Παρατηρήσεις ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ
τῆς κυριακῆς τῆς σταυροπροσκυνήσεως
1. Οἱ κανόνες τοῦ ὄρθρου
§1. Μία βασικὴ ἀρχὴ γιὰ τὴν σωστὴ ἑρμηνεία τῶν διατάξεων τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λειτουργικοῦ τυπικοῦ εἶναι ἡ συνολικὴ θεώρησις τῶν παρεμφερῶν διατάξεων ὅλων τῶν ὁμοίων περιπτώσεων, κάτι ποὺ εἶναι χρήσιμο καὶ πρέπει νὰ ἐφαρμόζεται σὲ κάθε τυπικό. πιὸ ἁπλὰ αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἡ γνῶσις τοῦ συνόλου ἑνὸς τυπικοῦ μᾶς βοηθᾷ πολλὲς φορὲς νὰ λύσωμε κάποιες ἀπορίες μας ἢ νὰ καταλάβωμε καλλίτερα μία μεμονωμένη ἀσαφῆ ἢ ἀντιφατικὴ ἢ ἐσφαλμένη διάταξι. αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἐφαρμοσθῇ στὴν κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως, ὥστε νὰ κατανοήσωμε κάποιες ἀπὸ τὶς διατάξεις της. ξεκινῶντας λοιπὸν ἀπὸ τοὺς κανόνες τοῦ ὄρθρου διαπιστώνομε μία διαφορὰ μεταξὺ τοῦ ἰσχύοντος Τ.Μ.Ε. καὶ τοῦ Τ.Α.Σ..
§2. Γράφει τὸ Τ.Μ.Ε. (ἢ τυπικὸν Βιολάκη, ἔκδοσις 1888) στὸν ὄρθρο τῆς συγκεκριμένης κυριακῆς (τυπικὴ διάταξις τριῳδίου §39)·
«...ὁ κανὼν τοῦ τριῳδίου εἰς η΄· πρῶτον ὁ εἱρμὸς “῾Ο θειότατος προετύπωσεν”, εἶτα εἰς τὸ α΄ τροπάριον ἑκάστης ᾠδῆς “Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου”, καὶ εἰς τὰ λοιπὰ “Δόξα σοι, ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι”, εἰς δὲ τὰ δύο τελευταῖα Δόξα, Καὶ νῦν... ...αἱ καταβασίαι “῾Ο θειότατος προετύπωσε”».
τὸ ἴδιο περίπου σημειώνουν καὶ τὰ δύο προγενέστερα τυπικὰ τοῦ Κωνσταντίνου πρωτοψάλτου.
Τ.Κ.Π. 1838· «῾Ο κανὼν μόνον τοῦ τριῳδίου. εἰς τὴν ἀρχὴν ψάλλεται ὁ εἱρμὸς “῾Ο θειότατος προετύπωσεν”, εἰς μὲν τὸ α΄ τροπάριον στίχος “Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου”, εἰς δὲ τὰ λοιπὰ “Δόξα σοι, ὁ Θεός”... καταβασίαι “῾Ο θειότατος”»
Τ.Κ.Π. 1851· «῾Ο κανὼν τοῦ τριῳδίου εἰς η΄· ὁ εἱρμὸς δὶς “῾Ο θειότατος προετύπωσεν”, εἶτα εἰς τὸ α΄ τροπάριον στίχος “Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου”, εἰς δὲ τὰ λοιπὰ στίχος “Δόξα σοι, ὁ Θεός”, Δόξα, τὸ τριαδικόν, Καὶ νῦν, τὸ θεοτοκίον· οὕτω ποιοῦμεν ἐν ἑκάστῃ ᾠδῇ... αἱ καταβασίαι “῾Ο θειότατος προετύπωσε”».
§3. Τὸ Τ.Α.Σ. γιὰ τοὺς κανόνες σημειώνει τὰ ἀκόλουθα (ἐκδόσεις 1545, 1643, 1685, καὶ 1691, κεφ. λδ΄)·
«...οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες καὶ τῆς θεοτόκου· εἶτα τοῦ τριῳδίου εἰς η΄, ποίημα τοῦ κυρίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἦχος πρῶτος, πρὸς “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”· “Πανηγύρεως ἡμέρα τῇ ἐγέρσει Χριστοῦ”. καταβασίαν ἔσχατον λέγουσιν ἀμφότεροι οἱ χοροὶ τὰ πρὸς εἱρμὸν “῾Ο θειότατος προετύπωσε πάλαι Μωσῆς”».
βλέπομε ὅτι ὅλες σχεδὸν οἱ παλαίτυπες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. ἔχουν τὸ ἴδιο ἀκριβῶς κείμενο. μικρὴ διαφοροποίησι ἔχομε στὴν ἔκδοσι τοῦ 1771 (κεφ. λγ)·
«...οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες καὶ τῆς θεοτόκου εἰς f΄· εἶτα τοῦ τριῳδίου εἰς η΄, ποίημα τοῦ κυρίου Θεοδώρου...» καὶ τὰ λοιπά.
