπι­κὸν τῶν Διπτύχων ὡς ἐπίσημος ἔκδοσις τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελ­λά­δος νὰ εἶναι, εἰ δυνατόν, τέλειον καὶ ἀλάθητον· δυστυχῶς ὅ­μως ἡ ἀδυναμία τῆς ἀνθρω­πίνης φύσεως προδίδει συχνάκις τὰς εὐγενεῖς ἐπιδιώ­ξεις καὶ προσ­πα­θείας ὅσων ἐμπλέκονται εἰς αὐτὸ τὸ ἔργον. διὰ τοῦτο παρα­τηρήσεις ἀπὸ ἀνθρώ­πους μὲ γνῶσιν καὶ πολυχρόνιον ἐμπειρίαν ἐπὶ τοῦ ἀναλογίου δύνανται νὰ ἀπο­βοῦν ὠφελιμώταται καὶ δι᾿ ἐμὲ ὡς συντάκτην τοῦ τυπικοῦ καὶ διὰ τὰ μέλη τῆς συνοδικῆς ὑποεπιτροπῆς.

Εἰς τὸ γράμμα σας ὑπάρχει ἡ ἑξῆς ἀναφορά· «...τῶν Διπτύχων, ποὺ ἀντικατέ­στη­σαν τὴν παλαιὰν “Τάξιν” ἢ “μικρὸ τυπικό”».

«Τάξις» ὠνο­μάζετο ἡ ἐτήσιος τυπικὴ ἔκδοσις τοῦ μακαριστοῦ θεο­λό­γου καὶ τυ­πι­κα­ρίου Γεωργίου Μπεκατώρου, τὴν ὁποίαν ἐξέδιδεν ἰδιωτικῶς ἀπὸ τοῦ 1951 μέχρι τοῦ 1993. «Μικρὸν Τυπικὸν» ὀνομάζεται ἓν σύγχρο­νον βοήθημα ποὺ ἐκδί­δεται κατ᾿ ἔτος ἀπὸ ἰδιωτικὸν φορέα. τὰ Δί­πτυχα εἶ­ναι τὸ πρῶτον ἐκδοθὲν ἐτήσιον τυπικόν, τὸ καὶ ἀρχαιότερον πάν­των, ὅ περ ἤρ­ξατο ἐκδιδόμενον ἀπὸ τοῦ 1924/1925 ὑπὸ τοῦ μακαρι­στοῦ ᾿Εμ­μα­νουὴλ Φαρ­λέκα καὶ συνεχίζεται ἀδιαλείπτως μέχρι σήμε­ρον, καθὼς ἀσφαλῶς θὰ γνωρίζετε καλλίτερον ἐμοῦ. μέχρι τοῦ 1988 ὠ­νο­μά­ζετο «῾Η­μερολόγιον» (τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος), ἀπὸ δὲ τοῦ ἑπο­μέ­νου ἔτους καὶ ἐφεξῆς μετωνομάσθη «Δίπτυχα», μὲ ἀπόφα­σιν τῆς ἱερᾶς συνόδου, χω­ρὶς καμμίαν ἄλλην οὐσιαστικὴν μετα­βολήν. ἡ «Τάξις» τοῦ Γε­ωρ­γίου Μπε­κατώρου ἦτο δευτέρα εἰς χρονικὴν σειράν, καὶ ἐξεδόθη 26 ἔτη ἀργότερον ἀπὸ τὸ ῾Ημε­ρολόγιον/Δίπτυχα. ἄλλα ἐτήσια τυ­πικὰ βοη­θήματα εἶναι κατὰ πολὺ νεώ­τερα. ἑπομένως Δίπτυχα εἶναι μετο­νομασία τίτλου καὶ ὄχι ἀντι­κα­τάστασις τοῦ ῾Ημε­ρο­λογίου· καθόσον γνωρίζω, ὡς ἔκδοσις εἶναι ἡ αὐτὴ καὶ οὐδέποτε ἀν­τι­κατεστάθη δι᾿ ἄλλης ἐκδόσεως.

Εἰς τὸ γράμμα σας σημειώνετε ἐπίσης· «...ὁ σκοπὸς τῆς ἐκδόσεως... τῶν Δι­πτύχων... ἦταν ἡ τέλεσις τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν κατὰ ὁμοιόμορφο τρόπον, μὲ ἔμ­φασι τὴν παροχὴ οὐσιαστικῆς συνδρομῆς στοὺς ἱερεῖς καὶ ψάλτες τῆς ἐπαρχίας (καὶ δὴ τῶν χωριῶν)...»

Δὲν πρέπει νὰ παραθεωρηθῇ, νομίζω, ὅτι ἡ κυρία αἰτία τῆς ἐκδόσεως τοῦ ῾Ημερολογίου/Διπτύχων ἦτο ἡ διόρ­θωσις τοῦ ἡμε­ρολογίου τῷ 1924, ἡ ὁποία ἐδημιούργησε νέας τυπικὰς περι­πτώσεις, ποὺ δὲν προβλέπονται ἀπὸ κανένα παλαιὸν τυπικὸν οὔτε ἀπὸ τὸ ἰσχῦον Τυπικὸν τῆς Με­γάλης ᾿Εκ­κλη­σίας [= Τ.Μ.Ε.] (ὑπὸ Γεωργίου Βιολά­κη, Κωνσταντι­νού­πολις 1888). σκο­πὸς ἦτο καὶ εἶναι, μεταξὺ ἄλλων, ἡ ἀνα­πλήρωσις τῶν ὡς ἄνω ἐλλεί­ψεων, ἡ συμ­πλήρωσις καὶ ὀρθὴ ἑρμηνεία τῶν ὑφισταμένων δια­τάξεων, ἡ διόρθωσις ἐνίων ἐμ­φανῶς ἐσφαλμένων σημείων καὶ ἡ δι­ακρί­βωσις τῶν ἀ­πορουμένων ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ. ἕνας ἀκόμη σημαν­τικὸς λόγος τῆς ἐκδό­σε­ως τῶν Διπτύ­χων εἶναι καὶ ἡ παρου­σίασις τῆς διοικητι­κῆς διαρ­θρώ­σεως τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος καὶ συμ­πάσης τῆς ᾿Ορθο­δο­ξίας.

Σχετικῶς μὲ τὴν ὁμοιόμορφον τέλεσιν τῶν ἀκο­λουθιῶν σημειωθήτω ὅτι δὲν ἀρκεῖ μόνον ἡ τήρησις τοῦ ὀρ­θοῦ τυπικοῦ, διότι ὑπάρχει καὶ ὁ τελε­τουργικὸς παράγων. ἄλλωστε εἰς τὴν ὀρθόδοξον παράδοσιν οὐδέποτε ὑ­πῆρξεν ἀπόλυτος ὁ­μοιο­μορφία δι᾿ ὅλας τὰς λεπτομερείας τῆς λατρευτικῆς πράξεως. ὅθεν τὸ τυπι­κὸν τῶν Διπτύχων ἀ­πευθύνεται ἐξίσου εἰς τοὺς κλη­ρικοὺς καὶ ψάλτας τόσον τῶν πόλεων ὅσον καὶ τῶν ἐπαρχιῶν, ἔχει δὲ σκο­πὸν νὰ ὑπεν­θυμίζῃ εἰς ὅλους τὰς τυπικὰς δια­τάξεις, καὶ δὲν καταργεῖ τὸ Τ.Μ.Ε., ἀλλὰ στηρί­ζεται εἰς αὐτό. κατ᾿ ἀκρίβειαν πάν­τως δὲν ἀπευθύνεται εἰς τοὺς ἀρ­χαρίους καὶ εἰς τοὺς ἀ­γνο­οῦντας βασικὰς δια­τάξεις, διότι διὰ νὰ καταστῇ εὔχρηστον βοήθημα, πρέπει ὁ χρησιμο­ποι­ῶν αὐτὸ νὰ ἔχῃ ἐ­παρ­κεῖς γνώσεις ἐπὶ τῶν βάσεων τοῦ τυπικοῦ.

῾Υπάρχει ἐπίσης εἰς τὸ γράμμα σας ὁ ἰσχυρισμὸς ὅτι «τὰ τελευ­ταῖα χρόνια τὰ Δίπτυχα ἔχουν ἐκφύγει τοῦ βασικοῦ προορισμοῦ των καὶ ἔ­χουν μετατραπῆ σὲ χῶρο ἐπιδείξεως γνώσεων ἢ συγγραφῆς... πραγ­μα­τείας ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ!»

Μὲ ὅλον τὸν σεβασμὸν πρὸς τὸ πρόσωπόν σας καὶ τὴν πολυετῆ προσ­φοράν σας εἰς τὰ ἀναλόγια τοῦ μητροπολιτικοῦ ναοῦ ᾿Αθηνῶν, ἐπι­τρέψατέ μου ἐδῶ νὰ παραθέσω κάποια στοιχεῖα. τὸ τυπικολογικὸν τμῆμα τῶν Δι­πτύχων ἐπὶ τοῦ μα­καρίτου συντάκτου ᾿Απο­στό­λου Βαλληνδρᾶ εἶχεν ἔκτα­σιν τῷ μὲν 1997 σελ. 302, τῷ δὲ 1998 σελ. 312, τῷ δὲ 2001 σελ. 324· ἐφέ­τος (2011) ἔχει 326 σελίδας· δηλαδὴ ἡ ἔκτασίς του ἔχει διατηρηθῆ ὅση ἦτο καὶ πρὸ 11 ἐτῶν. ἂν τώρα λάβωμεν ὑπόψιν ὅτι τὸ ἐτή­σιον ῾Εορτολόγιον (= τυπικὸν) τῆς ᾿Εκκλησίας Κύπρου ἔχει 400 σε­λ., τὸ τυπικὸν τοῦ ῾Ημερο­λο­γίου 2011 τοῦ Οἰκουμ. Πατριαρχείου ἔχει 500 σελ., τὸ δὲ «Μικρὸν τυ­πικὸν» τοῦ Ν. Παναγοπούλου ἔχει 592 σελί­δας, κατανοοῦμεν ὅτι τὸ τυ­πικὸν τῶν Δι­πτύχων εἶναι τὸ μι­κρό­τερον εἰς ἔκτασιν, τὸ λιτώ­τε­ρον καὶ τὸ συνοπτι­κώ­τερον ὅ­λων τῶν ἄλλων, περιλαμβάνει δὲ μόνον τὰ ἀπαραίτητα, χωρὶς πε­ριττὰ λόγια ἢ ἀνω­φελεῖς λεπτομερείας. διὰ τοῦτο πολλοὶ ψάλ­ται ζη­τοῦν νὰ λά­βῃ με­γαλει­τέραν ἔκτασιν καὶ νὰ ἔχῃ περισσο­τέ­ρας διατάξεις. ὡς ἐκ τούτου ὁ ἰσχυ­ρισμὸς «ἔ­χουν μετα­τρα­πῆ σὲ χῶ­ρο ἐ­πιδείξεως γνώσε­ων ἢ συγγραφῆς πραγ­μα­τείας ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ» ἀσφαλῶς δὲν δύναται νὰ ἰσχύῃ διὰ τὰ Δίπτυχα.

