3. Τυπικόν Θέματα τυπικοῦ (ἐρωταποκρίσεις, ἄρθρα, μελέτες) ῾Η ἀπόλυσις τῆς μεγάλης ἑβδομάδος «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος...» [2010]

PostHeaderIcon ῾Η ἀπόλυσις τῆς μεγάλης ἑβδομάδος «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος...» [2010]

 

From: Χ.Τ.

To: This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it

Subject: ερώτημα

Date: Sun, Dec 12, 2010 10:18 pm

 

   Προσφάτως είχα την χαρά να επισκεφτώ τους «διαλόγους της Συμ­βολής» για πρώτη φορά. Εκεί βρήκα αρκετά ενδιαφέροντα θέματα επί της θείας λατρείας, καθώς και κάποιες απαντήσεις που δώσατε επί ερωτη­μά­των τυπικής τάξεως. Λαμβάνω λοιπόν και εγώ το θάρρος να σας ερωτήσω κάτι που με απασχολεί και δεν βρίσκω απάντηση στα σχετικά βιβλία. Πρόκειται για το χαρακτηριστικό της απολύσεως της Μ. Εβδομάδος «Ερχόμενος ο Κύριος...», για το οποίο παρατηρώ ότι δεν υπάρχει ομο­φωνία στα έντυπα. Βλέπω λόγου χάρη ότι λέγεται για πρώτη φορά στον με­θέορτο εσπερινό των Βαΐων. Πότε όμως λήγει η χρήσις του; Το μεν Τ.Μ.Ε. δεν είναι ξεκάθαρο. Το «Σύστημα Τυπικού» του π. Παπαγιάννη ανα­­γράφει ότι λέγεται μέχρι της Προηγιασμένης της Μ. Τετάρτης. Το Τυ­πικό του Γ. Ρήγα αναφέρει ότι λέγεται τελευταία φορά στο μικρό από­δει­πνο της Μ. Τετάρτης, το δε ιερατικό της Σίμωνος Πέτρας το επεκτείνει μέ­χρι και του Όρθρου και των Ωρών της Μ. Πέμπτης!

    Ποία κατά τη γνώμη σας είναι η ορθότερη τοποθέτηση; Ή μήπως πρό­κει­ται για διάφορες εξίσου σεβαστές παραδόσεις;

  Μετ' ευχών πολλών,

  π. Χ. Τ.

 

* * *

 

᾿Απάντησις

 

    ᾿Αθῆναι 16/12/2010

 

    Σεβαστὲ πάτερ, εὐλογεῖτε.  σᾶς εὐχαριστῶ γιὰ τὰ καλά σας λόγια γιὰ τοὺς «διαλόγους» τῆς Συμβολῆς, ποὺ εἶναι τὸ ἀποτέλεσμα τῆς συνερ­γα­σίας φίλων τοῦ περιοδικοῦ, τῆς ἱστοσελίδος ἀλλὰ καὶ τῆς λει­τουρ­γικῆς τά­ξεως.

    Σχε­­τικῶς μὲ τὸ ἐρώτημά σας εἶναι ἀληθὲς ὅτι ἀπὸ παλαιὰ ὑπῆρχε δια­φωνία σχετικῶς μὲ τὸ χαρακτηριστικὸν τῆς ἀπολύσεως τῶν ἀκο­λου­θιῶν τῶν πρώτων ἡμε­ρῶν τῆς μεγάλης ἑβδομάδος.  στὴν πραγματικότητα αὐτὸ δὲν εἶναι καὶ τό­σο παράδοξο, διότι οἱ διάφοροι τύποι ἀπολύσεων μὲ τὰ εἰδικὰ γιὰ κάθε περίπτωσι χαρακτηριστικὰ δὲν ὑπῆρχαν ἐξ ἀρχῆς στὶς ἐκ­κλη­σιαστικὲς ἀκο­λουθίες, ἀλλὰ προσετέθησαν καὶ διεμορφώθησαν σταδια­κῶς μὲ τὴν πά­ροδο τῶν χρόνων.  ἔνδειξις τῆς ὀψιμότητος αὐτῶν εἶναι τὸ γε­γο­νὸς ὅτι σπανίως σὲ παλαιὰ τυπικὰ καὶ ἄλλα λει­τουρ­γικὰ χειρόγραφα γίνεται εἰδικὴ ἢ λεπτο­με­ρὴς ἀναφορὰ στὶς ἀπο­λύ­σεις, ἐνῷ εἰδικῶς γιὰ τὴν μεγάλη ἑβδομάδα διασῴζονται μαρτυρίες ποὺ μᾶς ὁδηγοῦν στὸ συμπέ­ρα­σμα ὅτι ἀρχικῶς δὲν ὑπῆρχε κάποιο εἰδικὸ χα­ρα­κτη­ριστικό, ἀλλὰ ἐλέγετο ἡ συνήθης ἀπόλυσις «Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θε­ὸς ἡμῶν...»· τὰ εἰδικὰ τῶν ἡμερῶν χαρακτηριστικὰ προσετέθησαν ἀργότε­ρα.  ἡ ἐξέλιξις αὐτὴ ἐ­στη­ρίχθη κατ᾿ ἀρχὰς σὲ διάφορες το­πι­κὲς παραδόσεις καὶ συνήθειες, ἐνῷ ἀρ­γό­τερα ἡ ἐμφάνισις τῆς τυπογραφίας συνέβαλε στὴν κα­τὰ τὸ δυνατὸν μεί­ωσι τῶν διαφορῶν καὶ στὴν σὲ σημαν­τικὸ βαθμὸ ἑνο­ποί­η­σι τῶν διαφό­ρων τύπων.  τὸ θέμα ὅμως δὲν ἔχει κλείσει μέχρι σή­με­ρα, καὶ ἔχω γρά­ψει καὶ ἄλ­λοτε ὅτι ὑπάρχουν ἀκόμη σημεῖα τυπικοῦ καὶ λει­τουρ­γικῆς τά­ξε­ως ἀνοι­χτὰ πρὸς μελέτην καὶ διευ­θέ­τη­σιν.

