συμβολή

Τὸ ἀναστάσιμον Μέγα Σάββατον

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

διδάσκοντος καθηγητοῦ τοῦ Τυπικοῦ,

στὸ Εὐρωπαϊκὸ Παν/μιο Κύπρου

symbole@mail.com

Σὲ παλαιότερο ἄρθρο μου εἶχα σημειώσει ὅτι «δύο εἶναι τὰ μόνα Σάββατα τοῦ ἔτους ποὺ ἔχουν περιεχόμενο ἀναστάσιμο σὰν τὶς Κυριακές, τὸ Σάββατον τοῦ Λαζάρου καὶ τὸ Μέγα Σάββατον». Καὶ τότε μὲν εἴχαμε ἀσχοληθῆ μόνον μὲ τὸ Σάββατον τοῦ Λαζάρου («᾿Εκκλησιολόγος», φ. 357, Πάτραι 12/4/2014), γι᾿ αὐτὸ τώρα θὰ δοῦμε μὲ συντομία τὰ ἀναστάσιμα στοιχεῖα τοῦ Μ. Σαββάτου.

Βεβαίως ὅλη ἡ Μ. ῾Εβδομὰς εἶναι δρόμος ποὺ ὁδηγεῖ στὸ Πάσχα, καὶ ὅλες οἱ ἡμέρες της ἔχουν ὡς κέντρο τους τὴν ἀνάστασι τοῦ Κυρίου. Συμβαίνει ὅμως στὶς τρεῖς πρῶτες ἡμέρες (Μ. Δευτέρα, Μ. Τρίτη, Μ. Τετάρτη) ἡ ἀνάστασις νὰ ἀναφέρεται ὡς ἀναμενόμενο γεγονός, ἐνῷ στὶς τρεῖς ἑπόμενες (Μ. Πέμπτη, Μ. Παρασκευή, Μ. Σάββατον) ἡ ἀνάστασις ἀναφέρεται ταυτοχρόνως καὶ ὡς ἀναμενόμενη καὶ ὡς πραγματοποιούμενη! Καὶ μάλιστα κάθε ἑπόμενη ἀπὸ τὶς τρεῖς αὐτὲς ἡμέρες ἔχει ὅλο καὶ ἐντονώτερα (κλιμακούμενα) ἀναστάσιμα στοιχεῖα.

῾Η ἀνάστασις ὡς ἀναμενόμενο γεγονός

1) «...῞Ομως θαρσεῖτε· τριήμερος γὰρ ἐγείρομαι εἰς ἀγαλλίασιν πιστῶν» (δοξαστικὸν αἴνων ὄρθρου Μ. Δευτέρας).

2) «...Σωτήρ, ἀξίωσον ἡμᾶς ἀκατακρίτως προσκυνῆσαί σου τὴν ἁγίαν ἀνάστασιν» (τροπάριον τῆς προφητείας στὴν 6η ὥρα τῆς Μ. Τρίτης).

3) «...᾿Εκ βυθοῦ θανοῦσάν με ἀνάστησον, ὁ τὸν Λάζαρον ἐγείρας ἐκ τάφου τετραήμερον» (3ο στιχηρὸ τῶν ἀποστίχων τοῦ ὄρθρου τῆς Μ. Τετάρτης). ῾Η ἀνάστασις τοῦ Λαζάρου εἶναι προοίμιο τῆς ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, καὶ ἡ ἀναφορὰ στὴν πραγματοποίησι τῆς πρώτης μᾶς ἑτοιμάζει νὰ περιμένουμε καὶ τὴν δεύτερη.

῾Η ἀνάστασις ὡς πραγματοποιούμενο γεγονός!

1) «...Σοῦ τὴν τριήμερον ἀνάστασιν οὐκ οἶδε» (2ο ἰδιόμελο τῶν αἴνων τῆς Μ. Πέμπτης).

2) «...ἵνα πᾶσι δωρήσηται τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν» (δοξαστικὸν τῶν αἴνων τῆς Μ. Πέμπτης).

3) «...ἀλλ᾿ ἐξουσίᾳ ἑαυτοῦ ἀνέστη» (3ο τροπάριο τοῦ ιβ΄ ἀντιφώνου τῆς Μ. Παρασκευῆς).