᾿Επιπλέον σημειώνετε ὅτι «τοῦτο γίνεται εἴτε διὰ τῆς ὑποδείξεως ἐναλλακτικῶν καὶ περισσοτέρων τῆς μιᾶς ὁδηγιῶν –γιὰ νὰ ἐπιλέξῃ τάχα ὁ χρήστης–...»

῾Η λατρεία τῆς ἐκκλησίας εἶναι ζῶσα καὶ ἐξελισ­σομένη καὶ ὄχι ἀπολι­θωμένη καὶ νεκρά. διὰ τοῦτο καὶ νέοι ἅγιοι προστίθενται καὶ νέαι ἀκο­λουθίαι συντάσσονται, ὁπότε καὶ νέαι περι­πτώσεις καὶ ἀνάγκαι δη­μιουρ­γοῦνται. ἐκ τῆς πείρας σας θὰ γνωρίζετε καὶ σεῖς ἀσφαλῶς ὅτι αἱ μνῆμαι ἐπὶ παρα­δείγματι τῆς ἁγίας Φιλοθέης τῆς ᾿Α­θηναίας καὶ τοῦ ἁγίου Γρη­γο­ρίου Ε΄ δὲν τιμῶνται μὲ τὸν ἴδιον τρόπον εἰς ὅλους τοὺς ἄλ­λους ναοὺς ὅπως εἰς τὸν μητροπο­λι­τικόν, ἔνθα φυλάσ­σον­ται τὰ λείψανα αὐτῶν. ἢ πά­λιν αἱ ἀκολουθίαι τοῦ ἀπο­στόλου Λουκᾶ ἢ τοῦ πρω­τομάρ­τυ­ρος Στεφά­νου θὰ ψαλοῦν εἰς τοὺς πλείστους ναοὺς ὡς ἐν τῷ μηναίῳ, ἤ τοι ἡμιεορ­τά­σιμοι, ἀλλ᾿ εἰς τοὺς ἐπ᾿ ὀνόματι αὐτῶν να­οὺς ὑπάρ­χει ἡ ἀνάγκη τῆς ἐπὶ τὸ πανη­γυ­ρι­κώτερον διεξαγωγῆς των. διὰ ταῦτα τὸ Τ.Μ.Ε. (Γε­ωργίου Βιολά­κη) ὑπο­δει­κνύει ἐνίοτε ἐναλλακτικὰς διατάξεις (βλ. εἰς τὴν Προ­θεωρίαν, π.χ. §§ 15, 32, 39 κ.λπ.· ὁ­μοίως εἰς τὰς τυπικὰς διατάξεις σε­πτεμβ. 7 §1· ὀκτωβ. 20· ἰανουαρ. 11 §§ 40 καὶ 43· ἀπριλ. 23 §3· μαΐου 21 μετὰ τὴν §16· ἰουλ. 11 μετὰ τὴν §3· κ.λπ.). ἐφόσον λοιπὸν τὸ τυπικὸν τῶν Διπτύχων συν­τάσσεται βάσει τοῦ Τ.Μ.Ε., εἶναι φυσικὸν ἀλλὰ καὶ ἀπαραί­τητον εἰς ὡρι­σμένας πε­ριπτώσεις νὰ ἔχῃ πε­ρισ­σοτέρας τῆς μιᾶς ὁδηγίας.

᾿Εν συνεχείᾳ γράφετε καὶ τὰ ἑξῆς· «(τοῦτο γίνεται...) εἴτε διὰ τῆς ὑ­ποδεί­ξεως... παραδοξοτήτων ἀνατρεπουσῶν βασικὲς ἀρχὲς καὶ κανόνες τοῦ ἐν χρήσει Μεγάλου Τυπικοῦ, ὅπως π.χ. ἡ ὅλως αὐθαίρετη “μετα­τρο­πὴ” τῶν Θεομητορικῶν ῾Εορτῶν σὲ Δεσποτικὲς διὰ τῆς ὑποδείξεως νὰ ψάλλωνται τὰ “ἀντίφωνα” τῆς (Θεομητορικῆς) ῾Εορτῆς κ α ὶ κατὰ τὴν μεθέορτη Κυριακή, ὅπως ὑπέδειξε ἐφέ­τος κατὰ τὶς Κυριακὲς 21/8 (μετὰ τὴν Κοίμησιν) καὶ 11/9 (μετὰ τὸ Γενέσιον)».

᾿Ασφαλῶς ἡ μετατροπὴ τῶν θεομητορικῶν ἑορτῶν εἰς δεσποτικὰς θὰ ἦτο σο­βα­ρὸν λάθος καὶ παρατυπία. καὶ εἶ­ναι εὐχάριστον ὅτι δεικνύετε ἐν­διαφέρον διὰ ζη­τήματα, τὰ ὁποῖα ἄλλοι παρέρχονται ὡς δῆθεν ἀσήμαντα. ἡ ἀνα­φορά σας ὅμως εἰς τὸ «Μέγα Τυπικόν», δηλαδὴ τὸ Τ.Μ.Ε. (Γεωργίου Βιο­λάκη), γίνεται μὲ τρό­πον ὡς ἐὰν ἐσημείωνε κάπου ὅτι τὰ ἀντίφωνα τῶν δεσπο­τικῶν ἑορτῶν ἐπιτρέπεται νὰ ψαλοῦν εἰς τὰς μεθεόρτους κυριακάς, ἐνῷ τὰ τῶν θεομητορικῶν ὄχι. ἀλλὰ πουθενὰ εἰς τὸ Τ.Μ.Ε. δὲν ὑπάρχει τοιαύτη διά­τα­ξις καὶ τοιοῦτος διαχωρισμός. τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει ὁμοιομόρ­φως διὰ τὰ ἀντίφωνα καὶ τῶν δεσποτικῶν καὶ τῶν θεομητορικῶν ἑορτῶν νὰ ψάλ­λων­ται εἰς τὴν κυριώνυμον ἡμέραν καὶ εἰς τὰς ἀποδόσεις αὐτῶν, κἂν τύχωσιν ἐν κυριακῇ, καθὼς καὶ εἰς τὰς μεθεόρτους καθημερινάς. διὰ τὰς μεθεόρτους κυριακὰς τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει ἀντὶ τῶν ἀντι­φώ­νων τυπικὰ καὶ μακαρισμούς, ὄχι ἀπαγο­ρεῦ­ον αὐστηρῶς καὶ διὰ ῥο­πά­λου τὰ ἀν­τί­φωνα, ἀλλὰ κατὰ πα­γίαν τα­κτι­κήν του νὰ λέγωνται ἐν ταῖς κυριακαῖς τυ­πικὰ καὶ μακαρισμοί. ὅθεν θὰ ἀνέ­μενα μίαν παρατήρησιν ἐπ᾿ αὐτοῦ τοῦ θέματος ἀπὸ κάποιον ὑποστηρι­κτὴν τῆς παλαιᾶς τάξεως, δηλαδὴ τῶν τυπικῶν καὶ τῶν μακαρισμῶν· ἀλλὰ δὲν ἐνθυμοῦμαι παιδιόθεν ἕως σήμε­ρον νὰ ἠκού­σθησαν ποτὲ ἐκ τῶν ἀνα­λογίων τῆς μητροπόλεως ᾿Αθηνῶν τυ­πικὰ καὶ μα­καρισμοὶ ἐν κυριακῇ.

῾Η μόνη διαφορὰ τῶν θεομητορικῶν ἀντιφώνων ἀπὸ τὰ τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν εἶναι ὅτι τὰ πρῶτα δὲν ἔχουν ἴδιον ἐφύμνιον εἰς τὸ β΄ ἀντίφωνον οὔτε ἴδιον εἰσο­δικόν, ἀλλὰ λέγονται τὰ χαρακτηριστικὰ τῆς καθημερινῆς («ὁ ἐν ἁγίοις») ἢ τῆς κυ­ριακῆς («ὁ ἀναστάς»). πέραν αὐτοῦ οὐδεμία δι­αφορὰ θεσπίζεται ὑπὸ τοῦ Τ.Μ.Ε. εἰς τὴν χρῆσιν δεσποτικῶν καὶ θεομη­το­ρικῶν ἀντιφώνων. τὸ νὰ λέγωνται θεομη­το­ρικὰ ἀντίφωνα ἐν μεθεόρτῳ κυ­ριακῇ δὲν με­τα­βάλλει τὰς θεομητορικὰς ἑορτὰς εἰς δεσποτικάς, διότι ἐν τοιαύτῃ περιπτώ­σει δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ ψαλοῦν, καὶ ἂν ἀκόμη τύχῃ ἐν κυ­ριακῇ ἡ κυ­ριώνυμος ἡμέρα ἢ ἡ ἀπό­δο­σις τῆς ἑορτῆς. ἐφό­σον ἐπιτρέ­πονται ἢ μᾶλ­λον ἐπι­βάλ­λονται τὰ θεομητορικὰ ἀν­τίφωνα ἐν κυριακῇ εἰς αὐτὰς τὰς δύο περι­πτώσεις, δὲν εἶναι λογικὸν νὰ ὑπάρχῃ «δογματικὸν θέμα» διὰ τὴν τρί­την περίπτωσιν (τῆς μεθεόρτου κυ­ριακῆς). καὶ νομίζω ὅτι ἐξηγήθη ἐ­παρ­κῶς διατί τὸ Τ.Μ.Ε. δὲν τὰ ἀναφέρει.

Τὰ θεομητορικὰ ἀντίφωνα ἐν μεθεόρτῳ κυριακῇ ὥριζαν καὶ οἱ πρὸ ἐ­μοῦ συντά­κται τῶν Διπτύχων νομίζω ἀπὸ τοῦ 1975, ἀλλὰ μετὰ βεβαιότητος ὁ ᾿Απόστολος Βαλληνδρᾶς ἀπὸ τοῦ 1981 καὶ ἑξῆς καὶ ὁ ᾿Από­στολος Παπα­χρῖστος κατὰ τὰ ἔτη 2001-2006. κατὰ τὴν ὑπερτριακον­ταετῆ ἐκείνην περί­οδον πῶς δὲν ἐθεωρήθη αὐτὴ ἡ διάταξις ὡς «παραδο­ξό­της» καὶ ὡς «ἀνα­τρέ­που­σα» βασικὰς ἀρ­χὰς καὶ κανόνας τοῦ Τυπικοῦ Βιο­λάκη; ἀλλὰ καὶ τὸ πρὸ ἐτῶν ἐκ­δοθὲν ὑπὸ τῆς ᾿Αποστολικῆς Διακο­νί­ας, ἀποφάσει τῆς ῾Ιερᾶς Συνόδου, «Σύστημα Τυπικοῦ» τοῦ π. Κωνσταν­τίνου Παπαγιάννη ὁμοίως ὁρίζει τὰ θεομητορικὰ ἀντίφω­να ἐν μεθεόρτῳ κυ­ριακῇ. τέλος ἀξίζει νὰ ἀ­να­φερθῇ ὅτι καὶ τὰ ἐπίσημα ἐτήσια τυ­πικὰ τοῦ Οἰκου­μενι­κοῦ Πατριαρ­χεί­ου καὶ τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς Κύπρου ἐπίσης προ­βλέ­πουν τὰ θεομη­το­ρικὰ ἀν­τίφωνα εἰς τὰς μεθεόρ­τους κυριακάς. ἑπο­μέ­νως εἰς τὸ ἐν λόγῳ θέμα ὑ­πάρχει ὁμόφωνος, ὁμοιόμορφος καὶ διορθόδοξος ἀντι­μετώπισις ὑπὸ πάν­των τῶν τυπικαρίων καὶ τῶν ἑλληνοφώνων ἐκ­κλη­σιῶν.