σύμφωνα λοιπὸν μὲ ὅλες τὶς παλαίτυπες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. στὸν ὄρθρο τῆς 3ης κυριακῆς τῶν νηστειῶν δὲν λέγεται μόνον ὁ κανὼν τοῦ τριῳδίου ἀλλὰ καὶ οἱ τῆς παρακλητικῆς. καὶ ὅταν τὸ τυπικὸν λέῃ σὲ πληθυντικὸ ἀριθμὸ «οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες», ἐννοεῖ τοὐλάχιστον δύο· καὶ εἶναι πράγματι δύο· ὁ ἀναστάσιμος καὶ ὁ σταυροαναστάσιμος, ὅπως πολὺ σωστὰ ἐξηγεῖ σχετικὴ σημείωσις στὸ ἔντυπο τριῴδιο. ἄρα λοιπὸν κατὰ τὸ ἔντυπον Τ.Α.Σ. λέγονται οἱ τρεῖς κανόνες τοῦ ἤχου τῆς κυριακῆς ἐκ τῆς παρακλητικῆς ἢ ὀκτωήχου καὶ ὁ τοῦ σταυροῦ ἐκ τοῦ τριῳδίου. [σημειωτέον ὅτι ἐδῶ ὁ κανὼν τῆς θεοτόκου θεωρεῖται ὡς συναπτόμενος μὲ τὸν σταυροαναστάσιμο, ἄρα ὑπολογίζονται ὡς ἕνας κανών.]
§4. Θεωρῶ χρήσιμο στὸ σημεῖο αὐτὸ νὰ δοῦμε λίγο τί ἀναφέρουν κάποια χειρόγραφα τοῦ Τ.Α.Σ. γιὰ τὸ ἐν λόγῳ θέμα.
κῶδιξ Σινὰ 1094, 12ου αἰῶνος, φ. 80β· «κανόνες ἀναστάσιμος α΄ καὶ τῆς θεοτόκου· εἰς δὲ τὸν κανόνα τοῦ τιμίου σταυροῦ ἱστῶμεν στίχους η΄, ἦχος πρῶτος, πρὸς “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”».
κῶδιξ Σινὰ 1095, 12ου αἰῶνος, φ. 123α-β· «κανόνες ὁ ἀναστάσιμος καὶ τῆς θεοτόκου· καὶ τοῦ τιμίου σταυροῦ, ἦχος α΄, “᾿Αναστάσεως”, εἰς η΄. ἔσχατον δὲ λέγουσιν οἱ δύο χοροὶ τοὺς εἱρμοὺς “῾Ο θειότατος”· καταβασία “Σταυρὸν χαράξας”».
κῶδιξ Μ. Λαύρας Γ-5, 12ου αἰῶνος, φ. 121· «κανόνες ὁ ἀναστάσιμος, τῆς θεοτόκου, καὶ τοῦ τιμίου σταυροῦ, ἦχος α΄, “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”, τοῦ Στουδίτου, εἰς η΄. ἔσχατον δὲ λέγουσιν οἱ ἀμφότεροι χοροὶ τὰ πρὸς εἱρμὸν “῾Ο θειότατος”· καταβασία “Σταυρὸν χαράξας”. τὴν καταβασίαν ταύτην οἱ μὲν λέγουσιν, οἱ δὲ οὔ, ἀλλ᾿ ἀρκοῦνται τῷ κατ᾿ ἦχον εἱρμῷ καὶ μόνῳ».
κῶδιξ Λειμῶνος 88, 14ου αἰῶνος, φ. 129· «κανόνας δὲ ψάλλομεν τὸν ἀναστάσιμον, τῆς θεοτόκου, καὶ τοῦ τιμίου σταυροῦ, ἦχος α΄, πρὸς “᾿Αναστάσεως”, κυρίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἐν ᾧ καὶ ἱστῶμεν στίχους η΄. ὕστερον δὲ λέγουσιν οἱ δύο χοροὶ ἅμα ἀντὶ καταβασίας “῾Ο θειότατος προετύπωσεν”».
κῶδιξ Λειμῶνος 134, ἔτους 1428, φ. 103· «κανόνες, ἀναστάσιμος, τῆς θεοτόκου, καὶ τοῦ σταυροῦ, ἦχος α΄, πρὸς “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”, Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἐν ᾧ γὰρ ἱστῶμεν στίχους η΄. ὕστερον δὲ λέγουσιν οἱ δύο χοροὶ ἀντὶ καταβασίας τὰ πρὸς εἱρμὸν “῾Ο θειότατος προετύπωσεν”».
παρατηροῦμε ὅτι τὰ περισσότερα χειρόγραφα τοῦ Τ.Α.Σ. ἀναφέρουν μόνον ἕναν ἀναστάσιμο κανόνα, διαφοροποιούμενα ἔτσι ἀπὸ τὰ ἔντυπα. χρήσιμη ἡ παρατήρησις, καθὼς ἐρχόμαστε νὰ δοῦμε τί γράφει ἡ πρόσφατος ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. (᾿Αθῆναι 2010, κεφ. λδ΄)·
«...ὁ ἀναστάσιμος κανὼν καὶ τῆς θεοτόκου· εἶτα τοῦ τριῳδίου εἰς η΄, ποίημα τοῦ κυρ [sic] Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἦχος α΄...» καὶ τὰ λοιπά.