4) «῾Ο σταυρός σου, Κύριε, ζωὴ καὶ ἀνάστασις ὑπάρχει τῷ λαῷ σου» (3ο τροπάριο τοῦ ιε΄ ἀντιφώνου τῆς Μ. Παρασκευῆς).

5) «...ῥυσάμενος ἅπαντας ἐκ δεσμῶν θανάτου τῇ ἀναστάσει σου» (7ο τροπάριο τῶν μακαρισμῶν τῆς Μ. Παρασκευῆς).

6) «῾Ο σταυρωθεὶς καὶ ταφεὶς καὶ ἀναστὰς ἐκ τῶν νεκρῶν, Κύριε, δόξα σοι» (3ο ἰδιόμελο τῶν αἴνων τῆς Μ. Παρασκευῆς).

7) «῞Οπως γνῶσι τὰ ἔθνη τὴν ἐκ νεκρῶν μου ἀνάστασιν» (δοξαστικὸν τῆς μεγάλης 6ης ὥρας τῆς Μ. Παρασκευῆς).

8) Τέλος ὁ ἑσπερινὸς τῆς ἀποκαθηλώσεως ὁλοκληρώνεται μὲ τὸ ἀναστάσιμο δοξαστικὸ τῶν ἀποστίχων «Σὲ τὸν ἀναβαλλόμενον τὸ φῶς», τὸ ὁποῖο καταλήγει μὲ τὴν φράσι «Μεγαλύνω τὰ πάθη σου, ὑμνολογῶ καὶ τὴν ταφήν σου σὺν τῇ ἀναστάσει κραυγάζων· Κύριε, δόξα σοι». ῞Οτι εἶναι ἀναστάσιμο αὐτὸ τὸ δοξαστικὸ φαίνεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἐπαναλαμβάνεται αὐτούσιο τρεῖς φορὲς μέσα στὴν πασχάλιο περίοδο τοῦ Πεντηκοσταρίου· στὰ ἀπόστιχα τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς τῶν μυροφόρων (σαββάτῳ ἑσπέρας!), στὰ ἀπόστιχα τοῦ ὄρθρου τῆς Τετάρτης τῶν μυροφόρων, καὶ στὰ ἀπόστιχα τοῦ ἑσπερινοῦ τοῦ Σαββάτου τῶν μυροφόρων (παρασκευῇ ἑσπέρας).

᾿Εννοεῖται βεβαίως ὅτι παραλείπονται ἐδῶ ἄλλα σημεῖα τῶν ἡμερῶν αὐτῶν, στὰ ὁποῖα ἡ ἀνάστασις ἀναφέρεται ταυτοχρόνως καὶ ὡς ἀναμενόμενο γεγονός, ἀφοῦ ὁ ἐνδιαφερόμενος μπορεῖ εὔκολα νὰ τὰ βρῇ στὸ λειτουργικὸ βιβλίο τοῦ Τριῳδίου, ὅπως τὸ περίφημο ἰδιόμελο «Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου» μὲ τὴν καταληκτήριο φράσι· «δεῖξον ἡμῖν καὶ τὴν ἔνδοξόν σου ἀνάστασιν».

᾿Αναστάσιμα σημεῖα τοῦ Μ. Σαββάτου

1) Στὴν ἀρχὴ τοῦ ὄρθρου, στὸ «Θεὸς Κύριος» ψάλλεται τὸ ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο τοῦ β΄ ἤχου «῞Οτε κατῆλθες».

2) ᾿Αμέσως μετὰ τὰ γνωστὰ «ἐγκώμια τοῦ ἐπιταφίου» ψάλλονται τὰ ἀναστάσιμα εὐλογητάρια «Τῶν ἀγγέλων ὁ δῆμος», τὰ ὁποῖα λέγονται καὶ κάθε Κυριακὴ ὅλο τὸ ἔτος.