    ᾿Απὸ τὰ ἔντυπα ποὺ ἀναφέρετε στὸ γράμμα σας δὲν ἔχω τὸ ἱερατικὸν τῆς Σίμωνος Πέ­τρας.  ἐφόσον ὅμως ὁρίζει τὴν ἀπόλυσιν ὅπως ἀναφέρετε, τότε συμφωνεῖ μὲ τὸ Τ.Μ.Ε., τὸ ὁποῖον δὲν εἶναι καὶ τόσον ἀσαφές, διότι σαφέστατα ὁρίζει τὴν ἀλλαγὴ τῆς ἀπολύσεως στὴν λειτουργία τῆς μεγάλης πέμπτης (τυπικὸν τριῳδίου §79)· ἐνῷ ὅταν ἀμέσως πιὸ πρὶν (στὴν §78) γράφει «ἀπόλυσις» ἄνευ ἄλλης ἐξηγήσεως, ἐννοεῖ –κα­τὰ τὴν πάγια τα­κτι­κὴ τῆς βραχυλογίας ποὺ ὑπάρχει σὲ ὅλα τὰ τυπικὰ– ὅτι διατη­ρεῖ­ται ἡ συν­ή­θης ἀπόλυσις, ἡ ὁποία μέχρι ἐκείνη τὴν στιγμὴ εἶναι τὸ «᾿Ερ­χόμενος ὁ Κύ­ριος ἐπὶ τὸ ἑκούσιον πάθος».  ἑπομένως καὶ κατὰ τὸ Τ.Μ.Ε. ὁ ὄρθρος τῆς με­γάλης πέμπτης ἔχει ἀπόλυσιν μὲ τὸ χαρακτη­ριστι­κὸν «᾿Ερ­χόμενος ὁ Κύ­ριος».  κατὰ συν­εκ­­δο­χὴν αὐτὸ ἰσχύει καὶ γιὰ τὶς ὧ­ρες, ποὺ τελοῦνται στὶς μονές, ἀλλὰ ὄχι στὶς ἐνορίες, γι᾿ αὐτὸ καὶ δὲν τὶς ἀναφέρει τὸ Τ.Μ.Ε..  ὅταν λοιπὸν τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει ὅτι τὸ ἀνωτέρω χαρα­κτη­ριστικὸν τῆς ἀπο­λύ­σεως «τη­ρεῖται μέχρι τῆς μεγάλης τετάρτης ἔν τε τῷ ὄρθρῳ καὶ ἐν τῇ λει­τουρ­γίᾳ» (τυ­πι­κὸν τριῳ­δί­ου, ὑποσ. 37), δὲν τὸ ἀποκλείει ἀπὸ τὸν ὄρθρο τῆς ἑπομένης ἡμέρας, ἀλλ᾿ ἁπλῶς ἐννοεῖ ὅτι τὴν μεγάλη πέμπτη ὑπάρχει ἄλλη κα­τάληξις στὸν ὄρθρο καὶ ἄλλη στὴν λειτουργία.

    Μαζὶ μὲ τὸ Τ.Μ.Ε. (τυπικὸν Βιολάκη) εἶδα ὅτι συμφωνοῦν καὶ πολλὰ ἄλ­λα λειτουργικὰ βιβλία, ὅπως τὰ προγενέστερα τυπικὰ τοῦ Κωνσταντίνου (τῶν ἐτῶν 1838 καὶ 1851), ἱερατικὰ διαφόρων ἐκδόσεων τῶν ἐτῶν 1884, 1968 καὶ 1987, καὶ ὡρισμένες ἐκδόσεις Μεγάλης ἑβδομάδος (αὐτὴ τοῦ οἰ­κου­μενικοῦ πα­τρι­αρ­χείου, οἱ παλαιότερες τῆς ᾿Αποστολικῆς Διακονίας, καὶ κάποιες ἀπὸ ἄλλους ἐκδότες τῶν ἐτῶν 1953 καὶ 2004), ἂν καὶ συνήθως οἱ τελευταῖες ὡς προ­ο­ρι­ζόμενες γιὰ χρῆσι ὑπὸ τῶν ψαλλόντων ἢ τοῦ ἐκ­κλη­σιά­σματος δὲν πολυ­πραγμονοῦν περὶ τὶς ἀπολύσεις τῶν ἀκο­λου­θιῶν.  ἐπί­σης τὸ ἴδιο μὲ τὸ Τ.Μ.Ε. σημει­ώ­νουν τὸ ῾Ημερολόγιον/Δίπτυχα τῆς ἐκ­κλη­σίας τῆς ῾Ελλάδος ἀπ᾿ ἀρχῆς (περὶ τὸ 1930) μέχρι τοῦ ἔτους 2001, τὸ ἐτήσιον «῾Ημερο­λό­γιον»-τυπικὸν τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου (1993 ἕως σήμερον), καὶ τὸ «Μι­κρὸν Τυπικὸν» (ἔκδοσις Νεκταρίου Παναγο­πού­λου) ἀπὸ τῆς ἀρχῆς τῆς ἐκ­δό­σεώς του (1998) μέχρι τοῦ ἔτους 2009.  σὲ ὅλες αὐ­­τὲς τὶς ἐκδό­σεις ἡ ἀπόλυσις τοῦ ὄρθρου τῆς μεγάλης πέμπτης γίνεται μὲ τὸ χαρα­κτη­ρι­στικὸν «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος», ἐνῷ τῆς λειτουργίας μὲ τὸ «῾Ο δι᾿ ὑπερ­βάλ­λου­σαν».