διαπιστώνομε ὅτι ὁ ἐκδότης δὲν ἀντιγράφει ἀκριβῶς τὶς παλαιότερες ἔντυπες ἐκδόσεις, ἀλλὰ προσφέρει κείμενο διαφοροποιημένο/τροποποιημένο κατόπιν δικῆς του –κριτικῆς ἴσως– ἐξεργασίας, προσαρμοσμένο στὶς νεώτερες λειτουργικὲς ἐξελίξεις, πιθανὸν δὲ καὶ στὶς περὶ τυπικοῦ ἀντιλήψεις του. δὲν πρόκειται λοιπὸν περὶ ἁπλῆς ἐπανεκδόσεως ἀλλὰ περὶ ἀναθεωρημένου (καί γε πλουσίως σχολιασμένου) κειμένου τοῦ Τ.Α.Σ..
§5. Ἂς δοῦμε καὶ κάποια ἄλλα ἐνδιαφέροντα τυπικά, καὶ πρῶτον τὸ τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος Κωνσταντινουπόλεως (11ου -12ου αἰῶνος)·
κῶδιξ ΕΒΕ 788, φ. 134β· «κανόνες γ΄, ὁ α΄ ἀναστάσιμος εἰς f΄ καὶ δύο τροπάρια τοῦ ἄλλου, ἤτοι τοῦ β΄ ἀναστασίμου, καὶ ὁ τοῦ σταυροῦ εἰς f΄ , ἦχος α΄, πρὸς τὸ “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”, “῾Ο θειότατος”. ἐπ᾿ ἐσχάτων δὲ λέγουσιν οἱ ἀμφότεροι χοροὶ τὰ πρόσειρμα».
στὴν συνέχεια μερικὰ ἀπὸ τὰ τυπικὰ τῶν μονῶν τοῦ ἁγίου ὄρους Ἄθω, τὰ ὁποῖα ὅλα συμφωνοῦν μεταξύ των.
κῶδιξ μονῆς ἁγ. Παύλου 372, Τ.Α.Π. ἔτους 1850, σ. 274· «κανόνες ὁ ἀναστάσιμος εἰς δ΄, τῆς θεοτόκου εἰς β΄, καὶ τοῦ τιμίου σταυροῦ εἰς ὀκτώ, ἦχος α΄, “Πανηγύρεως ἡμέρα”. καταβασία “῾Ο θειότατος <προετύπωσε> πάλαι Μωσῆς”».
κῶδιξ μονῆς Ξενοφῶντος 344, τυπικὸν ἔτους 1906, σ. 214· «οἱ κανόνες τῆς ὀκτωήχου, ἀναστάσιμα δ΄ καὶ τῆς θεοτόκου β΄, καὶ τοῦ σταυροῦ εἰς η΄, δευτεροῦντες τὰ δύο ἀρχικά».
κῶδιξ μονῆς Διονυσίου 850, Τ.Α.Δ. ἔτους 1909, σ. 450· «κανόνες ὁ ἀναστάσιμος μετὰ τῆς θεοτόκου εἰς f΄, καὶ τοῦ σταυροῦ εἰς η΄. καταβασίας “῾Ο θειότατος προετύπωσεν».
§6. ᾿Απὸ τὰ ἀνωτέρω προκύπτει μία διαφορὰ μεταξὺ τῶν πατριαρχικῶν καὶ τῶν μοναστηριακῶν τυπικῶν· τὸ Τ.Μ.Ε. στὸν ὄρθρο ὁρίζει μόνον τὸν κανόνα τοῦ τριῳδίου, ἐνῷ ἡ μοναστηριακὴ παράδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. ὁρίζει τοὐλάχιστον τὸν ἀναστάσιμο καὶ τὸν τοῦ τριῳδίου. πῶς προέκυψε αὐτὴ ἡ διαφορά; καὶ ποιά διάταξις εἶναι ὀρθότερη; γιατί τὰ τυπικὰ τῆς μεγάλης ἐκκλησίας παραλείπουν τὸν ἀναστάσιμο κανόνα; χάριν συντομίας; δὲν εἶναι αὐτὸ νεωτερισμός; τί πρέπει νὰ γίνεται λοιπόν; ἐδῶ ἀκριβῶς εἶναι χρήσιμη ἡ γνῶσις ὅλων τῶν ὁμοίων περιπτώσεων, διότι μόνον ἔτσι θὰ διαπιστώσωμε ὅτι καὶ στὸ μοναστηριακὸ τυπικὸν προβλέπεται ἐπίσης ἡ δυνατότης παραλείψεως τοῦ κανόνος τῆς ὀκτωήχου καὶ δίδονται καὶ ἐνδιαφέρουσες πληροφορίες. στὸ παράρτημα/συμπλήρωμα τοῦ Τ.Α.Σ., ποὺ ἔχει τίτλο «Σύνταγμα εἰς τὰ ἀπορούμενα τοῦ τυπικοῦ» καὶ γράφτηκε ἀπὸ τὸν ἱερομόναχο Μᾶρκο, ἡγούμενο τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα, πιθανὸν περὶ τὸν 11ο αἰῶνα, στὴν περίπτωσι ἂν συμπέσῃ ὁ εὐαγγελισμὸς τῆς θεοτόκου τὴν κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως (᾿Απορούμενα, κεφ. λα΄), ὑπάρχει μία ἐνδιαφέρουσα διάταξις (λαμβάνομε τὸ κείμενο ἀπὸ χειρόγραφο τοῦ 16ου αἰῶνος, διότι στὰ περισσότερα παλαίτυπα ὑπάρχει μικρὸ χάσμα κειμένου).