᾿Αγαπητὲ κύριε ᾿Α. N. Χ., ἐπροσπάθησα ἐν τῷ μέτρῳ τῶν δυνατοτήτων μου καὶ μὲ τὰς ὀλίγας γνώσεις μου νὰ ἐξηγήσω ὡρισμένα σημεῖα τυπικοῦ, διὰ τὰ ὁποῖα –δὲν γνωρίζω πῶς– ὑπάρχουν διαδεδομέναι ἀντιλήψεις ἀφι­στάμεναι τῶν πραγματικῶν διατάξεων καὶ ἀρχῶν τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ Βιολάκη. βεβαίως, ὅπως ἐσημείωσα καὶ εἰς τὴν ἀρχὴν τοῦ παρόντος, κατὰ τὴν σύνταξιν τοῦ ἐτησίου τυπικοῦ ἀδυναμίαι ὑπάρχουν καὶ λάθη γίνονται λόγῳ τῆς ἀνθρωπίνης ἀτελείας. ἡ ἐπισήμανσις αὐτῶν τῶν πραγματικῶν λαθῶν ἢ τῶν σημείων ἐκείνων ποὺ ὄντως ἀποκλίνουν ἀπὸ τὴν ὀρθὴν τυ­πικὴν τάξιν τῆς ὀρθοδόξου λατρείας εἶναι δι᾿ ἐμὲ κάτι τὸ ἐπιθυμητὸν καὶ ἐπωφελές. διὰ τοῦτο εἶμαι πάντοτε εἰς τὴν διάθεσίν σας δι᾿ οἱανδήποτε ἐ­πισήμανσιν ἢ δι­ευκρίνισιν ἐπὶ θεμάτων τυπικοῦ τῶν Διπτύχων.

Διὰ τὰς ἐπὶ θύραις ἑορτὰς τοῦ ἁγίου Δωδεκαημέρου παρακαλῶ νὰ δε­χθῆ­τε τὰς θερμάς μου εὐχὰς ὅπως ὁ Κύριος σᾶς χαρίζῃ ἔτη πολλά, ὑγείαν κατ᾿ ἄμφω καὶ πᾶσαν εὐλογίαν.

 

Μὲ ἐκτίμησιν

 Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης

 

* * *

 

 

Δευτέρα ἐπιστολὴ τοῦ κυρίου Α. Ν. Χ. περὶ θεμάτων τυπικοῦ

 

 

Ἀθήνα 27 Δεκεμβρίου 2011

 

Ἀξιότιμε κύριε Ἀνατολικιώτη,

Ἔλαβα τὴν ἀπὸ 9/12/2011 ἐπιστολήν σας, ἀπαντητικὴν εἰς τὴν ἀπὸ 15/9/2011 ἡμετέραν τοιαύτην, τὴν ἀπευθυνθεῖσαν πρὸς τοὺς Σεβασμιω­τάτους Πρόεδρον καὶ ἀναπληρωτὴν αὐτοῦ τῆς Συνοδικῆς Ὑποεπιτροπῆς ἐπὶ τῆς ἐκδόσεως τῶν «Διπτύχων» του ἔτους .... καί, ἀφοῦ σᾶς εὐχαριστήσω καὶ γιὰ τὶς εὐχές σας ἐπὶ ταῖς Ἁγίαις Ἡμέραις, ἀντευχόμενος βεβαίως τὰ βέλτιστα, ἀνταπαντητικῶς, καλοπροαιρέτως καὶ καλοπίστως θέτω ὑπόψη σας τὰ ἀκόλουθα:

 

1. Χαίρομαι, κατ' ἀρχάς, ποὺ δέχεσθαι ὅτι τὰ «Δίπτυχα δὲν καταρ­γοῦν, ἀλλὰ στηρίζoνται» στὸ Τ.Μ.Ε, διαφωνῶ πάντως μὲ τὴν ἄποψίν σας, ὅτι δὲν ἀπευθύνεται «εἰς ἀρχαρίους καὶ εἰς ἀγνοοῦντας βασικὰς (τυπικὰς) διατάξεις», καὶ τὸ «γιατί» θὰ τὸ διαπιστώσετε, ἂν «φυλλομετρήσετε» τὸ δεύτερο μέρος τους (τὴν ἐπετηρίδα) καὶ καταγράψετε πόσοι ἱερεῖς τῶν μητροπόλεών μας εἶναι κατηγορίας «Δ». (Σ.Σ. Δυστυχῶς γιὰ τοὺς ψάλτες δὲν ὑπάρχουν ἀντίστοιχα στοιχεῖα).

 

2. Σύμφωνα λοιπὸν μὲ τὸ Τ.Μ.Ε. (Προθεωρία §45), στὶς δεσποτικὲς καὶ θεομητορικὲς ἑορτὲς (καὶ στὶς ἀποδόσεις αὐτῶν ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῇ), ἀντὶ τοῦ «Ἄξιον ἐστὶν» ψάλλεται ἡ καταβασία τῆς Θ΄ ᾠδῆς, ἐνῷ στὶς θ. Λειτουργίες τοῦ Μ. Βασιλείου (ἀντὶ τοῦ «Ἄξιον ἐστὶν» πάντα) ψάλλεται τὸ κάθισμα «Ἐπὶ σοὶ χαίρει».

Γραμματικὴ καὶ ἐν στενῇ ἐννοίᾳ ἑρμηνεία τῶν δύο αὐτῶν διατάξεων –καὶ χωρὶς νὰ ἀναζητηθεῖ ποία ἐκ τῶν δύο κατισχύει τῆς ἄλλης– ὁδηγεῖ στὸ συμπέρασμα ὅτι τὸ «Ἐπὶ σοὶ χαίρει» ἀντικαθιστᾶ ἀποκλειστικὰ καὶ μόνον τὸ «Ἄξιον ἐστὶν» καὶ ὄχι καὶ τὴν Θ΄ ᾠδήν!

ΣΗΜ. Ἐπὶ ἐποχῆς Σπυρ. Περιστέρη, καὶ ὕστερα ἀπὸ ἐκτεταμένη συζήτηση, παρουσίᾳ μου, μὲ τὸν ἀείμνηστο π. Ἰω. Ράμφο σὲ ἑορτὴ Χριστουγέννων –ὅπως τὰ ἐφετεινά–, ἂν καὶ ἐτελεῖτο Λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου, ἐψάλαμε τὴν Θ΄ ᾠδή.

 

3. Περαιτέρω: Σύμφωνα πάντα μὲ τὸ Τ.Μ.Ε, κατὰ τὴν Ἑορτὴν τῶν Χριστουγέννων ἐν ἡμέρᾳ Κυριακή, ὡς ἐφέτος (Περίπτωσις Γ΄ §26) στὰ τῆς θ. Λειτουργίας –ἂν καὶ γίνεται ὑπόμνησις περὶ τελέσεως τῆς θ. Λειτουργίας τοῦ Μ. Βασιλείου– γίνεται παραπομπὴ εἰς τὰ προβλεπόμενα εἰς τὴν περίπτωσιν Α΄, παράγραφοι 7 καὶ 8, ὅπου βέβαια προβλέπεται Λειτουργία τοῦ Χρυσοστόμου μὲ Θ΄ ᾠδὴν ἀντὶ τοῦ «Ἄξιον ἐστίν». Καὶ ἐὰν μὲν τοῦτο εἶναι «ἀσθενὲς» ἐπιχείρημα, προστρέξατε στὰ προβλεπόμενα –πάντα στὴν περίπτωση Γ΄– γιὰ τὴν ἑορτὴ τῆς συνάξεως τῆς Θεοτόκου (§29, σελ. 132), ὅπου σαφέστατα ἐπιβάλλεται ἡ Θ΄ Ὠδὴ «Στέργειν μὲν ἡμᾶς».

Ποῦ προβλέπεται ἡ ἀντικατάστασις τοῦ «Στέργειν μὲν ἡμᾶς» μὲ τὸ «Μυστήριον ξένον», ἐπειδὴ τάχα δὲν ἐψάλη ἐχθές, ὅπως ὑποδείξατε μὲ τὰ «Δίπτυχα» τοῦ λήγοντος ἔτους;;;

ΣΗΜ. Ἀντίστοιχες «παραπομπὲς ἰσχύουν καὶ γιὰ τὴν ἑορτὴ τῶν Θεοφανείων, ἐνῷ βέβαια δὲν θὰ μποροῦσε νὰ ὑπάρξει σχετικὴ ἀναλογία γιὰ τὸ τυπικὸ τῆς 1ης Ἰανουαρίου, λόγῳ τοῦ χαρακτῆρος τῆς ἑορτῆς ὡς «μικτῆς» (Δεσποτικῆς καὶ Ἑορταζομένου Ἁγίου).

 

4. Ἔτι περαιτέρω:

α) Θεωρεῖτε ἐσεῖς «λογικὸ» –κι αὐτὸ ἐπειδὴ ἐνίοτε ἐπικαλεῖσθε λογικὴ ἑρμηνεία γιὰ κάποιες ὑποδείξεις σας– σὲ Κυριακὴ μεθέορτη θεομητορικῆς ἑορτῆς νὰ ψάλλωνται στίχοι ἀφιερωμένοι στὴν Παναγία μὲ τὸ ἐφύμνιο «Σῶσον ἡμᾶς ... ὁ ἀναστάς...»;

β) Ποῦ προβλέπει τὸ Τ.Μ.Ε. τὴν ἀντικατάσταση, στοὺς πλαγίους ἤχους, τοῦ «Σήμερον σωτηρία» μὲ τὸ «Ἀναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος» καὶ μάλιστα ὡς προηγουμένου τοῦ «Σήμερον σωτηρία» (βλ. §35 τῆς Προθεωρίας);

γ) Ποῦ προβλέπει τὸ αὐτὸ Τυπικὸ τὸ «Πληρωθήτω τὸ στόμα μου»; Καὶ μόνον τὸ γεγονὸς ὅτι ἀναγκασθήκατε νὰ παραθέσετε ὁλόκληρον τὸ κείμενό του (Τυπικὴ Διάταξις τῆς 2/1/2011) ἀποδεικνύει ὅτι πρόκειται γιὰ καινοτομία, ποὺ δὲν δικαιολογεῖται ἐκ τοῦ γεγονότος ὅτι ψάλλεται (εἰς ποῖον ἦχον;) εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ ἀναφέρεται εἰς ἀρχαῖα Τυπικά, πολλῷ δὲ μᾶλλον εἰς πρόσφατες ἐγχώριες ἐκδόσεις, ὡς λ.χ. τὸ «Ἐγκόλπιον τοῦ Ἀναγνώστου» ποὺ βρίθει λαθῶν καὶ αὐθαιρεσιῶν, βλ. ἐνδεικτικὰ ἐν τέλει τῆς ὡς ἄνω ἀπὸ 15/9/2011 ἐπιστολῆς μου.

Ἐπὶ τούτοις,

 

Μετ' ἐκτιμήσεως

Α.Ν.Χ.

 

 

 

Κοινοποίησις

1. Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην ....

2. Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην ....

 

* * *

 

Δευτέρα ἀπαντητικὴ ἐπιστολὴ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

  

Πέμπτη 12 ᾿Ιανουαρίου 2012

 

᾿Αξιότιμε κύριε ᾿Α. N. Χ.,

 

᾿Εν πρώτοις σᾶς εὔχομαι αἴσιον καὶ εὐτυχὲς τὸ νέον πολιτικὸν ἔτος 2012, μὲ ὑγείαν καὶ κάθε καλόν.

Ἔλαβα μόλις προχθὲς δευτέραν 9/1/2012 τὸ ἀπὸ 27ης/12/2011 νέον γράμμα σας, εἰς τὸ ὁποῖον θέτετε ὑπόψιν μου, «ἀνταπαντητικῶς, καλοπρο­αι­ρέτως καὶ καλοπί­στως», ὡς σημειώνετε, πλεῖστα ὅσα νέα θέματα, καὶ ἔρχο­μαι νὰ ἀνταποκριθῶ τὸ κατὰ δύναμιν. θεωρῶ ὅμως καλὸν νὰ διευκρι­νίσω ἐξ ἀρχῆς ὡρισμένα σημεῖα πρὸς ἀποφυγὴν πάσης παρεξηγήσεως.

῾Ως ἐσημείωνα καὶ εἰς τὴν ἀπὸ 9/12/2011 πρώτην μου ἐπιστολήν, τὸ ἀρχικὸν γράμμα σας ἐκοινο­ποίησεν εἰς ἐμὲ ὡς καθ᾿ ὕλην ἁρμόδιον ἡ συνο­δικὴ ὑποεπιτροπὴ ἐπὶ τῆς ἐκδόσεως τῶν Διπτύχων, διότι ἀναφέρεσθε εἰς θέματα τυπικοῦ τοῦ ἄρτι λήξαντος ἔτους 2011. τὴν ἐπιστολήν σας ἐκείνην, ἣν ἔχω ἀνὰ χεῖρας, ἀπευθύνετε μόνον πρὸς τὸν σεβασμιώτατον πρόεδρον τῆς ὑποεπιτροπῆς μητροπολίτην ......... κύ­ριον .........., καὶ γράφετε τὰ ἑ­ξῆς· «᾿Απευθύνοµαι πρὸς ὑµᾶς, ὡς πρόεδρον τῆς συνοδικῆς ὑποεπιτροπῆς ἐπὶ τῆς ἐκδόσεως τῶν Διπτύχων τοῦ ἔτους ...», ἤτοι ἀπευθύ­νεσθε εἰς τὸν σεβα­σμι­ώτατον ὄχι προσωπικῶς, ἀλλὰ διὰ τὸν θεσμι­κόν του ῥόλον ὡς προ­έδρου τῆς ἐπιτροπῆς, διὰ δὲ τοῦ προέ­δρου ἀπευθύ­νε­σθε, ὡς εἰκός, εἰς ἅ­παντα τὰ μέλη αὐτῆς. μετὰ τὴν κοινο­ποίησιν τοῦ γράμματός σας συνέτα­ξα τὴν ἐπι­στο­λήν μου καὶ ἐπροτί­μησα νὰ σᾶς ἀπο­στείλω ταύ­την προσωπι­κῶς καὶ ἰδι­ωτικῶς, χωρὶς κοινοποιήσεις, δημοσιο­ποιήσεις καὶ τὰ τοιαῦτα, ἀλλὰ δίδων εἰς ταύτην προσωπικὸν καὶ οἱονεὶ φι­λι­κὸν τόνον, ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν ἐκφράζων εὐχαριστίας καὶ σεβασμὸν πρὸς τὸ πρόσωπόν σας καὶ διὰ τὴν πολυετῆ προσφοράν σας εἰς τὰ ἀναλό­για τῆς μητροπόλεως ᾿Αθηνῶν, ἀφ᾿ ἑ­τέρου δὲ διατυπώνων μὲ ἄνε­σιν τὰς ἐξηγή­σεις μου. προφα­νῶς ὅμως τοῦτο ἢ δὲν ἔ­γινεν ἀντιληπτὸν ἢ ἐθεωρήθη ἄνευ ση­μασίας. πάν­τως εἰς τὴν ἐπι­στολήν μου ἐκείνην, ὡς ἔγραφα, «ἐπρο­σπά­θησα ἐν τῷ μέ­τρῳ τῶν δυνα­τοτήτων μου καὶ μὲ τὰς ὀλίγας γνώ­σεις μου νὰ ἐξηγήσω ὡρι­σμένα σημεῖα τυπικοῦ, διὰ τὰ ὁποῖα –δὲν γνωρί­ζω πῶς– ὑ­πάρ­χουν δια­δεδομέναι ἀντι­λήψεις, ἀφι­στάμεναι τῶν πραγματι­κῶν διατά­ξε­ων καὶ ἀρχῶν τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ Βιολάκη».

᾿Εν πάσῃ περιπτώσει διευκρινίζω ἔτι σαφέστερον ὅτι τόσον μὲ τὴν πρώ­την μου ἐπιστολὴν ὅσον καὶ μὲ τὴν παροῦσαν δὲν ἀπολογοῦμαι δι᾿ ὑ­ποτι­θέμενα καὶ ἀνύπαρκτα λάθη, ἀλλὰ ἐξηγῶ ποία εἶναι ἡ ἀληθὴς καὶ ἀ­κριβὴς λειτουργικὴ τάξις βάσει τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης ᾿Εκ­κλη­σίας (Τ.Μ.Ε.) καὶ τῆς ἀπ᾿ αἰώνων λειτουργικῆς παραδόσεως. δὲν εὑρί­σκομαι ὑ­πὸ κρίσιν καὶ δοκιμήν, οὔτε σεῖς εἶσθε ἐξεταστής μου καὶ κριτής μου, διότι δὲν εἶμαι μαθητής σας οὔτε σεῖς διδάσκαλός μου εἰς τὸ μάθημα τῆς λει­τουρ­γικῆς καὶ τοῦ τυπικοῦ. δὲν λογίζομαι τὴν ὑπόθεσιν ἀρνη­τι­κῶς ὡς ἀν­ταγωνισμὸν ἀπόψεων ἢ ὡς προσωπικὴν ἀντιδικίαν, ἀλλὰ θετι­κῶς ὡς εὐκαιρίαν διὰ τὴν διασάφησιν τῆς ὀρθῆς τυπικῆς τάξεως, τὸ ὁποῖον καὶ μόνον μὲ ἐνδιαφέρει. διότι εἰς τὸ πρόσφα­τον γράμμα σας πρὸς ἐμὲ βλέπω παραδό­ξως «ἀντα­παντήσεις», κοινοποιή­σεις εἰς τρίτους, διακρίνω διάθεσιν ἀντι­δικίας μετὰ ἐλαφρᾶς εἰρωνείας καὶ ὑποτιμητικῶν χαρακτη­ρισμῶν (π.χ. εἰς τὰ σημεῖα ὅπου γράφετε· «ἐπειδὴ ἐνίοτε ἐπικα­λεῖ­σθε λογικὴ ἑρμηνεία γιὰ κάποιες ὑποδείξεις σας», «πρόκειται γιὰ καινοτομία, ποὺ δὲν δικαι­ο­λογεῖ­ται», «εἰς πρόσφατες ἐγχώριες ἐκδόσεις» κ.λπ.), κα­θὼς καὶ μίαν διατύ­πωσιν καται­γιστικῶν ἐρωτημάτων τοῦ τύ­που· «ποῦ εὑ­ρίσκεται τὸ ἕνα; ποῦ εὑρίσκεται τὸ ἄλλο; ποῦ αὐτό; ποῦ ἐκεῖνο;», τὰ ὁ­ποῖα μὲ τὸν τρόπον ποὺ διατυ­πώ­νονται δὲν γνωρίζω ἂν πράγματι ἐκφρά­ζουν διαθέσεις καλοπρο­αι­ρέτου καὶ καλοπίστου διαλόγου. ἡ δὲ ἐπιστολή σας κατ᾿ ἀκρί­βει­αν δὲν εἶναι «ἀν­ταπάντησις», διότι δὲν δευτερολο­γεῖτε σχεδὸν εἰς κανέ­να θέμα ἐξ ὅσων ἀρχικῶς ἐθέ­σατε καὶ εἰς τὰ ὁποῖα ἔδωκα τὰς ἀπαραι­τήτους ἐξηγή­σεις, παρὰ μόνον ἀνοίγετε νέα θέ­ματα. ἐπιπλέον δὲ γεννᾶται ἡ εὔλο­γος ἀπορία, πῶς εἶναι δυνατὸν νὰ κοινοποιηθῇ εἰς τρίτους μία ἀν­τα­πάν­τησις, ὅταν αὐτοὶ δὲν ἔ­χουν γίνει ἀποδέκται τῆς ἰδικῆς μου ἐπιστολῆς καὶ ἄρα ἀ­γνο­οῦν τὸ περιε­χόμενόν της; ποῖον σκοπὸν δύναται νὰ ἔχῃ μία τοιαύτη ἐνέρ­γεια καὶ ποῖαι εἶναι αἱ ἐπιδιωκόμεναι ἐντυπώσεις;

Πέραν αὐτῶν, εἰς τὴν πρώτην μου ἐπιστολὴν εἶχα διατυπώσει καὶ ἐγὼ δύο τοὐλάχιστον ἀπορίας·

1ον) «Διὰ τὰς μεθεόρτους κυριακὰς τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει ἀντὶ τῶν ἀντι­φώ­νων τυπικὰ καὶ μακαρισμούς, ...κατὰ πα­γίαν τα­κτι­κήν του νὰ λέγωνται ἐν ταῖς κυρια­καῖς τυ­πικὰ καὶ μακαρισμοί. ὅθεν θὰ ἀνέ­μενα μίαν παρατή­ρησιν ἐπ᾿ αὐ­τοῦ τοῦ θέματος ἀπὸ κάποιον ὑποστηρι­κτὴν τῆς παλαιᾶς τά­ξεως, δηλαδὴ τῶν τυπικῶν καὶ τῶν μακαρισμῶν· ἀλλὰ δὲν ἐνθυμοῦμαι παιδιό­θεν ἕως σήμε­ρον νὰ ἠκού­σθησαν ποτὲ ἐκ τῶν ἀνα­λογίων τῆς μη­τροπό­λεως ᾿Α­θηνῶν τυ­πικὰ καὶ μα­καρισμοὶ ἐν κυριακῇ».

2ον) «Τὰ θεομητορικὰ ἀντίφωνα ἐν μεθεόρτῳ κυριακῇ ὥριζαν καὶ οἱ πρὸ ἐ­μοῦ συντά­κται τῶν Διπτύχων, ...ὁ ᾿Απόστολος Βαλληνδρᾶς ἀπὸ τοῦ 1981 καὶ ἑξῆς καὶ ὁ ᾿Από­στολος Παπα­χρῖστος κατὰ τὰ ἔτη 2001-2006. κα­τὰ τὴν ὑπερτριακον­ταετῆ ἐκεί­νην περί­οδον πῶς δὲν ἐθεωρήθη αὐτὴ ἡ διάταξις ὡς “παρα­δο­ξό­της” καὶ ὡς “ἀνα­τρέ­που­σα” βασικὰς ἀρ­χὰς καὶ κανόνας τοῦ Τυπι­κοῦ Βιο­λάκη;»

ἀπάντησιν εἰς τὰ ἀνωτέρω ἐπίσης δὲν ἔλαβον διὰ τῆς «ἀνταπαν­τή­σεώς» σας.