    Τὸ 1951 ὁ μακαρίτης Γεώργιος Μπεκατῶρος ἐκδίδοντας πρώ­τη φορὰ τὴν «Τάξιν τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν» σημείωνε τὴν ἀπόλυσι τοῦ ὄρ­θρου τῆς μεγάλης πέμπτης μὲ τὸ χαρα­κτη­ρι­στικὸν «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλ­λου­σαν» καὶ ὄχι μὲ τὸ «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος», ὅπως γινόταν μέχρι τότε.  τὴν γραμ­μὴ αὐτὴ διετήρησε μέχρι τὸ 1984 καὶ στὴν Τάξι τοῦ 1987· κατὰ τὰ τε­λευ­ταῖα τεύχη ὅμως τῆς Τάξεως (τῶν ἐτῶν 1985-1986 καὶ 1988-1993) ἐναρμονίσθηκε μὲ τὶς ἄλλες ἐκδόσεις καὶ σημείωνε τὴν ἀπόλυσι τοῦ ὄρ­θρου μὲ τὸ χαρα­κτη­ρι­στικὸν «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος».  μάλιστα στὴν Τάξι τοῦ 1986 ἔχει τὴν ἑξῆς ὑποσημείωσι γιὰ τὴν εἰδικὴ ἀπόλυσι τῆς λειτουρ­γίας τῆς μεγάλης πέμπτης· «῾Η εὐχὴ τῆς ἀπολύσεως “῾Ο δι᾿ ὑπερβάλ­λου­σαν ἀγαθότητα...” παρα­μέ­νει ἐν τῇ θ. λει­τουργίᾳ τῆς μεγ. πέμπτης ὡς κα­τά­λοιπον τῆς παρα­σιω­πω­μένης ὑπὸ τοῦ τυπικοῦ [σ.σ. ἐννοεῖ τὸ Τ.Μ.Ε.] ἀκολουθίας τοῦ νιπτῆ­ρος, ἥ τις συνα­πτο­μέ­νη τῇ θ. λειτουργίᾳ ἐπετελεῖτο μετὰ τὴν ὀπισθάμ­βω­νον εὐχήν.  πάντως ὀρθῶς ἐκφωνεῖται σήμερον ὡς ἀπόλυσις μόνον τῆς θ. λειτουργίας, ἐ­πει­δή, ἐκτὸς τῶν ψαλέντων εἰς τὸ ἀπόδειπνον χθὲς καὶ εἰς τὸν ὄρθρον τῆς σήμερον –ἔστω καὶ ἐλαχί­στων– εἰς τὸν νιπτῆρα ἀναφερομένων τροπαρίων, εἰς τὴν θ. λειτουργίαν ἀνα­γι­νώ­σκε­ται τὸ εὐ­αγ­γέλιον (ὡς ἀπαράβατον ἔθος) ἐκ τοῦ λει­τουρ­γι­κοῦ βιβλίου τοῦ ἱ. εὐ­αγ­γελίου, εἰς ὃ περιλαμβάνεται ἡ περὶ τοῦ νιπτῆρος περικοπή (᾿Ιω. γ΄ 3-17)...» [ἡ σήμανσις μιᾶς λέξεως εἶναι δική μου].

    ῾Η ἐπὶ 36 περίπου χρόνια ἐπιμονὴ τοῦ Γεωργίου Μπεκατώρου νὰ ση­μει­ώνῃ τὴν ἀπόλυσιν «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...» ὄχι μόνον στὴν λειτουργία ἀλλὰ καὶ στὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης εἶχε ἀσφαλῶς εὐ­ρύ­τε­ρη ἐπίδρασι, ἔστω κι ἂν ὁ ἴδιος στὰ τελευταῖα χρόνια ὑπαναχώρησε ἀπὸ τὴν ἀρχική του θέσι.  ἔτσι τὸ 1985 ὁ τότε συντάκτης τοῦ ἐτησίου τυ­πι­κοῦ τοῦ ῾Ημερολογίου τῆς ἐκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος ᾿Απόστολος Βαλ­λην­δρᾶς ἀφοῦ σημειώνει (σελ. 73) γιὰ τὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης «ἀπόλυσις· ᾿Ερ­χόμενος ὁ Κύριος...», στὴν συνέχεια γράφει σὲ ὑποσημείωσι τὰ ἀκό­λουθα. «Οὕτω [σ.σ. δηλαδὴ ἡ ἀπόλυσις “᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος”] σημειοῦται ἐν τῇ ὑπὸ τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου (καὶ τῆς ᾿Αποστολικῆς Διακο­νίας) ἐκδόσει τῆς μεγάλης ἑβδομάδος.  τὸ τυπικὸν [σ.σ. ἐννοεῖ τὸ Τ.Μ.Ε.] οὐδὲν λέγει περὶ τῆς ἀπολύσεως τοῦ ὄρθρου τῆς ἡμέρας ταύτης.  ἀκρι­βέ­στε­­ρον πάντως θεωρεῖται ὅπως γίνῃ καὶ ἐν τῷ ὄρθρῳ ἡ εἰδικὴ ἀπό­λυ­σις τῆς μεγάλης πέμπτης, ἣν βλέπε ἀκολούθως ἐν τῇ θείᾳ λειτουργίᾳ, ἐ­φό­σον ἤδη διὰ τῆς ἀκολουθίας τοῦ ὄρθρου εἰσήλθομεν ἐκκλησιαστικῶς καὶ λει­τουρ­γικῶς εἰς τὴν μεγάλην πέμπτην».  βεβαίως ὅπως ἐξηγήθηκε καὶ στὴν ἀρχή, ἡ ἀπόψις ὅτι «τὸ τυπικὸν οὐδὲν λέγει περὶ τῆς ἀπολύσεως τοῦ ὄρθρου τῆς ἡμέρας ταύτης» εἶναι ἀνακριβὴς καὶ ὀφείλεται μᾶλλον σὲ παρερμηνεία.  ἀλλὰ τὸ σημαντικὸ ἐδῶ εἶναι ὅτι μὲ αὐτὴν τὴν ὑποσημείωσι, ποὺ τὴν ἐπανελάμβανε ὁ ᾿Απ. Βαλληνδρᾶς σχεδὸν κάθε χρόνο μέχρι τὴν πα­ραί­τη­σί του ἀπὸ τὴν θέσι τοῦ συντάκτου, τὸ ῾Ημερολόγιον/Δίπτυχα ἀπε­δε­χό­ταν ὡς ὀρθότερη τὴν ἀρχικὴ θέσι τοῦ Γ. Μπεκατώρου, ἀκριβῶς μάλι­στα στὴν χρο­νι­κὴ στιγμὴ ποὺ ἐκεῖνος ὑπαναχωροῦσε!  λὲς καὶ οἱ δύο μονα­δι­κοὶ γιὰ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη συντάκτες τυπικάριοι εἶχαν σκοπό τους ὄχι τὴν διακρίβωσι τοῦ ὀρθοῦ τυπικοῦ, ἀλλὰ τὸ νὰ ὑποστηρίζῃ ὁ ἕνας τὰ ἀκρι­βῶς ἀντίθετα ἀπὸ τὸν ἄλλον!