κῶδιξ ῾Αγ. Σάββα 306, 16ου αἰῶνος, φ. 315· «Οἱ κανόνες, ὁ ἀναστάσιμος εἰς δ΄, τοῦ σταυροῦ εἰς δ΄, καὶ τῆς ἑορτῆς εἰς f΄· καταβασία “᾿Ανοίξω τὸ στόμα μου” ὁμοῦ οἱ δύο χοροί· εἰ δὲ ἔχοι ὁ κανὼν τοῦ σταυροῦ κατὰ ᾠδὴν ἀναστάσιμον <τροπάριον> ἕν, καταλιμπάνεται ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τοῦ ἤχου καὶ λέγεται ὁ εἱρμὸς τοῦ κανόνος τοῦ σταυροῦ δίς, τροπάριον τὸ ἀναστάσιμον δίς, καὶ τὰ ἕτερα τροπάρια τοῦ σταυροῦ εἰς δ΄, καὶ τῆς ἑορτῆς εἰς f΄».
ὁμοίως σημειώνεται καὶ στοὺς κώδικες Λειμῶνος 88 (φ. 190β-191) καὶ Λειμῶνος 134 (φ. 147). τὴν ἴδια διάταξι ἔχει καὶ ἡ ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. τοῦ 1771 (οἱ προηγούμενες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. στὸ σημεῖο αὐτὸ ἔχουν παράλειψι κειμένου ἐκ τυπογραφικῆς ἀβλεψίας, ποὺ ἔγινε στὴν 1η ἔκδοσι Τ.Α.Σ. 1545). τὴν ὀρθὴ διάταξι ἐπίσης βρίσκομε καὶ στὴν νεωτέρα ἔκδοσι τοῦ Τ.Α.Σ. 2010.
§7. Τὴν δυνατότητα παραλείψεως τοῦ ἀναστασίμου κανόνος (ὅταν τοῦ εὐαγγελισμοῦ τύχῃ τὴν κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως) μνημονεύουν καὶ τὰ ἀθωνικὰ τυπικά.
κῶδιξ μονῆς ἁγ. Παύλου 372, Τ.Α.Π. ἔτους 1850, σ. 170· «Κανὼν τῆς ὀκτωήχου οὐ ψάλλεται· οὐδὲ γὰρ ἐστὶ κατωτέρα ἡ ἑορτὴ τοῦ εὐαγγελισμοῦ τῆς παραμονῆς τῶν Χριστοῦ γεννῶν, ὅτε τύχῃ κυριακή. ὁ κανὼν τοῦ σταυροῦ, ὁ εἱρμὸς ἅπαξ “῾Ο θειότατος προετύπωσε πάλαι Μωσῆς”· εἶτα “Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου, Κύριε” καὶ τὸ πρῶτον ἀναστάσιμον τροπάριον τοῦ κανόνος τοῦ αὐτοῦ, καὶ δ΄ τοῦ σταυροῦ, εἰς ἕξ· καὶ τοῦ εὐαγγελισμοῦ οἱ δύο κανόνες ὁ <τοῦ> δ΄ <ἤχου> καὶ ὁ ἰαμβικὸς εἰς f΄».
κῶδιξ μονῆς Διονυσίου 850, Τ.Α.Δ. ἔτους 1909, σ. 264· «Οἱ κανόνες (ὁ ἀναστάσιμος καταλιμπάνεται), ὁ τοῦ τριῳδίου κανὼν μετὰ τῶν εἱρμῶν εἰς η΄· ὁ εἱρμὸς δὶς καὶ τὸ α΄ τροπάριον δίς, καὶ τὰ λοιπὰ εἰς δ΄. εἱρμοὺς δὲ λέγομεν οὓς ἔχει ἐν τῷ τέλει τῶν ᾠδῶν τὸ τριῴδιον καταβασίας “῾Ο θειότατος προετύπωσε πάλαι Μωσῆς”. ἐπειδὴ εἶναι ἀνάρμοστον τὸ “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”, ψάλλομεν λοιπὸν τοὺς τοιούτους εἱρμοὺς μὲ τὰ τροπάρια εἰς η΄ καὶ τῆς ἑορτῆς τὸν κανόνα μετὰ τῶν εἱρμῶν εἰς f΄».