Κατόπιν ὅλων τῶν ἀνωτέρω διατί πρέπει νὰ θεωρή­σῃ κανεὶς ὅτι ἐγὼ εἶμαι ὑποχρεωμένος νὰ «ἀπαντῶ» ἐπὶ συνεχῶν ἐρωτήσεων, ποὺ διατυπώ­νονται ὄχι διαλεκτικῶς ἀλλὰ δίκην κατηγοριῶν, καίτοι κατ᾿ οὐσίαν εἶναι ἀβάσιμοι; παρὰ ταῦτα σημειῶ ἐδῶ ὡρισμένας παρατηρήσεις ἐπὶ τῶν νέ­ων θεμάτων ποὺ θέτετε ὑπόψιν μου, ὄχι κινούμενος ἀπὸ διαθέσεις «ἀν­ταπαν­τήσεως», ἀλλὰ ἐπειδὴ διὰ τῶν ἐνεργειῶν σας (κοινο­ποιή­σεων κ.λπ.) σεβα­σμιώτατοι ἀρχιερεῖς γίνονται ἀποδέκται διαφόρων γνωμῶν, αἱ ὁποῖαι ἀπο­κλίνουν ἐκ τοῦ ὀρθοῦ πνεύ­ματος τῆς ἐκκλησιαστικῆς λατρείας, καὶ ἑ­πο­μένως χρειάζεται νὰ διευ­κρι­νισθοῦν τὰ «ἀντιλεγόμενα» σημεῖα καὶ νὰ δια­σκεδασθοῦν αἱ ἐνσπειρόμεναι ἀρνητικαὶ ἰδέαι.

 

Εἰς τὸ ἀπὸ 27/11/2011 πρὸς ἐμὲ γράμμα σας, §1, ἀναφέρετε· «Χαίρο­μαι, κατ' ἀρχάς, ποὺ δέχεσθε ὅτι τὰ Δίπτυχα δὲν καταργοῦν, ἀλλὰ στη­ρίζoνται στὸ Τ.Μ.Ε.». αὐτὸ ἄραγε μήπως σημαίνει ὅτι δὲν γνωρίζετε ποῖος εἶ­μαι καὶ πρὸς ποῖον ἀπευθύνεσθε καὶ ὅτι ἔχετε προκαταλήψεις διὰ τὸ πρόσωπόν μου καὶ τὸ ἔργον μου, καίτοι δὲν γνωριζόμεθα;

Κατ᾿ ἀρχὰς εἶναι τοῖς πᾶσι γνωστὸν ὅτι τὰ Δίπτυχα δὲν εἶναι θέμα προσωπικῶν ἀντι­λήψεων. αὐτὴ ἡ ἱερὰ σύνοδος ἔχει ἀποφανθῆ ῥητῶς καὶ ἐπανειλημμέ­νως ὅτι τὸ Τ.Μ.Ε. εἶναι τὸ ἰσχῦον τυπικὸν καὶ διὰ τὴν ἐκ­κλησίαν τῆς ῾Ελλάδος καὶ ὅτι τὸ τυπικὸν τῶν Διπτύχων στηρί­ζε­ται εἰς τὸ Τ.Μ.Ε.· πῶς εἶναι δυνατὸν λοιπὸν ὁ ἑκάστοτε συντάκτης τοῦ «κανοναρίου» νὰ φρονῇ ἄλ­λως; ἐκτὸς αὐτοῦ, δὲν εἶναι ἡ πρώτη φορὰ ποὺ ἀναφέρω ὅτι ἡ βάσις τῆς λειτουργικῆς μας τάξεως εἶναι τὸ Τ.Μ.Ε.· διὰ τὴν ἀξίαν, τὴν σπου­δαιότητα καὶ τὴν χρησι­μότητα τοῦ Τ.Μ.Ε. ἔχω δημο­σιεύσει μελέτας καὶ ἄρθρα ἑκατοντάδων σελί­δων κατὰ τὴν τελευταίαν δεκαετίαν, ἔχω πρα­γματοποιήσει διαλέξεις ἀνὰ τὴν ῾Ελλάδα εἰς ἐπιστημονικὰ συνέ­δρια καὶ ἐκκλησιαστικὰς σχολὰς καὶ ἀλλαχοῦ, ἐξεπόνησα δὲ καὶ σχετικὴν διδα­κτο­ρικὴν διατριβήν. ἐπίσης ἔχω διευκρινίσει πλεῖστα ὅσα ζητή­ματα τυπικοῦ, εἰς πολ­λὰς δὲ περι­πτώσεις ἔχω ἀποκαταστήσει τὸ κῦρος τοῦ Τ.Μ.Ε. τὸ ἀ­δίκως τρω­θὲν ὑπὸ ἐσφαλμένων ἀντιλήψεων καὶ πρακτικῶν τοῦ παρελ­θόν­τος.

Εἰς τὴν συνέχειαν τῆς §1 σημειώνετε· «Διαφωνῶ πάντως μὲ τὴν ἄποψίν σας, ὅτι δὲν ἀπευθύνεται [τὸ τυπικὸν τῶν Διπτύχων] “εἰς ἀρχαρίους καὶ εἰς ἀγνοοῦντας βασικὰς (τυπικὰς) διατάξεις”, καὶ τὸ “γιατί” θὰ τὸ διαπι­στώ­σετε, ἂν φυλλομετρήσετε τὸ δεύτερο μέρος τους (τὴν ἐπετηρίδα) καὶ καταγράψετε πόσοι ἱερεῖς τῶν Μητροπόλεών μας εἶναι κατηγορίας “Δ”». σεβαστὴ βεβαίως ἡ δια­φωνία σας καὶ δὲν θὰ ἤθελα νὰ σχολιάσω κάτι ἐπὶ τῆς οὐσίας. ἀλλὰ διὰ νὰ μὴ τυχὸν παρερμηνευθῇ ἡ σιωπή μου αὐτή, διευκρινί­ζω ὅτι προσωπικῶς δὲν ἀπο­δέχομαι τὴν αἰτιολογίαν τῆς ἀπόψεώς σας, καθό­σον ἔχω γνωρί­σει καὶ κληρι­κοὺς πανε­πιστημιακῆς μορφώ­σεως μὲ πλήρη ἄγνοι­αν ἐπὶ τοῦ τυ­πικοῦ, καὶ ἄλλους στοιχειώδους ἐκπαι­δεύσεως ποὺ γνωρίζουν τὸ τυπι­κὸν «ἀπ᾿ ἔξω κι ἀνακατωτὰ» κατὰ τὸ κοι­νῶς λεγό­μενον.

 

Εἰς τὴν §2 γράφετε· «Σύμφωνα λοιπὸν μὲ τὸ Τ.Μ.Ε. (Προθεωρία §45), στὶς δεσποτικὲς καὶ θεομητορικὲς ἑορτὲς (καὶ στὶς ἀποδόσεις αὐτῶν ἐν ἡμέρᾳ Κυρια­κῇ), ἀντὶ τοῦ “Ἄξιον ἐστὶν” ψάλλεται ἡ καταβασία τῆς Θ΄ ᾠδῆς, ἐνῷ στὶς θεῖες λειτουργίες τοῦ Μ. Βασιλείου (ἀντὶ τοῦ “Ἄξιον ἐστὶν” πάντα) ψάλλεται τὸ Κάθι­σμα “Ἐπὶ σοὶ χαίρει...” Γραμματικὴ καὶ ἐν στενῇ ἐννοίᾳ ἑρμηνεία τῶν δύο αὐτῶν διατάξεων– καὶ χωρὶς νὰ ἀναζητηθεῖ ποία ἐκ τῶν δύο κατισχύει τῆς ἄλλης – ὁδη­γεῖ στὸ συμπέρασμα ὅτι τὸ “Ἐπὶ σοὶ χαίρει...” ἀντικαθιστᾷ ἀποκλειστικὰ καὶ μό­νον τὸ “Ἄξιον ἐστὶν” καὶ ὄχι καὶ τὴν Θ΄ Ὠδήν!»

Συνηθίζω νὰ προστρέχω εἰς τὰς πηγὰς καὶ νὰ ἐξετάζω τὸ αὐ­τούσιον ἀρ­χικὸν κείμενον, εἰ δ᾿ ἄλλως εἶναι δυνατὸν μὲ μικρὰς προ­σθα­φαι­ρέσεις λέξεων νὰ προσαρμόσῃ κανεὶς τὰ κείμενα εἰς τὰς ἀπόψεις του καὶ ὄχι τὰς ἀπόψεις του εἰς τὰ κείμενα. ἡ §45 λοιπὸν τῆς Προθεωρίας τοῦ Τ.Μ.Ε. ἔχει τίτλον «Περὶ τοῦ Ἄξιον ἐστίν», ἀναφέρει δὲ τὰ ἑξῆς·

1ον, ἀρχίζει μὲ τὴν φράσιν «Ἐν ἑκάστῃ λειτουργίᾳ τοῦ Χρυσο­στόμου, καθ' οἱανδήποτε καὶ ἂν τελῆται ἡμέραν...»· ἄρα ὁμιλεῖ ἀρχικῶς μό­νον διὰ τὸ τί γίνεται εἰς τὴν λειτουργίαν τοῦ Χρυσοστόμου.

2ον, ὁρίζει διὰ τὴν λειτουργίαν τοῦ Χρυσοστόμου ὅτι «εἰς τὸ Ἐξαι­ρέ­τως ψάλλεται τὸ Ἄξιον ἐστιν».

3ον, συνεχίζει διὰ τὴν λειτουργίαν τοῦ Χρυσοστόμου ὅτι «ἐν ταῖς δε­σπο­τικαῖς καὶ θεομητορικαῖς ἑορταῖς καὶ ταῖς ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῇ ἀπο­δό­σεσιν αὐτῶν, ἀντὶ τοῦ Ἄξιον ἐστί, ψάλλεται ἡ καταβασία τῆς θ΄ ᾠδῆς τῆς ἑορτῆς μετὰ τοῦ μεγαλυναρίου». σύμφωνα λοιπὸν μὲ τὸ Τ.Μ.Ε. ἡ ἀντι­κα­τάστασις τοῦ «Ἄξιον ἐστὶν» ἀπὸ εἱρμὸν τῆς 9ης ᾠδῆς γίνεται εἰς τὰ πλαί­σια τῆς λειτουργίας τοῦ Χρυσοστόμου.