    Στὴν συνέχεια βλέπομε τόσο στὸ ἐτήσιον ῾Ημερολόγιον/῾Εορτολόγιον τῆς ἐκκλησίας τῆς Κύπρου ὅσο καὶ στὴν «Τυπικὴ διά­ταξι» τοῦ ᾿Αποστόλου Πα­παχρίστου νὰ σημειώνεται ἡ ἀπόλυσις «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθό­τη­τα...» ὄχι μόνον στὴν λειτουργία ἀλλὰ καὶ στὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμ­πτης, ἀπὸ τότε ποὺ ξεκίνησαν αὐτὲς οἱ ἐκδόσεις (1996) μέχρι σήμερα.  ῾Ο πρωτοπρεσβύτερος Κωνσταντῖνος Παπαγιάννης, συγγραφεὺς καὶ ἐπιμελη­τὴς λειτουργικῶν ἐκδόσεων καὶ γνώστης τοῦ τυπικοῦ ἐπίσης σημειώνει τὸ ἴδιο στὴν «Μεγάλη ῾Εβδομάδα» (νεώτερες ἐκδόσεις τῆς ᾿Αποστολικῆς Δια­κο­­νί­ας, τῶν ἐτῶν 1982, 1990 καὶ ἑξῆς) καὶ στὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» (᾿Α­θῆ­ναι 2006, §§ 1785 καὶ 1787).  στὸν ᾿Απόστολο Πα­πα­χρῖ­στο καὶ στὸν π. Κωνσταντῖνο Παπαγιάννη ὀφείλεται τὸ ὅτι καὶ στὰ Δί­πτυ­χα ἀπὸ τὸ 2002 μέχρι σήμερα ἡ ἀπόλυσις «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγα­θό­τη­τα...» ὁρίζεται καὶ στὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης, ἐνῷ τὸ ἴδιο ση­μει­ώ­νεται ἐφέτος (2010) καὶ στὸ «Μικρὸν Τυπικόν».

    Πρέπει ἐδῶ νὰ σημειωθῇ ὅτι ὁ Γεώργιος Μπεκατῶρος δὲν ἦταν ὁ πρῶ­τος ποὺ ὥρισε γιὰ τὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης τὴν ἀπόλυσι «῾Ο δι᾿ ὑ­περβάλλουσαν ἀγαθό­τη­τα...», οὔτε φυσικὰ αὐτὸ ἐκφράστηκε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ 1951, ἀλλὰ πολὺ ἐνωρίτερα.  ἤδη τὸ 1908 σὲ ἡλικία μόλις 25 ἐτῶν ὁ μακαριστὸς Γεώργιος ῾Ρήγας, ἀργότερα ἱερεὺς καὶ οἰκονόμος Σκιάθου, ση­μείωνε στὸ ὀγκῶδες τυπικόν του (σελ. 798) ὅτι τὸ χαρακτηριστικὸν «᾿Ερ­χό­μενος ὁ Κύριος...» λέγεται ἀπὸ τὸν ἑσπερινὸ ποὺ τελεῖται τὸ ἑ­σπέ­ρας τῆς κυριακῆς τῶν βαΐων μέχρι τὴν ἀπόλυσι τοῦ ἀποδείπνου ποὺ γί­νε­ται τὴν μεγάλη τετάρτη ἑσπέρας.  στὴν συνέχεια (σελ. 808) ὁρίζει γιὰ τὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης τὴν ἀπόλυσι «῾Ο δι᾿ ὑ­περβάλλουσαν ἀγα­θό­­τη­τα...», γιὰ τὴν ὁποία σημειώνει παρακάτω (σελ. 809) ὅτι λέγεται καὶ στὴν ἀπόλυσι τῶν ὡρῶν, τῆς λειτουργίας καὶ τοῦ ἐν συνεχείᾳ ἀποδείπνου.

