συμβολή

῾Ο ἀρχαῖος ὕμνος «Πληρωθήτω»

 1. ῾Ο ὕμνος

Στὰ «Δίπτυχα» τοῦ ἔτους 2007 σημειώνεται ὅτι μετὰ τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς» σὲ κάθε θεία λει­τουρ­­γία πρέπει νὰ ψάλλεται καὶ ὁ ὕμνος «Πλη­ρω­θήτω» (Δίπτυχα, 22 Φε­βρου­αρίου, σελ. 66· «Μετὰ τὴν ἐκφώνησιν “Πάντοτε νῦν καὶ ἀεί”, ὁ χορὸς τὸ “Πληρωθήτω τὸ στόμα ἡμῶν”, ὡς ἐν πάσῃ λειτουργίᾳ, τελείᾳ ἢ προηγιασμένῃ»), πλὴν τῆς διακαινησίμου ἑβδομάδος. ἐπειδὴ ὅμως ὁ ὕμνος αὐτὸς δὲν εἶναι σήμερα εὐρύτερα γνωστός (παρέμεινε σὲ μοναστηριακὴ κυρίως χρῆσι), παρατίθεται ἐδῶ.

Ἦχος β΄ (ἢ πλ. α΄)

1 Πληρωθήτω τὸ στόμα ἡμῶν αἰνέσεώς σου, Κύριε,

2 ὅπως ὑμνήσωμεν τὴν δόξαν σου·

3 ὅτι ἠξίωσας ἡμᾶς μετασχεῖν

4 τῶν ἁγίων ἀθανάτων καὶ ἀχράντων σου μυστηρίων·

5 στήριξον ἡμᾶς ἐν τῷ σῷ ἁγιασμῷ,

6 ὅλην τὴν ἡμέραν μελετᾶν τὴν δικαιοσύνην σου·

7 ἀλληλούια, ἀλληλούια, ἀλληλούια.

2. Μαρτυρίες

῾Ο ὕμνος εἶναι ἀρκετὰ ἀρχαῖος, παλαιότερος τοῦ «Εἴδο­μεν τὸ φῶς». ψάλλεται ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 7ου αἰῶνος («Πα­σχάλιον χρονικόν»), ὑπάρχει σὲ λει­τουρ­γικὰ εἰλητάρια, εὐχολόγια καὶ τυπικὰ ἀπὸ τοῦ 12ου αἰῶνος καὶ ἑξῆς, ἐνῷ παραλλαγή του βρίσκομε στὴν ἀρχαιοτάτη λειτουργία τὴν ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ ἁγίου Ἰακώβου τοῦ ἀδελφοθέου. δὲν μνημονεύεται τὸ «Πληρω­θήτω» σὲ κάποιες ἐκδόσεις τοῦ 19ου αἰῶνος, ὅπως στὰ τυπικὰ τοῦ Κωνσταντίνου (1838 καὶ 1851) καὶ τοῦ Γ. Βιο­λάκη (1888). ὑπάρχει ὅμως σὲ ἄλλες ἐκδόσεις ἐκείνης τῆς ἐποχῆς, ὅπως στὴν «Ἀκολουθία τῶν ἐκκλησιαστικῶν διατάξεων» (Βενετία 1801), στὸ Μέγα Εὐχολόγιον τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου (Κωνσταντινούπολις 1803, σελ. 117), στὸ Μέγα Εὐχολόγιον ἐκδόσεως Βενετίας τοῦ ἔτους 1862 (σελ. 159), καὶ σὲ μετα­γε­νέ­στερες ἐκδόσεις ἐνοριακῆς χρή­σεως μέχρι τοῦ ἔτους 1930 περίπου. φαίνεται ὅτι κάποτε ἄρχισε νὰ ἐκτοπίζεται τὸ «Πλη­ρω­θήτω» ἀπὸ τὸ «Εἴδομεν τὸ φῶς», ἂν καὶ παρέμειναν ἀμφότερα σὲ παράλληλη χρῆσι στὶς μὲν ἐνορίες (σὲ μερικὲς ἔστω) μέχρι τὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος στὶς δὲ μονὲς μέχρι σήμερα.

Στοὺς νεωτέρους χρόνους οἱ λειτουργικὲς ἔρευνες ἐπε­σή­μαναν τὴν ἀρχαιότητα καὶ τὴν ἀναγκαιότητα ἐπαναφορᾶς τοῦ ὕμνου «Πλη­ρω­θήτω». ἡ ἐπίδρασι τῆς ζώ­σης μοναστηριακῆς παραδόσεως τοῦ Ἄθω μὲ τὶς τελούμενες σὲ πολλοὺς ἐνο­ριακοὺς ναοὺς ἀγρυπνίες «ἁγιορειτικοῦ τύπου», οἱ ἀείμνηστοι καθηγητὲς Δημή­τριος Μωραΐτης, Πανα­γιώτης Τρεμπέλας καὶ Ἰωάννης Φουντούλης μὲ τὶς δημοσιεύσεις καὶ εἰσηγήσεις τους, ἀλλὰ καὶ ἡ γνωριμία μὲ τὴν λειτουργικὴ παράδοσι ἄλλων ὀρθοδόξων ἐκκλη­σιῶν ποὺ ἐπίσης δια­τηροῦν τὸν ὕμνο (Πα­τρι­αρ­χεῖο Ἀντιοχείας, σλαυικὲς ᾿Εκκλη­σίες) δημιούργησαν πρόσφορο ἔδαφος γιὰ τὴν ἀποκατάστασι τῆς ἀρχαίας τάξεως. ἔτσι τὸ «Πληρω­θήτω» περιέχεται πλέον στὸ νέο «᾿Εγκόλπιον ἀναγνώστου καὶ ψάλτου», τὸ ὁποῖο κυκλοφορεῖ «ἐγκρίσει τῆς ἱερᾶς συνόδου τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος», καταρ­τισθὲν ὑπὸ τοῦ πρωτο­πρε­σβυ­τέρου Κωνσταντίνου Παπαγιάννη καὶ ἐκδιδόμενο ἀπὸ τὴν Ἀποστολικὴ Διακονία. ἐπίσης ἀναφέρεται καὶ στὸ νέο ῾Ιερατικόν, ἐνῷ ὑπάρχει καὶ στὸ κείμενο τῆς θείας λειτουργίας ποὺ δημοσιεύεται στὸ διαδίκτυο στὴν ἐπίσημη ἱστοσελίδα τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος. ἑπομένως οἱ ψάλτες δύνανται καὶ ὀφείλουν νὰ ψάλλουν τὸν συγκεκριμένο ὕμνο, ἐφ᾿ ὅσον ὑπάρχει καὶ ἡ πρὸς τοῦτο συνοδικὴ ἔγ­κρισις.

3. Παραλλαγές

Εὔκολα μπορεῖ νὰ ἐλεγχθῇ ἡ ὀρθότης τῶν διαφόρων πα­ραλ­λαγῶν τοῦ «Πληρωθήτω», διότι ὁ ὕμνος εἶναι κατ᾿ οὐσίαν διασκευὴ τῶν στίχων 8 καὶ 24 τοῦ ψαλμοῦ 70 («Συμβολή», ἐπιθεώρησις τοῦ ἐκκλ. τυπικοῦ, τ. 13, σ. 4). σὲ νεώ­τερες ἐκδόσεις ἀναγράφεται στὸν 2ο στίχο τοῦ ὕμνου ὅπως ἀνυ­μνήσωμεν ἀντὶ ὅπως ὑμνή­σωμεν, στὸν 5ο τήρησον ἀντὶ στήριξον καὶ στὸν 6ο μελετῶντας ἀντὶ μελετᾶν. τὸ ψαλμικὸ κείμενο ἔχει ὅπως ὑμνήσω, ἄρα τὸ ὅπως ἂν ὑμνήσωμεν ἢ ἀνυμνή­σωμεν εἶναι ἐσφαλμένο. οἱ παλαιὲς λειτουρ­γικὲς ἐκδό­σεις ἔχουν τοὺς τύπους ὑμνή­σωμεν, στήριξον καὶ μελετᾶν, τὸ ἴδιο καὶ ἡ ἔκδοσι τοῦ συλλει­τουρ­γικοῦ τῆς ἱ. μ. Σίμωνος Πέτρας, καὶ αὐτοὶ οἱ τύποι εἶναι ἀξιόπιστοι, διότι προέρ­χονται ἀπὸ ζῶσα λειτουργικὴ παράδοσι. τὸ παρηλλαγμένο κείμενο νε­ωτέρων ἐκδόσεων προέρχεται ἀπὸ τὴν «᾿Εκλογὴ ἑλληνικῆς ὀρθοδόξου ὑμνο­γρα­φίας» τοῦ Π. Ν. Τρεμπέλα (σ. 189), ὁ ὁποῖος λαμβάνει τοὺς ὕμνους ὄχι ἐκ τῶν χει­ρογράφων ἀλλὰ ἀπὸ ἐκδόσεις ἄλλων, κυρίως ξένων (Migne, Baumstark, Νείλου Βοργία τῆς Κρυπτοφέρρης), οἱ ὁποῖοι ἀποδεδειγμένως ἐνίοτε ἀλλοι­ώ­νουν τὰ κείμενα αὐθαι­ρέτως, δῆθεν πρὸς ἀποκατάστασιν αὐτῶν, ἢ στηρί­ζον­ται σὲ χει­ρόγραφα ἐκτὸς τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως.

Μεταξὺ τῶν ἐκδόσεων ποὺ ἀκολουθοῦν τὴν παλαιὰ λειτουργικὴ παράδοσι ὑ­πάρχει διαφορὰ μόνο στὸν στίχο 4 τοῦ ὕμνου. ἐπικρατέστερη εἶναι ἡ παραλλαγὴ μετασχεῖν τῶν ἁγίων μυστηρίων σου (Συλλειτουργικὸν Σιμωνόπετρας), ἴσως ὡς συντομωτέρα. ἀνωτέρω παρετέθη ἡ ἐκτενεστέρα παραλλαγή, ἡ ὁποία ἐπι­κρα­τοῦσε στὶς ἐκδόσεις τῆς Βενετίας καὶ σὲ μονὲς τῆς Αἰτωλοακαρνανίας, ἀλλὰ καὶ στὸ ῞Αγιον Ὄρος μέχρι τὸ 1995 περίπου, ὅπως μαρτυροῦν διάφορες ἠχογραφήσεις. τὸ ἀλλη­λούια στὸ τέλος τοῦ ὕμνου εἶναι τριπλό, ὅπως κανονικῶς συνέβαινε σὲ ὅλα σχεδὸν τὰ ἀρχαῖα κοινωνικά.

4. Πρακτικὴ χρησιμότης

Μὲ τὴν ἐπαναφορὰ τοῦ «Πληρωθήτω» ἀποκα­θί­σταται ἡ ἀρχαία τάξις, δίδεται ἡ εὐχέρεια στὸν ἱερέα νὰ μεταφέρῃ ἄνετα καὶ προ­σε­κτικὰ τὰ τίμια δῶρα στὴν πρόθεσι (ἰδίως ἂν λειτουργῇ ἄνευ διακόνου), κατα­νοοῦμε ὅτι πρὶν ἀπὸ τὸ «Πάντοτε νῦν καὶ ἀεὶ» δὲν ἔχει θέσι τὸ πολὺ μετα­γενέ­στερο «Εὐλογητὸς ὁ Θεός» («Συμβολὴ» ἔνθ᾿ ἀνωτέρω), ἀλλὰ ἡ εὐχὴ «Τὸ πλή­ρωμα τοῦ νόμου..., ὁ πληρώσας πᾶσαν... οἰκονομίαν, πλήρωσον χαρᾶς καὶ εὐφρο­σύνης» (τῆς ὁποί­ας ἄλλω­στε ἀκρο­τελεύτιον εἶναι τὸ «πάντοτε νῦν καὶ ἀεὶ») νοη­ματικῶς συνδεομένη μὲ τὸ «Πλη­ρω­θήτω τὸ στόμα ἡμῶν αἰνέσεώς σου», καὶ τέλος μποροῦμε νὰ προβλη­μα­τισθοῦ­με γιὰ τὶς μαρτυρίες λειτουργικῶν κειμένων ὅτι ἡ συστολὴ τῶν τιμίων δώρων ἐγίνετο κάποτε σ᾿ αὐτὸ τὸ σημεῖο καὶ πάντως πρὸ τῆς ἀπολύσεως.

Διονύσιος Ἀνατολικιώτης

ἐπιμελητὴς τῶν Διπτύχων

(δημοσιεύθηκε στὸ περιοδικὸ τῆς ἱερᾶς συνόδου τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος «᾿Εφημέριος», ἔτος 56ον, τεῦχος 4, ἀπρίλιος 2007)