μόνον τὸ τυπικὸν τῆς Ξενοφῶντος ὁρίζει πάντοτε καὶ τὸν ἀναστάσιμον κανόνα, καὶ γι᾿ αὐτὸν τὸν λόγο διευκρινίζει μία λεπτομέρεια, ποὺ δὲν συναντοῦμε ἀλλοῦ·
κῶδιξ μονῆς Ξενοφῶντος 344, ἔτους 1906, σ. 140· «οἱ κανόνες, ὁ ἀναστάσιμος εἰς δ΄, τοῦ σταυροῦ εἰς δ΄, καὶ τῆς ἑορτῆς εἰς f΄· καταβασία “᾿Ανοίξω τὸ στόμα μου”· ἀλλ᾿ ἐπειδὴ ὁ κανὼν τοῦ σταυροῦ ἔχει ἑκάστῃ ᾠδῇ ἀναστάσιμον τροπάριον, καταλιμπάνομεν αὐτό».
§8. ῾Η ἀνωτέρω σπουδαία διάταξις τῶν μοναστηριακῶν τυπικῶν παρέχει σημαντικὲς πληροφορίες·
α΄) ὅτι ἀρχικῶς ὁ κανὼν τοῦ τριῳδίου γιὰ τὴν συγκεκριμένη κυριακὴ δὲν περιεῖχε ἀναστάσιμο τροπάριο, ἀλλὰ αὐτὸ προστέθηκε ὕστερα. κατὰ τὸν 12ο αἰῶνα (μεταβατικὴ περίοδος), ἄλλα χειρόγραφα τριῴδια εἶχαν τὸ ἀναστάσιμο τροπάριο καὶ ἄλλα ὄχι.
β) ὅπου δὲν ὑπῆρχε ἀναστάσιμο τροπάριο, ἐλέγετο ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τῆς ὀκτωήχου, καὶ αὐτὴ προφανῶς εἶναι ἡ ἀρχαιοτέρα τάξις.
γ) ἡ ὑπὸ προϋποθέσεις δυνατότης παραλείψεως τοῦ ἀναστασίμου κανόνος τὴν κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως εἶναι ἐπίσης μοναστηριακὴ διάταξις ἀρχαιοτάτη,
δ΄) ἂν παραλειφθῇ ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τοῦ ἤχου, τότε ὁρίζεται ἀπὸ τὸ Τ.Α.Σ. καὶ τὰ ἄλλα μοναστηριακὰ τυπικὰ (τὰ ὁποῖα ἀλληλοσυμπληρώνονται καὶ ἀλληλοερμηνεύονται) ὅτι στὴν ἀρχὴ τοῦ κανόνος τοῦ σταυροῦ θὰ προταχθῇ ὁ εἱρμὸς αὐτοῦ ὄχι ὁ τοῦ πάσχα «᾿Αναστάσεως ἡμέρα» ἀλλὰ ὁ εἰδικῶς γιὰ τὴν περίστασι ποιηθεὶς ὅμοιος εἱρμὸς «῾Ο θειότατος προετύπωσε πάλαι Μωσῆς», ὁ ὁποῖος διὰ τοῦτο καλεῖται πρόσειρμος (ἢ πρόσειρμον)· καὶ τοῦτο προβλέπεται γιὰ πρώτη φορὰ τὸν 12ο τοὐλάχιστον αἰῶνα ἀπὸ τὸ Τ.Α.Σ. καὶ τὸ τυπικὸν Εὐεργέτιδος καὶ ὄχι ἀπὸ τὰ ἔντυπα πατριαρχικὰ τυπικὰ τοῦ 19ου αἰῶνος, τὰ ὁποῖα 7 αἰῶνες ἀργότερα ἁπλῶς ἀναφέρουν καὶ καταγράφουν μία ἐπικρατήσασα μοναστηριακὴ διάταξι! βεβαίως οἱ προϋποθέσεις ἐφαρμογῆς αὐτῆς τῆς διατάξεως διαφέρουν μεταξὺ τῶν τυπικῶν, ἀλλὰ αὐτὸ θὰ ἐξετασθῇ καλλίτερα σὲ ἄλλη εὐκαιρία.
§9. Εἶναι ἐσφαλμένη ἡ ἐσχάτως διατυπωθεῖσα ἄποψις ὅτι οἱ εἱρμοὶ («πρόσειρμα») «῾Ο θειότατος προετύπωσε πάλαι Μωσῆς» εἶναι ξένοι καὶ ἀνόμοιοι πρὸς τὰ τροπάρια τοῦ σταυροῦ καὶ ὅτι ἀνήκουν σὲ ἄλλον κανόνα, ποὺ δῆθεν ἐξέπεσε ἀπὸ τὰ ἔντυπα μηναῖα, καὶ ὅτι κακῶς τοποθετοῦνται στὴν ἀρχὴ τοῦ συγκεκεριμένου κανόνος τοῦ σταυροῦ. ἄλλωστε εἴδαμε ὅτι στὰ χειρόγραφα δὲν μαρτυρεῖται δεύτερος κανὼν τοῦ σταυροῦ. ἂν ὑπῆρχαν δύο κανόνες, τότε κατὰ τὴν συνήθειαν τοῦ Τ.Α.Σ. θὰ ἔπρεπε νὰ ψάλλωνται καὶ διπλὲς καταβασίες. καὶ εἴδαμε μὲν δύο χειρόγραφα ποὺ ὁρίζουν διπλοὺς εἱρμούς, ἀλλὰ αὐτοὶ εἶναι «῾Ο θειότατος προετύπωσε» καὶ «Σταυρὸν χαράξας», καὶ διευκρινίζεται μάλιστα ὅτι οἱ πρῶτοι εἶναι τοῦ κανόνος τῆς ἐν λόγῳ κυριακῆς, ἐνῷ οἱ δεύτεροι εἶναι ἄνευ κανόνος καὶ γι᾿ αὐτὸ προαιρετικές! ἀπὸ τοῦ 11ου αἰῶνος τὰ τυπικὰ ἀναφέρονται σὲ ἕναν μόνον κανόνα τοῦ σταυροῦ, ἂν καὶ εἶναι μεταβατικὴ περίοδος· ἂν ὑπῆρχε καὶ δεύτερος κανὼν τοῦ τριῳδίου, κάπου θὰ ἀναφερόταν. δηλαδὴ τὰ χειρόγραφα μαρτυροῦν τὰ ἀντίθετα ἀπὸ τὴν προαναφερθεῖσα ὑπόθεσι. ἄλλωστε ἀπὸ τὰ μουσικὰ εἱρμολόγια (ὅπως τοῦ Χουρμουζίου, ἔκδ. τοῦ ἔτους 1825) πιστοποιεῖται ὅτι οἱ ἐν λόγῳ εἰδικοὶ εἱρμοὶ δὲν εἶναι ξένοι ἀλλὰ ὅμοιοι καὶ μὲ τὰ τροπάρια καὶ μὲ τοὺς εἱρμοὺς τοῦ πάσχα. ὁ διατυπώσας τὸ ἀρχικὸ σχόλιο παραβλέπει ἐνταῦθα τὴν εἰδικὴν κατηγορίαν τῶν προσείρμων, τὰ ὁποῖα δὲν εἶναι καθόλου ἄγνωστα στὴν ἐκκλησιαστικὴ ὑμνογραφία. θεωρῶ μάλιστα ὡς πιθανὸν οἱ διαδεδομένοι εἱρμοὶ «᾿Ανοίξω τὸ στόμα μου» τῆς θεοτόκου καὶ «Χριστὸς γεννᾶται» τῶν χριστουγέννων νὰ εἶναι ἐπίσης πρόσειρμα καὶ ὄχι οἱ πρωτότυποι εἱρμοί. οὐδὲν ἄτοπον λοιπὸν ὑπάρχει στὴν ὑπὸ ἐξέτασιν περίπτωσι· ὅταν τὸ Τ.Α.Σ. κάνῃ λόγον γιὰ «τοὺς εἱρμοὺς τοῦ κανόνος τοῦ σταυροῦ», ἐννοεῖ τὰ εἰδικὰ πρόσειρμα καὶ ὄχι τοὺς εἱρμοὺς τοῦ πάσχα. εἴδαμε μάλιστα ὅτι καὶ τὸ τυπικὸν τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος (11ου-12ου αἰῶνος) ἐπίσης ὀνομάζει πρόσειρμα τοὺς εἰδικοὺς αὐτοὺς εἱρμοὺς καὶ ῥητῶς τοὺς ἀναφέρει ὡς ἀνήκοντας στὴν ἀρχὴ τοῦ κανόνος τοῦ σταυροῦ. ὡς πρὸς τοὺς εἱρμοὺς λοιπὸν τοῦ κανόνος τῆς 3ης κυριακῆς τῶν νηστειῶν δὲν καινοτομεῖ τὸ Τ.Μ.Ε. οὔτε νεωτερίζει· ἁπλῶς ἀκολουθεῖ μίαν τυπικὴ διάταξι ποὺ ἔχει καθιερωθῆ τοὐλάχιστον 7 αἰῶνες νωρίτερα.