    ᾿Εκτὸς ἀπὸ τὸ τυπικὸν τοῦ ῾Ρήγα ὑπάρχει καὶ ἄλλη μαρ­τυρία· τὸ χει­ρό­γραφον ἀθωνικὸν τυπικὸν τῆς μονῆς Διονυσίου τοῦ ἔτους 1909 (ἐφεξῆς Τ.Α.Δ.), τὸ ὁποῖον ἀντιγράφει ἀπὸ ἄλλα παλαιότερα χειρόγραφα, καὶ πε­ρι­έχει δύο ἀξιο­πρό­σεκτα σημεῖα.  στὴν σελ. 473 γράφει· «Τῇ αὐτῇ κυριακῇ ἑσπέρας τῶν βα­ΐ­ων, μετὰ τὸν προοιμιακόν...  Εἰς τὴν ἀπόλυσιν λέγει ὁ ἱε­ρεὺς οὕτως “῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου καθεσθῆναι καταδεξάμενος διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θεός”, καὶ ἀποδίδεται ἡ ἑορτή».  ἐν συνεχείᾳ γιὰ τὶς ἀκολουθίες τῶν ἑπομένων ἡμερῶν τῆς μεγάλης ἑβδομάδος ὁρίζει τὴν ἀπόλυσιν «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος» (Τ.Α.Δ. σελ. 475, 476), ἐνῷ τὸ «῾Ο δι᾿ ὑ­περβάλλουσαν» τὸ ὁρίζει ῥητῶς ἀπὸ τὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης πέμπτης, (σελ. 479).  διαπιστώνομε λοιπὸν ὅτι πρῶτον εἶναι ἀρκετὰ πα­λαιὰ ἡ δια­φωνία ὡς πρὸς τὸ ποιό εἶναι τὸ ἁρμόδιο χαρακτηριστικὸ γιὰ τὴν ἀπόλυσι τοῦ ὄρθρου τῆς μεγάλης πέμπτης, καὶ δεύτερον ὅτι κατὰ τὶς τε­λευ­ταῖες δεκαετίες πληθαίνουν οἱ τυπικὲς διατάξεις ποὺ προτιμοῦν τὸ «῾Ο δι᾿ ὑ­περ­βάλ­λουσαν».  ἂς ἐξετάσωμε ὅμως τὴν ἐν λόγῳ ἀπόλυσι σὲ συνάρ­τη­σι μὲ τὸ περιεχόμενο τῶν ἀκολουθιῶν.

    ῾Ο πλήρης τύπος τῆς ἀπολύσεως τῆς μεγάλης πέμπτης εἶναι· «῾Ο δι᾿ ὑ­περ­βάλλουσαν ἀγαθότητα ὁδὸν ἀρίστην τὴν ταπείνωσιν ὑποδείξας ἐν τῷ νί­ψαι τοὺς πόδας τῶν μαθητῶν καὶ μέχρι σταυροῦ καὶ ταφῆς συγ­κα­τα­βὰς ἡμῖν Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν...» ῞Οπως εἴδαμε στὴν σημείωσι τοῦ Γε­ωρ­γίου Μπεκατώρου, ἡ ἀπόλυσις ἀναφέρεται εἰδικῶς στὸν νιπτῆρα καὶ λέγεται ὡς εἰδικὴ στὴν λειτουργία τῆς μεγάλης πέμπτης, τόσον διότι ἀνα­γινώσκεται κατ᾿ αὐτὴν ἡ εὐαγγελικὴ περικοπὴ τοῦ νιπτῆρος ὅσον καὶ διότι κάποτε ἐτελεῖτο συνημμένως μὲ τὴν λειτουργία ἡ σχετικὴ ἱερὰ τε­λε­τή.  ὅ­μως ὁ νιπτὴρ δὲν εἶναι κεντρικὸν θέμα μόνον τῆς λειτουργίας ἀλλὰ καὶ τοῦ προ­η­γου­μένου ὄρθρου τῆς ἡμέρας.  1) κατ᾿ ἀρχὰς τὸ τροπάριον στὴν ἀρχὴ τῆς ἀκολουθίας ἀναφέρει· «῞Οτε οἱ ἔνδοξοι μαθηταί, ἐν τῷ νι­πτῆ­ρι τοῦ δεί­πνου ἐφωτίζοντο...»· 2) τὸ πρῶτον μεσῴδιον κάθισμα· «῾Ο λί­μνας καὶ πηγὰς καὶ θαλάσσας ποιήσας, ταπείνωσιν ἡμᾶς ἐκπαιδεύων ἀρί­στην, λεντίῳ ζωννύμενος μαθητῶν πόδας ἔνιψε...»· 3) τὸ δεύτερον μεσῴ­διον κάθισμα· «Ταπεινούμενος δι' εὐσπλαγχνίαν, πόδας ἔνιψας τῶν μαθη­τῶν σου...»· θὰ ἔλεγε κανεὶς ὅτι σ᾿ αὐτὰ τὰ καθίσματα ὑπάρχει αὐ­τού­σια σχε­δὸν ἡ εἰδικὴ ἀπόλυσις μελοποιημένη·  4) τὸ πρῶτο μετὰ τὸν εἱρμὸ τρο­πά­­ριο τῆς ε΄ ᾠδῆς· «῾Η τὸ ἄσχετον κρατοῦσα... Θεοῦ σοφία, ὕ­δωρ νιπτῆρι βάλλει, πόδας ἀποπλύνει δὲ δούλων δεσπότης»· 5) τὸ δεύ­τερο τροπάριο τῆς ἴδιας ᾠδῆς· «Μαθηταῖς ὑποδεικνύει ταπεινώσεως ὁ δεσπότης τύπον· ... ζώννυται λέντιον καὶ κάμπτει γόνυ, δούλων ἐκπλῦ­ναι πόδας...»· 6) τὸ δεύτερο τροπάριο τῆς f΄ ᾠδῆς· «῾Ρύπον τις μὴ ἔχων ἀπορριφθῆναι οὐ δεῖ­ται πόδας...»· 7) ὁ μετὰ τὸ κοντάκιον οἶκος τῆς ἡμέρας· «Τῇ μυστικῇ ἐν φό­βῳ τραπέζῃ προσεγγίσαντες... συμπαραμέ­νον­τες τῷ δεσπότῃ, ἵνα ἴδωμεν τοὺς πόδας πῶς ἀπονίπτει τῶν μαθη­τῶν, καὶ ἐκμάσσει τῷ λεντίῳ...»· 8) ἀλ­λὰ καὶ στὸ ὑπόμνημα τῆς ἡμέρας σαφῶς ἀναφέρεται ὡς πρῶτο θέμα ὁ ἱερὸς νιπτήρ· «τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ πέμπτῃ, οἱ τὰ πάντα καλῶς διατα­ξά­με­νοι θεῖοι πατέρες... παραδεδώ­κα­σιν ἡμῖν τέσσαρά τινα ἑορτάζειν· τὸν ἱε­ρὸν νιπτῆρα, τὸν μυ­στικὸν δεῖ­πνον...»· ἀκολουθοῦν μάλιστα καὶ εἰδικοὶ στί­χοι γιὰ τὸν νιπτῆρα·  9) ἀμέ­σως μετὰ στὸ ἐκτενὲς συναξάριο τῆς ἡμέ­ρας (τὸ ὁ­ποῖο δυστυχῶς σήμερα δὲν διαβάζεται στὶς ἐνορίες) γίνεται ἱκανὴ ἀναφορὰ καὶ στὸ γεγονὸς τοῦ νιπτῆρος·  10) στὸ δεύτερο τροπάριο τῆς η΄ ᾠδῆς· «Νόμου φιλίας ὁ δυσώ­νυ­μος, Ἰσκαριώτης γνώμῃ ἐπιλαθόμενος, οὓς ἐνίψατο ηὐ­τρέ­πισε πρὸς προ­δοσίαν πόδας...»· 11) στὸ δεύτερο στιχηρὸ τῶν αἴνων· «Ἰούδας ὁ πα­ράνομος Κύριε..., ὁ τοὺς πόδας ὑφαπλώσας ἐπὶ τὸ νίψαι...» ᾿Απὸ αὐτὲς τὶς μαρτυρίες διαπιστώνομε ὅτι δὲν εἶναι ἀκριβὴς ἡ ἄποψις τοῦ Γ. Μπε­κα­τώρου ὅτι εἰς τὸν ὄρθρον λέγονται ἐλάχιστα τροπά­ρια σχετικὰ μὲ τὸν νι­πτῆ­ρα· αὐτὸ ἰσχύει μόνον γιὰ τὸ ἀπόδειπνον.  ἀκρι­βέ­στερον εἶναι ὅτι σήμερα, ποὺ δὲν τελεῖται πλέον ἡ ἀκολουθία τοῦ νιπτῆρος μετὰ τὴν λει­τουργία τῆς με­γά­λης πέμπτης –πλὴν εὐαρίθμων ἐξαιρέσεων–, ἔχομε περισ­σό­τερες ἀνα­φο­ρὲς τοῦ νιπτῆρος στὸν ὄρθρο τῆς ἡμέρας παρὰ στὴν λει­τουρ­γία.  ἑπομένως ἡ ἀπόλυσις «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν...» ἀνήκει καὶ στὸν ὄρθρο ἐξίσου ὅσο καὶ στὴν λειτουργία τῆς μεγάλης πέμπτης, ἂν μὴ καὶ περισ­σό­τερον.