3) Μετὰ τὴν 3η ᾠδὴ τοῦ κανόνος ψάλλεται τὸ ἀναστάσιμο κάθισμα «Τὸν τάφον σου σωτήρ», τὸ ὁποῖο ὑπάρχει καὶ στὴν Παρακλητικὴ στὸν ὄρθρο τῆς Κυριακῆς τοῦ α΄ ἤχου.

4) Στὸ δοξαστικὸ τῶν αἴνων λέγεται ὅτι ὁ «μονογενὴς Υἱὸς τοῦ Θεοῦ» «διὰ τῆς ἀναστάσεως ἐδωρήσατο ἡμῖν ζωὴν τὴν αἰώνιον».

5) Στὸ Καὶ νῦν λέγεται τὸ θεοτοκίον «῾Υπερευλογημένη ὑπάρχεις» (κάθισμα β΄ ἤχου), ποὺ ψάλλεται συνήθως κάθε Κυριακὴ τὸ ὑπόλοιπο ἔτος καὶ ἔχει σαφῶς ἀναστάσιμο περιεχόμενο («ἡ κατάρα νενέκρωται, ...ὁ θάνατος τεθανάτωται, καὶ ἡμεῖς ἐζωοποιήθημεν»).

6) Στὴν ἐπιστροφὴ τοῦ ἐπιταφίου ἐντὸς τοῦ ἱ. ναοῦ ψάλλεται πάλι τὸ ἀναστάσιμο ἀπολυτίκιο «῞Οτε κατῆλθες».

7) Στὸν ἑπόμενο ἑσπερινὸ μὲ τὴν λειτουργία τοῦ Μ. Βασιλείου (Μ. Σάββατον πρωὶ) ψάλλονται τὰ 4 ἀναστάσιμα στιχηρὰ τοῦ α΄ ἤχου «Τὰς ἑσπερινὰς ἡμῶν εὐχάς», τὰ ὁποῖα ὑπάρχουν καὶ στὴν Παρακλητική. (῞Οπως ἔχω σημειώσει καὶ ἀλλοῦ, κατὰ τὴν Μ. Ἑβδομάδα οἱ ἑσπερινοὶ κατ᾿ ἐξαίρεσιν ἀναφέρονται στὴν ἡμέρα κατὰ τὴν ὁποία τελοῦνται.)

8) Τὰ 3 ἰδιαίτερα στιχηρὰ «Σήμερον ὁ ᾅδης στένων βοᾷ» εἶναι ἐπίσης ἀναστάσιμα, διότι καταλήγουν μὲ τὴν φράσι «Δόξα, Κύριε, τῷ σταυρῷ σου καὶ τῇ ἀναστάσει σου».

9) Τὸ ἀποστολικὸ ἀνάγνωσμα τῆς ἡμέρας ἀναφέρει· «ὥς περ ἠγέρθη Χριστὸς ἐκ νεκρῶν διὰ τῆς δόξης τοῦ Πατρός».

10) Τὸ εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα «᾿Οψὲ σαββάτων» ἀναφέρεται ἐπίσης στὴν ἀνάστασι τοῦ Κυρίου, καὶ μάλιστα περιλαμβάνει καὶ ὅλο τὸ α΄ ἀναστάσιμο ἑωθινὸ Εὐαγγέλιο τῶν Κυριακῶν.

11) Τὸ κοινωνικὸν τοῦ Μ. Σαββάτου ἔχει ἐξόχως ἀναστάσιμο χαρακτῆρα· «᾿Εξηγέρθη ὡς ὁ ὑπνῶν Κύριος, καὶ ἀνέστη σῴζων ἡμᾶς». ᾿Επίσης σὲ ἀρχαῖα τυπικὰ σημειώνεται ὡς δεύτερο κοινωνικὸ τῆς ἴδιας λειτουργίας τὸ «Σῶμα Χριστοῦ μεταλάβετε» τοῦ Πάσχα.

12) Στὴν ἀπόλυσι τῆς ἀκολουθίας λέγεται βεβαίως τὸ χαρακτηριστικὸ «῾Ο ἀναστὰς ἐκ νεκρῶν Χριστὸς ὁ ἀληθινὸς Θεὸς ἡμῶν».

