Παραμονὴ Εὐαγγελισμοῦ
καὶ Σάββατον ᾿Ακαθίστου
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
μουσικολόγου - τυπικολόγου,
πτυχ. κοινωνικῆς θεολογίας
symbole@mail.com
᾿Εφέτος 2018 ἡ 25η μαρτίου κατὰ τὸ νέον ἡμερολόγιον (ν.ἡ.) τυγχάνει στὴν 5η Κυριακὴ τῆς Τεσσαρακοστῆς, συνεπῶς ἡ παραμονὴ καὶ μόνη προεόρτιος τοῦ εὐαγγελισμοῦ ἡμέρα συμπίπτει μὲ τὸ Σάββατον τῆς ἀκαθίστου ὑμνῳδίας. ᾿Απὸ αὐτὴν τὴν σύμπτωσι ἐπηρεάζεται τὸ τυπικὸ τῶν ἀκολουθιῶν τῶν ἡμερῶν αὐτῶν ἀπὸ τὸν ἑσπερινὸ τῆς προηγιασμένης ποὺ τελεῖται τὴν 5η Παρασκευὴ τῶν νηστειῶν μέχρι καὶ τὸν ἑσπερινὸ τῆς ἀποδόσεως τῆς ἑορτῆς, ὁ ὁποῖος τελεῖται ἀνήμερα τῆς ἑορτῆς τὴν Κυριακὴ ἑσπέρας (στὴν θέσι τοῦ καθιερωμένου κατανυκτικοῦ). Τὸ τυπικὸ τῶν ἡμερῶν ἀναλυτικῶς ὑπάρχει στὸ Κανονάριον 2018 τῶν Διπτύχων τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, καθὼς καὶ στὶς ὁμοειδεῖς ἐκδόσεις τοῦ Οἰκ. Πατριαρχείου καὶ τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς Κύπρου.
Στὸ παρὸν ἄρθρο θὰ ἐπικεντρωθοῦμε σὲ ἕνα μόνον σημεῖο, γιὰ τὸ ὁποῖο διατυπώθηκαν σχετικὲς ἀπορίες. Τὴν Παρασκευὴ τὸ βράδυ στοὺς περισσότερους ναοὺς τελεῖται τὸ μικρὸν ἀπόδειπνον μετὰ τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἀκαθίστου ὕμνου. ᾿Εφέτος λοιπὸν στὸ Κανονάριον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος προβλέπεται μετὰ τὴν ἀνάγνωσι ὅλων τῶν οἴκων, καὶ καθὼς τὸ ἀπόδειπνον βαίνει πρὸς τὸ τέλος του, μετὰ τὸ σύνηθες τρισάγιον κ.λπ. νὰ ἀναγινώσκεται χῦμα τὸ προεόρτιον κοντάκιον «Ἐπελεύσει Πνεύματος τοῦ παναγίου». ῾Η διάταξι αὐτὴ δημιούργησε ἐντύπωσι, διότι συνήθως κάθε χρόνο σ᾿ αὐτὸ τὸ σημεῖο ἐπαναλαμβάνεται χῦμα τὸ γνωστὸ τροπάριο «Τῇ ὑπερμάχῳ».
᾿Επισημάνθηκε μάλιστα ὅτι τὰ ἀντίστοιχα ἐτήσια βοηθήματα τοῦ Οἰκ. Πατριαρχείου καὶ τῆς ᾿Εκκλ. τῆς Κύπρου ὁρίζουν γιὰ ἐφέτος στὸ ἴδιο σημεῖο τὸ σύνηθες τροπάριον «Τῇ ὑπερμάχῳ», ἐνῷ ἀπὸ τὴν ἄλλη πρῶτα τὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» τοῦ μακαριστοῦ ἱερέως Κωνσταντίνου Παπαγιάννη, καὶ κατόπιν ἡ ἐτήσια «Τάξις» τῆς μονῆς Κύκκου καὶ τὸ ἐτήσιο «Μικρὸν Τυπικὸν» τῶν ἐκδόσεων Παναγόπουλος ὁρίζουν τὸ προεόρτιο κοντάκιο «Ἐπελεύσει Πνεύματος». Ἔτσι γιὰ ἐφέτος τὰ δύο τελευταῖα τυπικὰ βοηθήματα συμφωνοῦν μὲ τὸ Κανονάριον τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος.