    Μία ἀκόμη διαπίστωσις ποὺ ἐνισχύει τὸ ἀνωτέρω συμπέρασμα εἶναι τὸ ὅτι ἀνάλογη πρὸς τὴν ἀπόλυσι τῆς μεγάλης πέμπτης εἶναι ἡ ἀπόλυσις τῆς μεγάλης παρασκευῆς «῾Ο ἐμπτυσμοὺς καὶ μάστιγας...», ἡ ὁποία ὡς εἰδικὴ γιὰ τὴν ἡμέρα δὲν περιορίζεται μόνον σὲ μία ἀκολουθία, ἀλλὰ ἐκτείνεται σὲ ὅλες τὶς ἀκολουθίες τῆς ἡμέρας, ὄρθρο (ἀκολουθία τῶν ἀχράντων πα­θῶν), μεγάλες ὧρες καὶ ἑσπερινὸ τῆς ἀποκαθηλώσεως (Τ.Μ.Ε. τυπ. τριῳδ. §§ 80, 83, 84).  ὁ περιορισμὸς μιᾶς εἰδικῆς ἀπολύσεως νὰ λέγεται μόνον στὴν λειτουργία τῆς ἡμέρας καὶ ὄχι στὸν προηγούμενό της ὄρθρο δὲν φαί­νε­ται νὰ ἔχῃ ἰσχυρὰ ἐρείσματα.