4ον, ἀφοῦ ὁ συντάκτης ἐκάλυψε τὴν λειτουργίαν τοῦ Χρυσοστόμου, μεταβαίνει εἰς τὴν λειτουργίαν τοῦ Βασιλείου· «Ἐν ταῖς τοῦ Μ. Βασι­λείου λειτουργίαις ἀντὶ τοῦ Ἄξιόν ἐστιν ψάλλεται τὸ κάθισμα Ἐπὶ σοὶ χαίρει κεχαριτωμένη». ἑπομένως τὸ «᾿Επὶ σοὶ χαίρει» ἀνήκει μόνον εἰς τὴν λειτουργίαν τοῦ Βασιλείου· οὐδέποτε ψάλλεται εἰς τὴν λειτουργίαν τοῦ Χρυσοστόμου· ὁμοίως καὶ τὸ «Ἄξιον ἐστὶν» οὐδέποτε ψάλλεται εἰς τὴν λειτουργίαν τοῦ Βασιλείου. καὶ τέλος, τὸ Τ.Μ.Ε. δὲν προβλέπει καμμίαν ἀντικατάστασιν τοῦ «᾿Επὶ σοὶ χαίρει», παρὰ μόνον τοῦ «Ἄξιον ἐστίν». ἡ Προθεωρία εἶναι σαφής! καὶ τοῦτο εἶναι τὸ ἀληθὲς νόημά της ἄνευ πα­ρερμηνειῶν καὶ παρα­φιλολογιῶν καὶ σοφιστικῶν μεθόδων.

Τὸ συμπέρασμα ποὺ ἐξάγεται ἀπὸ τὰ ἀνωτέρω δὲν εἶναι ὅτι δῆθεν «τὸ “Ἐπὶ σοὶ χαίρει...” ἀντικαθιστᾷ ἀπο­κλειστικὰ καὶ μόνον τὸ “Ἄξιον ἐστὶν” καὶ ὄχι καὶ τὴν Θ΄ Ὠδήν»(!), ἀλλὰ ὅτι ἡ 9η ᾠδὴ τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητο­ρι­κῶν ἑορτῶν ἀντικαθιστᾷ ἀπο­κλειστικῶς τὸ «Ἄξιον ἐστί», καὶ ὄχι καὶ τὸ «᾿Επὶ σοὶ χαίρει», διότι ἡ ἀντικατάστασις αὐτὴ λαμβάνει χώραν μό­νον εἰς τὴν λειτουργίαν τοῦ Χρυ­σοστόμου καὶ ὄχι εἰς τὴν τοῦ Βασιλείου. αὐτὴ εἶναι ἡ ὀρθὴ ἔννοια τῆς δια­τάξεως τοῦ πατριαρχικοῦ τυπικοῦ, ἡ ὁποία μά­λιστα εἶναι πολὺ παλαι­ο­τέ­ρα τοῦ Τ.Μ.Ε. (1888). ἤδη τὸ 1825 ὁ ἐκ τῶν τριῶν διδασκάλων καὶ ἐ­φευ­ρετῶν τῆς νέας μουσικῆς μεθόδου Χουρμού­ζι­ος ὁ Χαρτοφύλαξ ἐν τῷ Εἱρ­μολογίῳ του (σελ. 279 κ.ἑ.) ἐκδίδει πρῶτος αὐτὸς ἐν Κωνσταντι­νουπό­λει τοὺς εἱρμοὺς τῆς 9ης ᾠδῆς μὲ ἰδικόν του καλ­λω­πισμόν. ἡ ἐπιγραφὴ ποὺ θέτει εἶναι· «Καταβασίαι ψαλ­λόμεναι ἀντὶ τοῦ Ἄξιον ἐστί»· διότι μόνον τὸ «Ἄξιον ἐστὶν» ἀντικαθι­στοῦν, οὐχὶ δὲ καὶ τὸ «᾿Επὶ σοὶ χαίρει».

Πλείονα περὶ τῆς ἱστορίας, τῆς καθιερώσεως καὶ τοῦ τυπικοῦ τῶν δύο τούτων θεομητορικῶν ὕμνων κατὰ τὰς λειτουργίας τοῦ Χρυσοστόμου καὶ τοῦ μεγάλου Βασιλείου δύναται νὰ ἴδῃ πᾶς ἐνδιαφερόμενος καὶ εἰς «Συμ­βολήν», τεῦχος 4, σελ. 37-38, καὶ τεῦχος 6, σελ. 52-55. τοῦτο μόνον σημει­οῦται ἐνταῦθα, ὅτι ἅπαντα τὰ τυπικά, χειρόγραφα καὶ ἔντυπα, ἀρχαῖα καὶ νεώτερα, ὁμοφώνως ἀναφέρουν ὅτι ὁ ὕμνος «᾿Επὶ σοὶ χαίρει» δὲν ἀντικα­θί­σταται. καὶ ἐφόσον πλέον διεπιστώθη τί πραγματικὰ λέγει ἡ Προθεωρία τοῦ Τ.Μ.Ε., δυνάμεθα νὰ προχωρήσωμεν εἰς τὰς ἐπὶ μέρους τυπικὰς δια­τάξεις τῶν κινητῶν καὶ ἀκινήτων ἑορτῶν τοῦ ἔτους καὶ νὰ κατανοή­σωμεν αὐτάς, διότι ἡ Προθεωρία εἶναι ἡ βάσις καὶ ἡ κλεὶς ἑρμηνείας καὶ τῶν ὑπο­λοίπων τυπικῶν περιπτώσεων.

 

Εἰς τὴν §3 τοῦ γράμματός σας σημειώνετε· «Σύμφωνα πάντα μὲ τὸ Τ.Μ.Ε, κατὰ τὴν ἑορτὴν τῶν Χριστουγέννων ἐν ἡμέρᾳ Κυριακῇ, ὡς ἐφέτος (Περί­πτωσις Γ΄, § 26) στὰ τῆς Θ. Λειτουργίας – ἂν καὶ γίνεται ὑπόμνησις περὶ τελέ­σεως τῆς Θ. Λειτουργίας τοῦ Μ. Βασιλείου – γίνεται παραπομπὴ εἰς τὰ προ­βλε­πό­μενα εἰς τὴν περίπτωσιν Α΄, παράγραφοι 7 καὶ 8, ὅπου βέβαια προβλέπεται Λειτουργία τοῦ Χρυσοστόμου, μὲ Θ΄ Ὠδήν, ἀντὶ τοῦ “Ἄξιον ἐστίν”».

Εἰς τὸ συγκεκριμένον σημεῖον συμβαίνει τὸ ἑξῆς. διὰ τὴν ἑορτὴν τῶν χριστουγέννων τὸ Τ.Μ.Ε. προβλέπει 5 περιπτώσεις. εἰς τὴν περίπτωσιν Α΄, «εἰ τύχοι ἡ ἑορτὴ ἐν ἡμέρᾳ Παρασκευῇ», παραθέτει ἀναλυτικὰς διατάξεις διὰ τὴν ἑόρτιον λειτουργίαν τοῦ Χρυσοστόμου (§8). εἰς τὰς περιπτώσεις Β΄ καὶ Ε΄, «εἰ τύχοι ἡ ἑορτὴ ἐν ἡμέρᾳ Σαββάτου» ἢ «Τρίτῃ, Τετάρτῃ ἢ Πέμπτῃ», σημειώνει· «ψάλλεται ἡ ἀκολουθία τοῦ ὄρθρου μετὰ τῆς λει­τουρ­γίας τοῦ Χρυσοστόμου, ὡς διετάχθη ἐν περιπτώσει Α΄ §7, 8» (§§ 17 καὶ 40)· παραπέμπει δηλαδὴ εἰς τὴν Α΄ περίπτωσιν, καὶ διὰ τὸν ὄρθρον καὶ διὰ τὴν λειτουργίαν. εἰς τὰς περιπτώσεις ὅμως Γ΄ καὶ Δ΄, «εἰ τύχοι ἡ ἑορτὴ ἐν Κυριακῇ» ἢ «ἐν ἡμέρᾳ Δευτέρᾳ», ἀναφέρει· «ψάλλεται ἡ ἀκο­λουθία τοῦ ὄρθρου τῆς ἑορτῆς, ὡς διετάχθη ἐν περιπτώσει Α΄ §7, 8, μετὰ τῆς λει­τουρ­γίας τοῦ Μ. Βασιλείου»· δηλαδὴ μὲ πολλὴν προσοχὴν κάμνει παραπομπὴν εἰς τὴν Α΄ περίπτωσιν μόνον διὰ τὸν ὄρθρον. ἐντυπωσιάζει πράγματι ἡ ἀκριβολογία τῆς διατυπώσεως καὶ συντάξεως εἰς τὸ παρὸν ση­μεῖον τοῦ τυπικοῦ. μετὰ τὴν παραπομπὴν διὰ τὸν ὄρθρον, διευκρινίζει ὅτι τελεῖται ὄχι ἡ λει­τουρ­γία τοῦ Χρυσοστόμου ἀλλὰ ἡ τοῦ Βασιλείου, καὶ ἑπομένως λέγονται ὅσα ἀνή­κουν εἰς αὐτήν. ἐξυπα­κού­εται ὅτι ἡ §8 τῆς Α΄ περι­πτώ­σεως χρησι­μεύει καὶ διὰ τὰ κοινὰ σημεῖα τῶν δύο λει­τουργιῶν, δι­ότι τὸ τμῆμα μέχρι τὰ ἀναγνώσματα εἶναι ἀπολύ­τως ὅμοιον δι᾿ ἀμφο­τέ­ρας τὰς λειτουργίας ἱερα­τικῶς καὶ ψαλ­τι­κῶς. ἐν συνδυασμῷ δὲ καὶ μὲ τὰ ὅσα γράφονται ἐν τῇ Προθεωρίᾳ, οὐδεμία ἀσάφεια ἢ ἀμφιβολία πλέον ἀ­πομέ­νει διὰ τὸν ψαλ­τέ­ον θεομητο­ρι­κὸν ὕ­μνον, ἂν τὰ χριστούγεννα τύχουν ἐν ἡ­μέρᾳ κυριακῇ ἢ δευτέρᾳ, συμ­φώνως μὲ τὸ Τ.Μ.Ε. καὶ τὴν ἐπὶ αἰῶνας ἀ­κρι­βῆ λειτουργικὴν τάξιν τῆς ἐκκλησίας. καὶ ἐπὶ Φαρλέκα καὶ ἐπὶ Βαλ­ληνδρᾶ καὶ εἰς τὰ ἐτή­σια τυπικὰ τοῦ Οἰκου­με­νικοῦ Πατριαρχείου καὶ τῆς Κύπρου καὶ εἰς τὰ ἀρ­χαῖ­α τυπικὰ τοῦ ῾Αγίου Ὄρους καὶ ἀλλαχοῦ ὁμο­φώνως τὸ «᾿Επὶ σοὶ χαίρει» ἀναφέ­ρεται. τὰ ἀνάλογα ἰσχύουν καὶ διὰ τὴν ἑορτὴν τῶν θεοφανείων.

 

Εἰς τὴν §4α τῆς ἀπὸ 27/12/2011 ἐπιστολῆς σας ἐρωτᾶτε· «Θεωρεῖτε, ἐσεῖς, “λογικὸ” ... σὲ Κυριακὴ μεθέορτη θεομητορικῆς ἑορτῆς, νὰ ψάλλωνται στίχοι ἀφιερωμένοι στὴν Παναγία μὲ τὸ ἐφύμνιο “Σῶσον ἡμᾶς ... ὁ Ἀναστάς...”;»

῾Η ἐρώτησις αὐτὴ κατ᾿ οὐσίαν δὲν εἶναι ἀπορία ἀλλὰ ἐπιχείρημα θεο­λογικῆς τάξεως, εἰς τὸ ὁποῖον ἔχω ἤδη ἀπαντήσει εἰς τὴν πρώτην μου ἐπι­στο­λήν· προφανῶς ὅμως δὲν ἔγινε κατανοητὴ ἡ ἀπάντησίς μου ἐκείνη. ὁ προ­βλη­ματι­σμὸς αὐτὸς λοιπὸν δὲν ἔχει θέσιν ἐδῶ, διότι πολλάκις καὶ μὲ σα­φῆ τρόπον τὸ Τ.Μ.Ε. ἐπιβάλλει οἱ στίχοι τοῦ β΄ ἀντι­φώ­νου τῶν θεο­μη­το­ρικῶν ἑορτῶν νὰ ψάλλωνται μὲ τὸ ἐφύμνιον «Σῶσον ἡμᾶς... ὁ ἀ­να­στάς», ὅταν μία θεομητορικὴ ἑορτὴ ἢ ἡ ἀπόδοσις αὐτῆς τύ­χουν ἐν κυρια­κῇ. ἄρα δὲν ὑ­πάρχει δογματικὸν θέμα νὰ ψαλοῦν τὰ ἐν λόγῳ ἀν­τίφω­να μὲ ἐφύ­μνι­ον «...ὁ ἀναστάς...»· ἂν τυχὸν ὑπῆρχε τοιοῦτον πρό­βλημα, αὐ­τὴ ἡ διάταξις τοῦ Τ.Μ.Ε. θὰ ἦτο ἐσφαλμένη διὰ πᾶ­σαν τυπι­κὴν περί­πτω­σιν, ἀκόμη καὶ ὅταν ἐν κυριακῇ τύχῃ θεομητορικὴ ἑ­ορτὴ ἢ ἀπόδοσις αὐτῆς. δὲν εἶναι λο­γικὸν αὐτὴ ἡ συμψαλμῴδησις νὰ θεωρῆται δογ­μα­τι­κὸν λάθος μόνον διὰ τὰς μεθεόρτους κυριακάς· ἢ εἶναι ὀρθὴ δι᾿ ὅ­λας τὰς περι­πτώσεις ἢ δὲν εἶναι· μέση κατά­στασις ἐδῶ δὲν ὑπάρχει. ταῦ­τα ἀπὸ πλευ­ρᾶς τυπι­κοῦ. ἀπὸ θεολογικῆς ἀ­πό­ψεως τὸ ἐπι­χείρημα εἶναι ἐπί­σης ἀνυπό­στατον, διότι οἱ στίχοι τῶν ἀντι­φώνων τῶν θεο­μητορικῶν ἑορτῶν εἶναι ψαλμικοὶ στίχοι, ὡς γνωστόν, καὶ ἑπομένως δὲν εἶναι «ἀφιερωμένοι εἰς τὴν Παναγί­αν». τέλος καὶ ἀπὸ λει­τουργικῆς ἀπό­ψεως τὸ ὡς ἄνω ἐπι­χεί­­ρημα εἶναι ἀνυ­πόστατον, διότι πάν­τοτε τὸ ἐφύμνιον οἱου­δή­ποτε β΄ ἀντι­φώ­νου ἀνα­φέ­ρεται εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν ᾿Ιησοῦν Χριστόν («Σῶσον ἡμᾶς, Υἱὲ Θεοῦ...»). τὸ ἂν θὰ προστεθῇ «ὁ ἀναστὰς» ἢ «ὁ ἐν ἁγίοις» ἢ «ὁ ἐκ παρ­θέ­νου τε­χθεὶς» ἢ ὁ «σταυρω­θεὶς» κ.λπ. δὲν ἀλλάσσει τὸν χαρακτῆρα αὐ­τοῦ· τὸ ἐ­φύ­μνιον τοῦτο παρα­μένει πάντοτε δεσποτικόν, οὐδέποτε μετα­βάλλεται εἰς θεομητορικόν, ἄρα καὶ οἱ πρὸ αὐτοῦ στίχοι ἔχουν ὡσαύτως δεσποτικὸν πε­ριεχόμενον. νομίζω ὅτι ταῦτα ἀρκοῦν.

 

Καὶ ἐρχόμεθα πλέον εἰς τὰ 3 τελευταῖα ἐρωτήματα τῆς ὡς ἄνω ἐπι­στο­λῆς σας πρὸς ἐμέ· ἐρωτᾶτε ποῦ προβλέπει τὸ Τ.Μ.Ε. τὴν ψαλμῳδίαν τοῦ «Πληρωθήτω» (§4γ) καὶ τὴν ἀντικα­τά­στασιν τοῦ «Σήμερον σωτηρία» (§4β) ἢ τοῦ «Στέργειν μὲν ἡμᾶς» (§3β). τὰ ἐρωτήματα ταῦτα μοῦ ἐνθυμί­ζουν τὴν τακτικὴν τῶν χιλιαστῶν ποὺ ἐρω­τοῦν τοὺς ὀρθοδόξους· «Εἰς ποῖ­ον σημεῖον τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀναφέ­ρεται διὰ τὸν Θεὸν ἡ λέξις “Τριάς”; πουθενά. ἄρα...»! καὶ ἂν τοιαῦτα τολμοῦν κάποιοι ἐπὶ τοῦ θεοπνεύστου καὶ ἀλαθήτου καὶ σωτηριώδους κειμένου τῆς ῾Αγίας Γραφῆς, κατανοοῦμεν πόσον εὔκολον εἶναι νὰ ἐφαρμόσωμεν παρομοίας μεθό­δους καὶ ἐπὶ τοῦ Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας. ἀλλὰ ἂς ἐρωτήσω καὶ ἐγώ·

1. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. ὅτι γίνεται λιτάνευσις ἱερῶν εἰκόνων κατὰ τὴν κυριακὴν τῆς ὀρθοδοξίας; πρόκειται μήπως περὶ καινοτομίας ποὺ γί­νεται εἰς τὴν μητρόπολιν ᾿Αθη­νῶν, καὶ μάλιστα μὲ ἐπίσημον τρόπον;

2. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. ὅτι κατὰ τὴν μικρὰν παράκλησιν τοῦ δεκα­πενταυγούστου ψάλλονται τὰ ἐξαποστειλάρια «᾿Απόστολοι ἐκ περάτων»; (κάτι ποὺ ἐπίσης γίνεται εἰς τὴν μητρόπολιν ᾿Αθηνῶν.)

3. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. ὅτι εἰς τοὺς πανηγυρικοὺς ἑσπερινοὺς ψάλ­λονται ἀνοιξαντάρια; κάτι ποὺ γίνεται ἐπισήμως εἰς τὴν μητρόπολιν ᾿Αθη­νῶν (σημειωτέον ὅτι ὑπάρχει καὶ παλαιὰ πατριαρχικὴ ἐγ­κύκλιος ῥητῶς ἀ­παγο­ρεύ­ουσα τὰ ἀνοι­ξαντάρια καὶ ἄλλα τινά).

4. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. ὅτι ἑορτάζονται –καὶ δὴ ἐν τεσσαρακοστῇ– αἱ ἐν τῇ μητροπόλει ᾿Αθηνῶν τιμώμεναι μνῆμαι τῆς ὁσίας Φιλοθέης τῆς ᾿Α­θηναίας (19 φεβρουα­ρίου) καὶ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Ε΄ (10 ἀπριλίου); τὸ αὐτὸ ἐρώτημα ἰσχύει καὶ διὰ τὰς μνήμας τοῦ ἁγ. Νεκταρίου (9 νοεμ­βρίου), τοῦ ἁγ. Φα­νουρίου (27 αὐγούστου) καὶ πολλῶν ἄλλων νεωτέρων ἁγίων.

5. Σημειώνει τὸ Τ.Μ.Ε. εἰς τὴν προθεωρίαν §19 ὅτι «τὰ Σάββατα, καθ' ἃ οὐ τυγχάνει ἑορτὴ ἐπισήμου ἁγίου, ἀντὶ τοῦ Θεὸς Κύριος ψάλλεται τὸ Ἀλληλούια μετὰ τῶν ὡρισμένων στίχων αὐτοῦ (Μακάριοι οὓς ἐξελέξω...· Καὶ τὸ μνημόσυνον αὐτῶν) καὶ λέγονται τὰ γνωστὰ ἀπολυτίκια Ἀπόστο­λοι μάρτυρες· Δόξα, Μνήσθητι Κύριε· Καὶ νῦν, Μήτηρ ἁγία». ποῦ ἀνα­φέ­ρει τὸ Τ.Μ.Ε. τὴν πλήρη διάταξιν τῶν ἀκολουθιῶν ἑσπερινοῦ ὄρθρου καὶ λειτουργίας τοῦ σαββάτου μὲ ἀλληλούια;

6. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. ὅτι κατὰ τὴν μεγάλην τετάρτην τελεῖται εἰς τοὺς ναοὺς τὸ μυστήριον τοῦ ἱεροῦ εὐχελαίου;

7. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. τὴν τυπικὴν διάταξιν τῆς ἀγρυ­πνίας; (παρ᾿ ὅτι καὶ εἰς τὴν μητρόπολιν ᾿Αθηνῶν ἐτελέσθησαν κατὰ καιροὺς ἀγρυπνίαι).

8. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. ὅτι κατὰ τὴν ἑορτὴν τῆς μεταμορφώσεως 6 αὐγούστου γίνεται εὐλόγησις σταφυλῶν εἰς τὸ τέλος τῆς λειτουργίας;

9. ῾Ως γνωστόν, τὸ Τ.Μ.Ε. συνετάγη τῷ 1888 μὲ τὸ παλαιὸν ἡμερολό­γιον, βάσει τοῦ ὁποίου τὸ πάσχα δύναται νὰ τύχῃ ἀπὸ 22ας μαρτίου μέχρι 25ης ἀπριλίου. ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. τὰς τυπικὰς διατάξεις συμ­πτώ­σεως κινητῶν καὶ ἀκινήτων ἑορτῶν, ὅταν τὸ πάσχα τύχῃ 25ῃ ἀπριλίου; ἐπὶ παραδείγματι τότε θὰ συμπέσῃ ἡ μὲν 2α μαΐου (τοῦ ἁγίου ᾿Αθανασί­ου) τῇ κυριακῇ τοῦ Θωμᾶ, ἡ δὲ 8η μαΐου (τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννου τοῦ θεολό­γου) τῷ σαβ­βάτῳ τῆς ἀποδόσεως τοῦ Θωμᾶ. ποῦ ἀναγράφει τὸ Τ.Μ.Ε. τὴν τάξιν αὐτῶν τῶν περιπτώσεων;

10. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. τὰς νέας τυπικὰς περιπτώσεις συμ­πτώ­σεως τοῦ πάσχα ἀπὸ 26ης ἀπριλίου μέχρις 8ης μαΐου (βάσει τοῦ νέου ἡμερολογίου); καὶ πῶς γνωρίζομεν τὸ τυπικὸν αὐτῶν τῶν περιπτώσεων, ἀ­φοῦ δὲν προβλέπονται ἀπὸ τὸ Τ.Μ.Ε. καὶ ἀπὸ κανένα ἀρχαῖον τυπικόν;

11. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. εἰς τὴν προθεωρίαν του ποία εἶναι ἡ τη­ρη­τέα τυπικὴ διάταξις, ὁσάκις ἐν κυριακῇ ἔχει τὸ μηναῖον δύο ἀκο­λου­θίας ἁγίων ἑορταζομένων ἢ μή;

12. ᾿Απὸ ποῦ τὸ Τ.Μ.Ε. ἀναφέρει ἀναγνώσματα ἑσπερινοῦ διὰ τὴν 23ην ὀκτωβρίου (§2), καὶ κάθισμα πολυελέου εἰς τὸν ὄρθρον τοῦ προφήτου ᾿Ηλιού (20 ἰουλίου §3), ἐνῷ δὲν ὑπάρχουν ταῦτα εἰς τὰ μηναῖα;

13. Πῶς τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει ὡς μεθέορτον ἐξαποστειλάριον τῶν Χριστου­γέν­νων τὸ «Καθάρθητε, φωτίσθητε» (25 δεκ. §19), ἐνῷ δὲν ὑπάρχει τέτοιο ἐξαπο­στειλάριον εἰς τὸ μηναῖον δεκεμβρίου;

14. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. τὴν διάταξιν τῆς ἑορτῆς τῆς ἱε­ρᾶς σκέπης τῆς Θεοτόκου κατὰ τὴν 28ην ὀκτωβρίου;

15. Ποῦ ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε. ὅτι εἰς τὰς ἐθνικὰς ἑορτὰς καὶ ἐπετείους καὶ εἰς τὴν 1ην τοῦ ἔτους (εἴτε ἐκκλησιαστικοῦ εἴτε πολιτικοῦ) μετὰ τὴν λει­τουργίαν τελεῖται εἰδικὴ «δοξολογία»;

Δύναμαι νὰ παραθέσω πολλὰ ἀκόμη παρόμοια ἐρωτήματα, ἀλλὰ δὲν χρειάζεται. ἐκεῖ ὅπου ὑπάρχουν αἱ ἀπαντήσεις ἐπὶ τῶν ἰδικῶν μου ἐ­ρωτη­μάτων, ἐκεῖ εὑρίσκονται αἱ ἀπαντήσεις καὶ τῶν ἰδικῶν σας· ἡ δὲ ἀ­πάντησις εἶναι εὔκολος καὶ εὐνόητος. τὸ Τ.Μ.Ε. εἶναι ἡ βάσις, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἡ μο­ναδικὴ πηγὴ τυ­πικοῦ εἰς τὴν ἐκκλησίαν. ἔχει καὶ τὸ Τ.Μ.Ε. τὴν ἱστορίαν του καὶ τὰς πηγάς του, ἐκ τῶν ὁποίων προ­ῆλθεν. ἀνατρέχοντες δὲ εἰς τὰς πηγὰς καὶ εἰς τὴν γενικωτέραν λει­τουρ­γικὴν παράδοσιν ἀναπληροῦμεν τὰ ἐλλεί­ποντα, διορ­θώνομεν μετὰ σε­βασμοῦ τὰ ἐσφαλμένα, ἑρμηνεύομεν τὸ κατὰ δύναμιν τὰ δυσερ­μήνευ­τα, ἐναρμονίζομεν τὰς ἀντιφάσεις.

Καὶ διὰ νὰ μὴ νομισθῇ ὅτι γενικολογῶ καὶ προσπαθῶ μὲ ἀορι­στίας νὰ ἀποφύγω τὴν ἀπάντησιν εἰς τὰς προανα­φερ­θείσας τρεῖς ἐρωτήσεις σας, σημειώνω συνοπτικῶς ὅτι τὸ μὲν «᾿Ανα­στὰς ἐκ τοῦ μνή­μα­τος» (ἐναλλὰξ μὲ τὸ «Σήμερον σωτηρία») ἀναφέρεται εἰς τὸ Μέγα Εὐ­χολόγιον ἐκδόσεως Οἰ­κου­μενικοῦ Πατριαρχείου (Κωνσταν­τινούπολις 1803, σελ. 23), εἰς τὸ ῾Ιερα­τι­κὸν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρ­χείου (Κων­σταν­τι­νού­πολις 1884, σ. 35), εἰς τὴν ἐν χρήσει Παρακλητικήν (ἦχος πλ. α΄, κυρια­κὴ πρωί, εἰς τὸ τέλος τοῦ ὄρθρου· ἢ εἰς τὸ τέλος τοῦ πλ. δ΄ ἤχου, μετὰ τὴν λειτουργίαν τοῦ σαββά­του) καὶ εἰς τὸ ἐν χρήσει ῾Ωρολόγιον τὸ μέγα· τὸ δὲ «Πληρω­θήτω» ἀναφέ­ρεται ὡσαύ­τως εἰς τὸ Μέγα Εὐχολό­γιον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρ­χεί­ου (σελ. 117), εἰς τὸ ἐν χρήσει Τριῴδιον, εἰς τὰς νεωτέρας ἐκδόσεις τοῦ Εὐχο­λογίου, εἰς τὰ Συλλειτουργικὰ τῶν ἐκ­δόσεων Βενετίας 1842 καὶ 1862, καὶ εἰς τὰ Συλλειτουργικὰ τῶν ἐκδόσεων ᾿Αθηνῶν 1890 καὶ 1925· ἐνεκρί­θη­σαν δὲ ἐκ νέου ἀμφότεροι οἱ ὕμνοι μὲ ἀποφάσεις τῆς ἱερᾶς συνόδου τῆς ἐκκλη­σίας τῆς ῾Ελλάδος τῷ 2002 καὶ τῷ 2005. ὅσον διὰ τὴν ὑποτιθεμένην ἀν­τι­κατά­στα­σιν τοῦ «Στέργειν μὲν ἡμᾶς» διευκρινίζω ὅτι δὲν πρόκειται διὰ καμμίαν ἀντικατάστασιν· ἁπλῶς ἔγινε κατ᾿ ἀναλογίαν ἐφαρμογὴ καὶ συν­δυασμὸς διαφό­ρων τυπικῶν δια­τάξεων ποὺ προβλέπονται εἰς παρο­μοί­ας περιπτώ­σεις ἀπὸ τὸ Τ.Μ.Ε., ἤ τοι· 1ον) ὅταν ὕμνος τις δὲν λέγεται εἰς τὴν ὡρι­σμέ­νην θέσιν αὐτοῦ, λέγεται εἰς ἄλλην πρόσφορον θέσιν, ἂν ὑπάρχῃ τοιαύτη δυνατότης, προκειμένου νὰ μὴ παραλειφθῇ· καὶ 2ον) ὅταν εἰς τὴν 9ην ᾠδὴν ἑορτῆς τινὸς ὑπάρχουν δύο διαθέσιμοι εἱρμοὶ (ἢ τροπάρια) πρὸς ἀντικα­τάστασιν τοῦ «Ἄξιον ἐστί», τότε τὴν μίαν ἡμέραν τῆς ἑορτῆς λέ­γε­ται ὁ εἷς εἱρμός, καὶ εἰς τὴν ἀπόδοσιν αὐτῆς ὁ ἕτερος. ταῦτα πάντα τὰ ἀν­τι­λαμ­βάνονται καλῶς ὅσοι εἶναι ἐξοικειωμένοι μὲ τὸ λει­τουργι­κὸν τυπικὸν καὶ ἔχουν κατανοήσει τὸ πνεῦμα τῶν λειτουρ­γικῶν τυ­πικῶν διατάξεων, τὸ ὁ­ποῖον εἶναι πνεῦμα ἐλευθερίας, ζωῆς καὶ πίστεως, καὶ ὄχι πνεῦμα στείρου νομι­κι­σμοῦ· τὸ γράμμα τοῦ νόμου δὲν πρέπει νὰ σκοτώνῃ τὴν ἐλευθερίαν τοῦ πνεύματος, ἀλλὰ νὰ ὑποτάσσεται εἰς αὐτό.

Ταῦτα ὅσον ἀφο­ρᾷ εἰς τὰ θέματα τοῦ τυπικοῦ τῶν Διπτύχων, ποὺ ἐμ­πίπτουν εἰς τοὺς χώρους τῆς ἰδικῆς μου εὐθύνης. περὶ δὲ τῶν ὑποτι­θεμέ­νων πολλῶν «λαθῶν καὶ αὐθαιρεσιῶν» εἰς τὸ ἐγκόλπιον τοῦ ἀναγνώστου ἢ εἰς ἄλλας λειτουργικὰς ἐκδόσεις δὲν ἔχω ἁρμοδιότητα νὰ ὁμιλήσω, διότι δὲν εἶμαι ἐγὼ ὑπεύθυνος· ἄλλος εἶναι ὁ συντάκτης καὶ ἐπιμελητής, ὅθεν θὰ πρέπει δι᾿ αὐτὰ νὰ ἀπευθυνθῆτε εἰς τοὺς καθ᾿ ὕλην ἁρμο­δί­ους.

῾Οσάκις ἐξετάζομεν θέματα λειτουργικῆς τάξεως καὶ πράξεως, ὀφείλο­μεν νὰ εἴμεθα ἰδιαιτέρως προσεκτικοί, ἀντικειμενικοὶ καὶ νηφάλιοι, καὶ νὰ κα­τοχυρώνωμεν τὰς ἀπόψεις μας μὲ τεκμήρια, ἰδίως ὅταν ἀναφερώμεθα εἰς ἀποφάσεις τῆς ἱερᾶς συνόδου ἢ εἰς ἐκδόσεις συνοδικῶς ἐγκεκριμένας. προ­κα­τα­λή­ψεις καὶ ὑποτιμητικὰ σχόλια περὶ «καινοτο­μι­ῶν» καὶ «ἐγχω­ρί­ων ἐκδόσε­ων» δὲν βοηθοῦν. ὅπως ἔγραψα καὶ ἐν ἀρχῇ, ἐ­θεώρησα τὸ ὅλον θέμα οὐχὶ ὡς προ­σωπι­κὴν διαφοράν, ἀλλὰ ὡς μίαν εὐκαιρίαν νὰ διεξαχθῇ διάλογος μεταξὺ ἡμῶν καὶ ἀν­ταλλαγὴ ἀπόψεων ἐπὶ θεμάτων τυπικοῦ. ἂν τώρα σεῖς ἄλλως θεωρῆτε τὸ πρᾶγμα καὶ βλέπετε προσωπικὰς ἀντιπαρα­θέσεις καὶ ἐπιθυμῆ­τε νὰ δικαι­ώσετε προσωπικὰς ἀπόψεις καὶ ἑρ­μηνείας καὶ ἐπιλο­γάς, τότε δηλώνω ὅτι οὐδεμίαν διάθεσιν ἔχω νὰ συνε­χίσω νὰ ἐμπλέκωμαι εἰς ἕνα ἄ­γονον διάλο­γον, εἰς ἀτέρ­μονας μύθους καὶ «ζητή­σεις καὶ γενεα­λογίας καὶ μάχας νομικάς» (Τίτ 3: 9), καταστάσεις αἱ ὁποῖαι «ζητήσεις παρέχουσι μᾶλλον ἢ οἰκονομίαν Θεοῦ τὴν ἐν πίστει» (1Τιμ 1: 3).

 

Εἰλικρινής

Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης

 

 

 

Κοινοποιήσεις

1. Σεβασμ. Μητροπολίτην ...

2. Σεβασμ. Μητροπολίτην ...

3. Εἰς πάντα ἐνδαφερόμενον.

 

 

(δημοσίευσις· 27/1/2012)