Πρέπει κατ᾿ ἀρχὰς νὰ διευκρινισθῇ ὅτι ἕνα ἐτήσιο τυπικὸ βοήθημα δὲν ἐξετάζεται σὲ σύγκρισι καὶ σὲ ἀντιπαραβολὴ μὲ ἄλλα ὁμοειδῆ ἐτήσια τυπικὰ ἄλλων συντακτῶν, ἀλλὰ τὸ βασικὸ κριτήριο καὶ ὁ θεμέλιος λίθος τῆς λειτουργικῆς τάξεως εἶναι ἕνα· τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.), ἐκδόσεως 1888 ὑπὸ Γεωργίου Βιολάκη. Κατόπιν αὐτοῦ μποροῦμε νὰ ἐξηγήσουμε ὅτι οἱ λόγοι διαφοροποιήσεως (ἀπὸ τὸ 2007 ἤδη) τοῦ Κανοναρίου ἀπὸ τὴν συνήθη τάξι στὸ ἐξεταζόμενο σημεῖο εἶναι κατὰ βάσιν τρεῖς· α) τὸ ὅτι ἐφέτος πράγματι μαζὶ μὲ τὸν ἀκάθιστο ἔχουμε ταυτοχρόνως καὶ τὰ προεόρτια τοῦ εὐαγγελισμοῦ, συνθήκη ποὺ δὲν συντρέχει τὶς ἄλλες χρονιές· β) ὅτι στὸ συγκεκριμένο σημεῖο τὸ Τ.Μ.Ε. δὲν ὁρίζει μὲ σαφῆ καὶ ἀπόλυτο τρόπο ποιό ἀπὸ τὰ δύο κοντάκια τῆς ἡμέρας πρέπει νὰ προτιμηθῇ· καὶ γ) ὅτι ἀκολουθοῦμε ἐδῶ τὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» τοῦ μακαριστοῦ Κων. Παπαγιάννη, ποὺ εἶναι καὶ ὁ μόνος ποὺ διευκρινίζει τὸ συγκεκριμένο σημεῖο.
᾿Απὸ τὸν ἑσπερινὸ τῆς προηγιασμένης τῆς Παρασκευῆς εἰσερχόμαστε στὰ προεόρτια τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ποὺ ἐφέτος συμψάλλονται μὲ τοὺς ὕμνους τοῦ ἀκαθίστου. Ἔτσι ὅλη ἡ ἀκολουθία τῆς ἀκαθίστου ὑμνῳδίας λαμβάνει θέσι ἐξόχου προεορτίου ἡμέρας. Αὐτὸ συμβαίνει μόνον, ὅποτε τύχῃ Πάσχα στὶς 8 ἀπριλίου, κάτι ποὺ εἶναι πολὺ σπάνιο. Γιὰ παράδειγμα αὐτὴ ἡ περίπτωσι σὲ ὅλο τὸν 20ὸ αἰῶνα (1901-2000) εἶχε τύχει μόνο μία φορὰ τὸ 1934! Στὸν 21ο αἰῶνα (τοῦ ὁποίου –θείᾳ εὐδοκίᾳ– διανύομεν ἤδη τὴν πρώτην εἰκοσαετίαν) συνολικῶς θὰ συμβῇ αὐτὸ 4 φορές· 2007, 2018, 2029 καὶ κατόπιν τὸ 2091!
Γιὰ τὴν περίπτωσι αὐτὴ στὸ Τυπικὸν Βιολάκη (Τ.Μ.Ε.) καὶ στὰ παλαιότερα Τυπικὰ (μοναστηριακὰ κ.λπ.) δὲν συναντοῦμε λεπτομέρειες. ᾿Ακόμη καὶ τὸ Τ.Μ.Ε. γιὰ τὸ ἀπόδειπνο μὲ τὸν ἀκάθιστο ἀντιγράφει ἁπλῶς μία συνοπτικὴ ὁδηγία ἀπὸ τὸ προγενέστερο τυπικὸ τοῦ Κωνσταντίνου, ποὺ λέει ὅτι ἡ ἀκολουθία τελεῖται ὡς συνήθως. Δὲν πολυπραγμονεῖ γιὰ τὸ κοντάκιον, ποὺ πιθανὸν σημαίνει ὅτι ἐννοεῖ τὸ συνηθισμένο «Τῇ ὑπερμάχῳ». Γι' αὐτὸ ὀρθῶς τὰ τυπικὰ βοηθήματα τοῦ Οἰκ. Πατριαρχείου καὶ τῆς Κύπρου σημειώνουν τὸ σύνηθες «Τῆ ὑπερμάχῳ».
Λόγῳ τῆς σπανιότητος τῆς περιπτώσεως, στὰ προηγούμενα χρόνια (πρὸ τοῦ 2007 δηλαδὴ) δὲν ἔτυχε ξανὰ αὐτὴ ἡ περίπτωσι, ὁπότε οἱ ἀοίδιμοι τυπικάρηδες τοῦ β΄ μισοῦ τοῦ 20οῦ αἰῶνος (Βαλληνδρᾶς, Μπεκατῶρος, Παπαχρῖστος) δὲν ἀσχολήθηκαν μὲ τὸ θέμα αὐτό. Γιὰ τὸ 1934 δὲν ξέρω τί ἔγραφε ὁ Φαρλέκας· ἀλλὰ πιθανώτερο εἶναι νὰ σημείωνε ἐπίσης τὸ συνηθισμένο «Τῇ ὑπερμάχῳ».
Μόνον ὁ μακαριστὸς οἰκονόμος Γεώργιος ῾Ρήγας στὸ Τυπικόν του σημειώνει στὸ ἀπόδειπνον καὶ τὰ δύο κοντάκια, δηλ. καὶ τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ» καὶ τὸ προεόρτιον, διότι καλῶς ἀντιλαμβάνεται ὅτι ἡ ἡμέρα ἔχει δύο κοντάκια, τὸ προεόρτιο καὶ τοῦ ἀκαθίστου. Ἔτσι ὁ Γ. ῾Ρήγας ἀκολουθεῖ τὴν μοναστηριακὴ τάξι (τὸ τυπικό του ἔτσι κι ἀλλιῶς εἶναι μοναστηριακό) καὶ προβλέπει καὶ τὰ δύο κοντάκια. Κάνει ὅμως λάθος! καὶ πρόκειται γιὰ ἕνα λάθος ποὺ τὸ ἐπαναλαμβάνει συχνά. Στὸ ἀπόδειπνο δὲν λέγονται δύο κοντάκια, ἀλλὰ μόνον ἕνα, ὅπως ἀκριβῶς καὶ στὶς ὧρες. Στὴν λειτουργία μόνο λέγονται 2 ἢ καὶ 3 κοντάκια. Αὐτὸ ποὺ γράφει γιὰ τὶς ὧρες ὁ ῾Ρήγας, ὅτι δηλ. λέγεται σὲ κάθε μία ἀπὸ ἕνα κοντάκιο ἐναλλάξ (στὴν μία τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ» καὶ στὴν ἄλλη τὸ προεόρτιο, καὶ ξανὰ τὸ ἴδιο), αὐτὸ ἀκριβῶς γίνεται καὶ στὸ ἀπόδειπνο· πρέπει νὰ ποῦμε τὸ ἕνα κοντάκιο στὸ ἀπόδειπνο καὶ τὸ ἄλλο στὸ μεσονυκτικό.
Τὸ Τ.Μ.Ε. γιὰ τὸ μεσονυκτικὸ τὸ πρωὶ τοῦ Σαββάτου τοῦ ἀκαθίστου ὁρίζει τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ». ᾿Εφόσον γιὰ τὸ ἀπόδειπνο ἀποβραδὶς δὲν ὁρίζει σαφῶς ποιό κοντάκιο λέγεται, καὶ σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν τάξι ἐναλλαγῆς τῶν κοντακίων κατὰ τὴν ἀκρίβεια τῆς μοναστικῆς τάξεως, μποροῦμε νὰ προτιμήσουμε τὸ προεόρτιο «᾿Επελεύσει Πνεύματος».
᾿Αναφέρω ἐπίσης ὅτι ὁ μακαριστὸς Κων. Παπαγιάννης στὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» δὲν ἐξηγεῖ γιατί στὴν ἐξεταζομένη περίπτωσι προτιμᾷ καὶ αὐτὸς τὸ προεόρτιο κοντάκιο. Εἶδε ὅτι τὸ σημεῖο εἶναι ἀσαφὲς στὸ Τ.Μ.Ε. καὶ ἁπλῶς τὸ διευκρίνισε, πρῶτος αὐτός. Δὲν ξέρω ἂν ἔκαμε κάποιες σκέψεις σὰν τὶς δικές μου παραπάνω, γιὰ νὰ καταλήξῃ σ᾿ αὐτὸ τὸ συμπεράσμα. Ἴσως ὅμως ἕνας λόγος ποὺ τὸν ἔκαμε νὰ προτιμήσῃ τὸ προεόρτιον κοντάκιον ἦταν αὐτὸ ποὺ γράφει στὶς σελ. 390-391 τοῦ βιβλίου του, ὅτι τὸ σύνηθες «Τῇ ὑπερμάχῳ» οὔτε τὸ ἀρχικὸ προοίμιο τοῦ ἀκαθίστου εἶναι οὔτε ἔχει κάποια οὐσιαστικὴ σχέσι μὲ τὸν εὐαγγελισμό. ᾿Απὸ αὐτὴ τὴν ἄποψι ἁρμοδιώτερο καὶ καταλληλότερο εἶναι ἀσφαλῶς τὸ προεόρτιο κοντάκιο.
῾Η ἀνωτέρω ἐπιλογὴ ἐνισχύεται σοβαρῶς καὶ σχεδὸν ἐπιβεβαιώνεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι καὶ στὴν λειτουργία τοῦ ἀκαθίστου τὸ Σάββατο τὸ πρωὶ τόσον τὸ Τ.Μ.Ε. ὅσον καὶ τὰ λοιπὰ τυπικὰ βοηθήματα συμφωνοῦν ἁπαξάπαντα ὅτι ἐφέτος μετὰ τὸ εἰσοδικὸν καὶ τὰ ἀπολυτίκια κοντάκιο λέγεται τὸ προεόρτιο «Ἐπελεύσει Πνεύματος» καὶ ὄχι τὸ «Τῇ ὑπερμάχῳ», ποὺ ψάλλεται συνήθως κάθε χρόνο. [Τὸ Τυπικὸν τοῦ ῾Ρήγα φυσικὰ ὁρίζει καὶ στὴν λειτουργία ἀμφότερα τὰ κοντάκια, συνεπὲς πρὸς τὴν μοναστικὴ τάξι· κάτι ποὺ ἀκολουθῶ καὶ ἐγὼ βέβαια στὴν «Μοναστικὴ ῾Υποτύπωσι» 2018.]
Τὴν ἄνοιξι τοῦ 2006 ποὺ συνέτασσα τὸ Κανονάριον τοῦ 2007, τὸ «Σύστημα Τυπικοῦ» δὲν εἶχε ἐκδοθῆ ἀκόμη· ἐγὼ ὅμως εἶχα στὰ χέρια μου ἕνα «σῶμα» ἀπὸ τὰ τυπογραφικά του δοκίμια καὶ τὸ συμβουλευόμουν, σύμφωνα καὶ μὲ τὶς σχετικὲς ὑποδείξεις τῆς ῾Ι. Συνόδου. Εἶδα ὅτι ὥριζε στὸ ἀπόδειπνο μετὰ τὴν συνήθη ἀκολουθία τοῦ ἀκαθίστου τὸ προεόρτιο κοντάκιο, διενήργησα τὴν μικρὴ ἔρευνα ποὺ περιέγραψα παραπάνω, καὶ τὸ ἀκολούθησα μὲ τὴν πεποίθησι ὅτι αὐτὴ ἡ διάταξι καὶ ἀκριβέστερη εἶναι καὶ διευκρινίζει ἕνα ἀκόμη ἀσαφὲς σημεῖο τοῦ Τ.Μ.Ε.. Τότε τὸ 2007 τὸ Κανονάριον ἦταν τὸ μόνο ἐτήσιο βοήθημα ποὺ ὥριζε τὸ προεόρτιο κοντάκιο. Γι᾿ αὐτὸ χαίρομαι ποὺ σήμερα τὴν ἴδια ἄποψι ἀκολουθοῦν καὶ ἄλλοι.
Συμπέρασμα· γιὰ τὸ ἀπόδειπνον μὲ τὴν ἀκολουθία τῆς ἀκαθίστου εἰδικὰ γιὰ ἐφέτος ὑπάρχουν δύο ἑρμηνεῖες. Κατὰ τὴν μία μετὰ τὸ τρισάγιον λέμε τὸ σύνηθες τροπάριον «Τῇ ὑπερμάχῳ» χῦμα· κατὰ τὴν δεύτερη λέμε τὸ προεόρτιον κοντάκιον, διότι ἐφέτος συμπίπτει καὶ ἡ παραμονὴ τοῦ εὐαγγελισμοῦ. Καὶ οἱ δύο ἀπόψεις εἶναι ἐξίσου σωστές. Πρόκειται γιὰ διαφορετικὲς ἑρμηνεῖες στὸ πλαίσιο τῆς κοινῆς λειτουργικῆς παραδόσεως, ἡ ὁποία δὲν εἶναι ἄκαμπτη καὶ μονολιθική, ὅπως ἐσφαλμένως νομίζουν πολλοί.
Τὸ διαφορετικὸ δὲν συνιστᾷ πάντοτε καὶ ἀντίθεσι. Καὶ δὲν εἶναι ἡ πρώτη φορὰ ποὺ ἐξηγῶ ὅτι κάποιες φορὲς τὰ τυπικὰ τῆς ἐκκλησίας γιὰ ἕνα θέμα μπορεῖ νὰ προτείνουν περισσότερες ἀπὸ μία λύσεις, ἐνδεχομένως ὅλες ἐξίσου ὀρθές.
Πρώτη δημοσίευσι· 22/3/2018 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς «Συμβολῆς»).