    Κατὰ τὰ τελευταῖα χρόνια διατυπώθηκε ἡ ἄποψις ὅτι ἡ ἀπόλυσις «῾Ο δι᾿ ὑπερβάλλουσαν ἀγαθότητα...» πρέπει νὰ λέγεται ὄχι μόνον στὸν ὄρ­θρο τῆς μεγάλης πέμπτης ἀλλὰ καὶ πιὸ πρὶν στὸ ἀπόδειπνο ποὺ τελεῖται (ὅ­που τελεῖται) πρὸ τοῦ ὄρθρου, διότι ὁ ὡρισμένος κανὼν ποὺ ψάλλεται σ᾿ αὐτὸ ἀναφέρεται ἐπίσης στὸν μυστικὸ δεῖπνο.  νο­μί­ζω ὅτι ἡ ἄποψις αὐτὴ εἶναι ὑπερβολικὴ καὶ δὲν χρειάζεται νὰ ἐφαρμο­σθῇ γιὰ τρεῖς λόγους.  1ον) ὁ κανὼν τοῦ συγκεκριμένου ἀποδείπνου ἀνα­φέ­ρε­ται μὲν στὸν μυστικὸ δεῖ­πνο, ἑστιάζει ὅμως κυρίως στὸ τρα­γι­κὸ πρόσωπο τοῦ ᾿Ιούδα καὶ στὴν προ­δο­σία του· ἀλλὰ ὁ ᾿Ιούδας καὶ ἡ συμφωνία του μὲ τοὺς ἀρχι­ε­ρεῖς ἀνήκουν καὶ στὰ θέ­μα­τα τῆς μεγάλης τετάρτης, καθὼς τὸ εὐαγγέλιον τῆς λειτουρ­γίας της πρὸς τὸ τέλος κά­νει λόγο ἀκριβῶς γι᾿ αὐτὴ τὴν προ­δοτικὴ συμ­φω­νία.  παρά­βα­λε ἐπίσης καὶ τὸ δεύτερο κάθισμα τοῦ ὄρθρου τῆς μεγάλης τετάρτης «᾿Ι­ού­δας ὁ δό­λι­ος φιλαργυρίας ἐρῶν», τὰ τροπάρια τῆς θ΄ ᾠδῆς «᾿Αγνώμων φα­νεὶς καὶ πο­νηρὸς ζηλότυπος», «Λέγει πορευθεὶς τοῖς πα­ρα­νό­μοις ἄρ­χου­σι», τὸ στι­χηρὸ τῶν αἴνων «Ὢ τῆς ᾿Ιούδα ἀθλιότητος» καὶ ἄλ­λους ὕμνους τῆς ἡμέρας.  ἔτσι τὸ πρόσωπο τοῦ προδότου εἶναι θεματο­λο­γικὰ ὁ συν­δε­τι­κὸς κρίκος τῆς μεγάλης τετάρτης καὶ τῆς μεγάλης πέμ­πτης, ὁπότε ὁ συγ­κε­κριμένος κανὼν τοῦ ἀποδείπνου ἄριστα ἀνήκει καὶ στὴν μεγάλη τετάρτη καὶ μᾶς εἰσάγει στὴν ἑπόμενη ἡμέρα.  2ον) ἡ ἀπό­λυ­σις «῾Ο δι᾿ ὑπερ­βάλ­λου­σαν ἀγα­θό­τητα...» ἀναφέρεται, ὅπως εἴδαμε, κυρί­ως στὸ γε­γονὸς τοῦ νι­πτῆρος· ὅμως στὸν ἐν λόγῳ κανόνα ὁ νιπτὴρ μόλις ποὺ ἀνα­φέ­ρεται σὲ δυὸ τρία ση­μεῖα καὶ δὲν εἶναι κυρίαρχο θέμα, ὅπως τὸ γεγονὸς τῆς προδοσίας· ἂρα δὲν δικαιολογεῖται ἡ διὰ τὸν νιπτῆρα εἰδικὴ ἀπόλυσις.  3ον) ἡ ἀπόλυσις «᾿Ερ­χόμενος ὁ Κύ­ριος ἐπὶ τὸ ἑκούσιον πά­θος», ἔχει γενικὴ ἀναφορὰ στὸ πά­θος τοῦ Κυρίου, ἄρα κάλλιστα μπορεῖ νὰ καλύπτῃ καὶ τὸ θέμα τοῦ μυ­στικοῦ δείπνου καὶ κυρίως τὴν προδοτικὴ συμπεριφορὰ τοῦ ᾿Ιούδα.  ἐπειδὴ μάλιστα στοὺς ἀρ­χαί­ους χριστιανικοὺς χρόνους οἱ τρεῖς πρῶ­τες ἡμέρες τῆς μεγάλης ἑβδομάδος (δευτέρα ἕως τετάρ­τη) δὲν πε­ρι­ε­λάμ­βαναν καμμία ἀπολύτως ἀκολουθία, ἄρα δὲν ὑπῆρχε γι᾿ αὐτὲς κάποια εἰδι­κὴ ἀπόλυσις, οἱ μεταγενέστερες εἰδικὲς ἀπολύσεις, τὰ θέματα καὶ οἱ ὕ­μνοι αὐτῶν τῶν ἡμε­ρῶν ποὺ ἀναφέρονται στὸ πάθος τοῦ Κυρίου στὴν πραγ­ματικότητα εἶναι ἀνάπτυξι καὶ μεταφορὰ ἀπὸ τὶς τρεῖς ἑπόμενες ἡμέ­ρες (πέμπτη ἕως σάβ­βα­το) λόγῳ συσσωρεύσεως πολλαπλοῦ ὑλικοῦ.