2. Τὸ τροπάριον τοῦ τέλους τοῦ ὄρθρου
§10. Τὸ Τ.Μ.Ε. (τυπικὴ διάταξις τριῳδίου §39) ἀναφέρει στὸ τέλος τοῦ ὄρθρου τῆς 3ης κυριακῆς τῶν νηστειῶν ὅτι μετὰ τὴν ὁλοκλήρωσι τῆς σταυροπροσκυνήσεως καὶ τοῦ ἰδιομέλου «Δεῦτε, πιστοί», ψάλλεται τὸ ἀπολυτίκιον «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου», ἐνῷ ἄλλοι (μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ τὰ «Δίπτυχα») σημειώνουν τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τῆς κυριακῆς «Σήμερον σωτηρία» (ἢ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος»). ποιό εἶναι τὸ σωστό;
§11. Κατ᾿ ἀρχὰς πρέπει νὰ σημειώσωμε ὅτι πρὶν ἀπὸ τὴν ἔκδοσι τοῦ τυπικοῦ τῆς μεγάλης ἐκκλησίας τὸ 1888 ὑπὸ Γεωργίου Βιολάκη τόσον τὸ Τ.Α.Σ. ὅσον καὶ τὰ τυπικὰ τοῦ Κωνσταντίνου δὲν προέβλεπαν μετὰ τὴν δοξολογία τὴν ψαλμῴδησι τοῦ συνηθισμένου ἀναστασίμου τροπαρίου οὔτε κάποιο ἄλλο τροπάριο γιὰ τὸ τέλος τοῦ ὄρθρου· μετὰ τὴν τελετὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως ἡ ἀκολουθία συνεχιζόταν ἢ μὲ τὶς ὧρες (κατὰ τὰ μοναστηριακὰ τυπικὰ) ἢ εὐθὺς μὲ τὴν λειτουργία (κατὰ τὴν ἐνοριακὴ πρᾶξι). πρῶτος ὁ Γεώργιος Βιολάκης στοὺς νεωτέρους χρόνους συμπληρώνει τὸ ὑπάρχον κενό· καὶ σημειώνει στὴν διάταξι τῆς ἐν λόγῳ κυριακῆς τὸ τροπάριον τοῦ σταυροῦ. ὅμως τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τοῦ τέλους τοῦ ὄρθρου τῆς κυριακῆς παραλείπεται, μόνον ὅταν συμπίπτῃ ἡ κυρία ἡμέρα δεσποτικῆς ἑορτῆς. στὶς μεθέορτες κυριακὲς καὶ στὶς ἀποδόσεις δὲν παραλείπεται. ἐπίσης δὲν παραλείπεται στὶς μικρὲς δεσποτικὲς ἑορτές, ὅπως στὴν περιτομή, στὴν ἀρχὴ τῆς ἰνδίκτου, στὸ ἱερὸ μανδήλιο, καὶ στὶς δεσποτοθεομητορικές. ἡ σταυροπροσκύνησις σαφῶς δὲν εἶναι ἡ κυρία δεσποτικὴ ἑορτή· τοιαύτη παραμένει ἡ ἀνάστασις. ἑπομένως μετὰ τὸ «Δεῦτε, πιστοὶ» τῆς τελετῆς ὀρθότερο εἶναι νὰ ψαλῇ τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τῆς κυριακῆς «Σήμερον σωτηρία» (ἢ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος»).
§12. Τὸ ἴδιο τὸ Τ.Μ.Ε. παρέχει ἱκανὰ τεκμήρια ποὺ ἐπιβεβαιώνουν τὸν ἀνωτέρω συλλογισμό.
– καὶ πρῶτον στὴν προθεωρία (§35) ἀναφέρει ῥητῶς ὅτι καὶ «κατὰ τὰς κυριακὰς τοῦ τριῳδίου (πλὴν τῆς τῶν βαΐων)... ψάλλεται εἰς τὸν ἦχον τῆς ἡμέρας τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ ὄρθρου τῆς κυριακῆς “Σήμερον σωτηρία”»· ἐξαιρεῖ μόνον τὴν κυριακὴ τῶν βαΐων.
– ἐπίσης στὴν ὁμόλογο περίπτωσι τῆς 1ης αὐγούστου τὸ Τ.Μ.Ε. προβλέπει ὅτι «τὸ ἰεροσολυμιτικὸν τυπικὸν διατάττει καὶ κατ᾿ αὐτὴν τὴν ἡμέραν μετὰ τὴν δοξολογίαν νὰ τελῆται ἡ πρόοδος τοῦ τιμίου σταυροῦ κατὰ τὴν τάξιν τῆς γ΄ κυριακῆς τῶν νηστειῶν» (σημείωσις μετὰ τὴν §2)· ἂν ἡ 1η αὐγούστου τύχῃ ἐν κυριακῇ, παραλείπει τὴν ἀκολουθίαν τῶν ἁγίων καὶ προκρίνει μόνον τὴν ἀκολουθίαν τοῦ σταυροῦ, εἰς δὲ τὸ τέλος τοῦ ὄρθρου σαφῶς ὁρίζει τὸ ἀναστάσιμον τροπάριον «Σήμερον σωτηρία» (1η αὐγ. §5).
– στὴν διάταξι τῆς μνήμης τῶν ἁγίων 40 ὁρίζει (9 μαρτίου §§ 8 καὶ 9)· «Εἰ τύχοι ἡ μνήμη τῶν ἁγίων τῇ Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄ καὶ Ε΄ κυριακῇ τῶν νηστειῶν... εἰς τὸν ὄρθρον... δοξολογία μεγάλη καὶ τὸ “Σήμερον σωτηρία”».
– καὶ τέλος ἡ σαφέστερη ἀπὸ ὅλες διάταξις, ὅταν ὁ εὐαγγελισμός τύχῃ τὴν κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως (25 μαρτίου §16)· «κατὰ δὲ τὸ τρισάγιον τῆς δοξολογίας τελεῖται ἡ τάξις τῆς εἰσόδου τοῦ τιμίου σταυροῦ, ὡς εἴθισται· μετὰ τὸ ἰδιόμελον “Δεῦτε, πιστοὶ” λέγεται τὸ “Σήμερον σωτηρία”».
§13. ῾Επομένως ἡ ἐξεταζομένη ἀντιφατικὴ διάταξις τοῦ Τ.Μ.Ε., ποὺ ἀτυχῶς σημειώθηκε στὴν κύρια τάξι τῆς σταυροπροσκυνήσεως, ὀφείλεται ἴσως σὲ τυπογραφικὴ ἀβλεψία (δὲν εἶναι ἡ μοναδικὴ ἄλλωστε) καὶ πιθανώτατα προέρχεται ἐξ ἐπιδράσεως τῆς τελετῆς τῆς ὑψώσεως τοῦ σταυροῦ κατὰ τὴν 14η σεπτεμβρίου, ὅπου ὅμως ἡ ὕψωσις εἶναι μεγάλη δεσποτικὴ ἑορτή («εἰ τύχοι ἐν ἡμέρᾳ κυριακῇ, οὐδὲν τῶν ἀναστασίμων ψάλλομεν, ἀλλ᾿ ἅπαντα τὰ τῆς ἑορτῆς»), ἐνῷ ἐδῶ ἡ σταυροπροσκύνησις ὄχι.
§14. Τέλος, γιὰ νὰ καταδειχθῇ ὅτι πράγματι ἡ ἀκρίβεια τῆς ἀρχαιοτέρας τάξεως ζητεῖ νὰ ψάλλεται τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τοῦ ὄρθρου κατὰ τὴν κυριακὴν τῆς σταυροπροσκυνήσεως, παραθέτω τὶς σχετικὲς διατάξεις ἀπὸ δύο ἀρχαῖα τυπικὰ τοῦ 12ου αἰῶνος.
κῶδιξ ΕΒΕ 788, τυπικὸν τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος Κωνσταντινουπόλεως, 11ου-12ου αἰῶνος, φ. 134β· «Ψαλλόντων δὲ ἡμῶν τὸ Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ, ἀποτίθεται τὸ τετραπόδιον μετὰ βλαττίου εἰς τὸν ὀμφαλὸν τῶν ψαλτῶν. μετὰ δὲ τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον ἢ τὸ Σήμερον σωτηρία ἢ τὸ ᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος εὐθὺς ἀρχόμεθα τοῦ Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου».
κῶδιξ Μεσσήνης gr 115, τυπικὸν τῆς μονῆς Σωτήρος Μεσσήνης, τοῦ ἔτους 1131, φ. 193β· «Ψαλλόντων οὖν ἡμῶν τὸ Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ, εὐτρεπίζεται ἐν ᾧ μέλλει προτεθῆναι ὁ τίμιος σταυρὸς εἰς προσκύνησιν μετὰ βλαττίου. καὶ μετὰ τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τῆς ἡμέρας εὐθὺς ἀρχόμεθα· Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου».
§15. Στὰ δύο αὐτὰ τυπικὰ ἡ τάξις τῆς σταυροπροσκυνήσεως εἶναι λίγο διαφορετικὴ ἀπὸ ὅ,τι σήμερα λόγῳ τῆς ἀρχαιότητος αὐτῶν, μᾶς ἐνδιαφέρει ὅμως ἐδῶ ἡ μαρτυρία τους ὅτι μετὰ τὴν δοξολογίαν τὸ ἀναστάσιμον ἀπολυτίκιον τῆς κυριακῆς κατ᾿ ἀκρίβειαν δὲν παραλείπεται. διευκρίνισα ἐπίσης μὲ ἐπαρκῆ τεκμήρια ὅτι ἦταν ἀτυχὲς τυπογραφικὸν παρόραμα ἡ ἀναγραφὴ τοῦ ἀπολυτικίου τοῦ σταυροῦ στὸ Τ.Μ.Ε. κατὰ τὴν 3η κυριακὴ τῶν νηστειῶν, καὶ ὅτι ἡ θέλησις τοῦ συντάκτου ἦταν νὰ τεθῇ τὸ «Σήμερον σωτηρία». ἑπομένως στὸ σημεῖον αὐτὸ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη θέλησε 7 αἰῶνες μετὰ νὰ ἀποκαταστήσῃ τὴν ἀκρίβειαν τῆς τάξεως καὶ νὰ διορθώσῃ μίαν παρατυπίαν ποὺ εἶχε παρεισφρήσει ἀκόμη καὶ στὸ Τ.Α.Σ..
copyright Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης
τρίτη 7 ἰουνίου τοῦ σ. ἔτους 2011