Γιατί τὸ Μ. Σάββατο ἔχει ἀναστάσιμο χαρακτῆρα

᾿Απὸ τὴν στιγμὴ ποὺ ὁ Κύριος ὡς ἄνθρωπος ἀπέθανε, προσωρινὰ καὶ κατ᾿ οἰκονομίαν ἐχωρίσθη ἡ ψυχή του ἀπὸ τὸ σῶμα του, ἂν καὶ ἀμφότερα παρέμειναν ὑποστατικῶς ἑνωμένα μὲ τὴν θεότητά του. ῾Η ψυχή του κατέβηκε στὸν ᾅδη, ἀλλὰ ξεγελῶντας ἔτσι τὸν θάνατο εἰσῆλθε θραμβευτικὰ ἡ θεότης, γιὰ νὰ σώσῃ τοὺς «ἀπ᾿ αἰῶνος» νεκρούς, ὅσους πίστεψαν στὸ κήρυγμα καὶ στὴν θεότητα τοῦ Κυρίου. Οὐσιαστικὰ λοιπὸν ἀπὸ ἐκείνη τὴν στιγμὴ ἄρχισε νὰ συντελῆται τὸ μυστήριο τῆς ἀναστάσεώς μας, διότι ὁ Κύριος μὲ τὸ ἀνέπαφο καὶ ἄφθαρτο σῶμα του στὸν τάφο καὶ τὴν ψυχή του στὴν ᾅδη θὰ καταργήσῃ τοὺς νόμους τῆς φθορᾶς καὶ θὰ ἀποδείξῃ τὸν θάνατο ἀνίσχυρο (Νικολάου Π. Βασιλειάδη, «Τὸ μυστήριον τοῦ θανάτου», ἔκδ. 4η, «ὁ Σωτήρ», ὀκτώβριος 1983, σ. 157-158).

῾Η κάθοδος τοῦ Κυρίου στὸν ᾅδη (Μ. Σάββατον) εἶναι σωτηριώδης δογματικὴ ἀλήθεια τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας, ἡ ὁποία προβάλλεται καὶ ἀναλύεται σὲ πολλοὺς ἀρχαίους πατερικοὺς λόγους. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἐξυμνεῖται στὶς μὲν ἀκολουθίες τῆς Μ. ῾Εβδομάδος πάνω ἀπὸ 50 φορές, στὴν δὲ περίοδο τοῦ Πεντηκοσταρίου περισσότερες ἀπὸ 200 φορές! (ἔνθ᾿ ἀνωτέρω σ. 165-166). ᾿Αλλὰ καὶ στὴν ὀρθόδοξη εἰκονογραφία ἡ εἰκόνα τῆς καθόδου τοῦ Κυρίου στὸν ᾅδη ταυτίζεται μὲ τὴν ἀνάστασι καὶ θεωρεῖται ὡς ἡ ἀρχαιότερη καὶ γνησιώτερη ὀρθόδοξος εἰκόνα τῆς ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ.

Κατὰ τὴν Μ. Πέμπτη οἱ μαθητὲς τοῦ ᾿Ιησοῦ μεταλαμβάνουν πραγματικὰ (καὶ ὄχι συμβολικὰ) τοῦ ἀχράντου, ζωοποιοῦ, σταυρωθέντος, ταφέντος καὶ ἀναστηθέντος σώματος (καὶ αἵματος) 24 σχεδὸν ὧρες πρὸ τῆς σταυρικῆς θυσίας καὶ 3 ἡμέρες πρὸ τῆς ἀναστάσεως! Στὴν οὐσία ἡ Μ. Πέμπτη, ἡ Μ. Παρασκευὴ καὶ τὸ Μ. Σάββατον ἀποτελοῦν θεολογικῶς, δογματικῶς, λειτουργικῶς, οὐσιαστικῶς καὶ ὀντολογικῶς μία ἑνότητα μὲ τὴν Κυριακὴ τοῦ Πάσχα. Γι᾿ αὐτὸ εἶναι πολὺ φυσικὸ καὶ σωστὸ τὸ Μ. Σάββατο νὰ ἔχῃ ἐξόχως ἀναστάσιμο χαρακτῆρα.

(29/4/2021)