    Θὰ κλείσω τὴν παροῦσα ἀναφορὰ θίγοντας ἕνα ἀκόμη σημεῖο σχετικὰ μὲ τὴν ἀπόλυσι «᾿Ερ­χό­με­νος ὁ Κύριος...» (καθιερωμένος τύπος) ἢ «῾Ο ἐρ­χό­μενος ἐπὶ τὸ ἑκού­σιον πά­θος» (προτεινόμενη διόρθωσι).  ἡ παρατή­ρη­σις τοῦ Τ.Α.Δ., ποὺ ἀναφέρθηκε πιὸ πρίν, ὅτι ὁ ἑσπερινὸς ποὺ γίνεται τὴν κυριακὴ τῶν βαΐων ἑσπέρας εἶναι ἀπόδοσις τῆς ἑορτῆς καὶ γι᾿ αὐτὸ προτι­μητέα ἡ ἀπόλυσις «῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου καθε­σθῆ­ναι κατα­δε­ξάμενος διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν...» νομίζω ὅτι εἶναι βάσιμη καὶ ὀρθή.  στὸν ἑσπερινὸ αὐτὸν τὰ μὲν τρία κεκραγάρια στιχηρὰ εἶναι τῆς κυρια­κῆς τῶν βαΐων, τὰ δὲ τρία ἀπόστιχα ἰδιόμελα μᾶς εἰσάγουν στὴν ἑορ­τὴ «τῶν Χριστοῦ πα­θη­μάτων» ἀλλὰ καὶ πάλιν ἔχουν ὡς βάσιν ἀναφο­ρᾶς τὴν ἀπο­δι­δομένη ἑορτή· «᾿Εκ βαΐων καὶ κλάδων ὡς ἐκ θεί­ας ἑορτῆς...» (1ο ἰδιό­με­λο), «᾿Ωσαννὰ τῷ υἱῷ Δαυίδ...» (3ο ἰδιόμελο).  ἑπομένως στὸν ἐν λόγῳ ἑσπε­ρινὸ κυριαρ­χεῖ ἀκόμη τὸ θέμα τῆς κυριακῆς τῶν βαΐων καὶ ὀρθῶς θεωρεῖται ἀπόδοσί της, ἄρα ἡ ἀπόλυσις αὐτῆς εἶναι ἁρμοδιώτερη.  πρέπει ὅμως νὰ ἔχωμε ὑ­πό­­ψει μας ὅτι τὸ Τ.Α.Δ. ποὺ ὁρίζει τὰ ἀνωτέρω κάνει λόγο γιὰ τὸν ἑσπε­ρινὸ ὅπως περιγράφεται στὸ τριῴδιον καὶ ὅπως γίνεται στὸ ῞Αγιον Ὄρος, δηλαδὴ μόνον μὲ τοὺς ὕμνους τοῦ ἑσπερινοῦ.  μετὰ θὰ τελέσουν χωριστὰ τὴν ἀκολουθία τοῦ ἀποδείπνου, ὅπου θὰ ψάλουν τὸν κα­νόνα «᾿Ιω­σὴφ τὴν σωφροσύνην», ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται πλέον στὴν με­γά­λη δευτέρα· καὶ ἀφοῦ ἡ ἑορτὴ τῶν βαΐων ἔχει ἀποδοθῆ στὸν ἑσπερινό, τότε γιὰ τὸ ἀπό­δειπνο ἐξυ­πακούεται ἡ ἀπόλυσις «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος».  ὅμως στὶς ἐνο­ρί­ες δὲν τελεῖται ἀπόδειπνον, γι᾿ αὐτὸ πολὺ σοφὰ τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει νὰ στιχολογηθῇ ὁ κανὼν τοῦ ἀποδείπνου στὸν ἑσπερινὸ μετὰ τὸ «Νῦν ἀπο­λύεις»· ἀλλὰ μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο πλέον στὸν ἑσπερινὸ κυριαρχεῖ πε­ρισ­σό­τερο τὸ θέμα τῆς μεγάλης δευτέρας παρὰ τῆς κυριακῆς τῶν βαΐων, καὶ γι᾿ αὐτὸ ὄχι μόνον τὸ Τ.Μ.Ε. ἀλλὰ καὶ τὰ περισσότερα τυ­πι­κὰ ὁρίζουν ὡς ἀπόλυσι τὸ «᾿Ερχό­με­νος ὁ Κύριος» καὶ ὄχι τὸ «῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου».  ἂν λοιπὸν κάπου (σὲ μονὲς ἴσως) τελῆται τὸ ἑσπέρας τῆς κυριακῆς βαΐων ὁ ἑσπερινὸς μόνον, χωρὶς τὸν κανόνα τοῦ ἀποδείπνου, εἶναι ὀρθὸ νὰ λέγεται ἀπόλυσις «῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου» διὰ τὴν ἀπόδοσιν τῆς ἑορτῆς (ἐφόσον, ἐννοεῖται, τελεῖται χωριστὰ τὸ ἀπόδειπνον μὲ τὸν κανόνα του)· στὶς ἐνορίες ὅμως καὶ ὅπου ἀλλοῦ στὸν συγκε­κρι­μένο ἑσπερινὸ συνάπτεται καὶ ὁ κανὼν τοῦ ἀποδεί­πνου, τότε λέγεται ἀπόλυσις «᾿Ερχό­με­νος ὁ Κύριος».  στὴν τελευταία πάν­τως περίπτωσι θὰ μποροῦσε ἴσως νὰ γίνῃ συν­δυα­σμὸς τῶν δύο ἀπο­λύσεων καὶ νὰ ἀρθῇ ἔτσι ἡ διαφωνία με­ταξὺ τῶν τυπι­κῶν.  ἀλλὰ γιὰ νὰ γίνῃ συν­δυ­ασμός, θὰ πρέ­πει πρῶτα νὰ δι­ορ­θωθῇ ἡ ἀπό­λυ­σις «᾿Ερχόμενος ὁ Κύριος», διότι ἡ κα­θι­ε­ρωμένη μορφή της εἶναι σό­λοι­κος· ὀρθότερος θὰ ἦταν ὁ ἑξῆς τύπος· «῾Ο ἐρχόμενος ἐπὶ τὸ ἑκούσιον πά­θος διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἡ­μῶν».  μετὰ τὴν διόρ­­θω­σι θὰ μποροῦσε μόνον γιὰ τὸν ἑσπερινὸ τῆς ἀ­πο­δό­σεως τῆς κυρια­κῆς τῶν βαΐων νὰ γίνῃ συνδυασμὸς τῶν δύο ἀπο­λύσεων πρὶν ἀπὸ τὴν κοινή τους φράσι «διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν» ὡς ἑξῆς· «῾Ο ἐπὶ πώλου ὄνου καθε­σθῆ­­ναι κατα­δε­ξάμενος καὶ ἐρχόμενος ἐπὶ τὸ ἑκούσιον πάθος διὰ τὴν ἡ­μῶν σωτη­ρίαν...» [Τὰ περὶ συνδυασμοῦ τῶν δύο ἀπολύσεων τὰ σημειώνω μὲ κάθε ἐπιφύλαξι, διότι ὡς λαϊκὸς στεροῦμαι τὴν ἐμπειρία τῶν λει­τουρ­γῶν, ὁπότε ὁμιλῶ κυρίως ἐπὶ θεωρητικῆς βάσεως.]

 

    copyright Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης