Θέματα τυπικοῦ (ἐρωταποκρίσεις, ἄρθρα, μελέτες) ΤΟ ΜΕΓΑ ΑΠΟΔΕΙΠΝΟ
ΤΟ ΜΕΓΑ ΑΠΟΔΕΙΠΝΟ
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας
symbole@mail.com
Τὸ μέγα ἀπόδειπνο εἶναι κατὰ βάσιν μία μοναστηριακὴ ἀκολουθία, περιλαμβάνει ὅμως ἀξιοπρόσεκτα στοιχεῖα τοῦ ἀρχαίου ἐνοριακοῦ ἢ ᾀσματικοῦ τύπου ὅπως εἶναι ἡ ἐμμελὴς στιχολογία τῆς βιβλικῆς περικοπῆς «Μεθ᾿ ἡμῶν ὁ Θεός», οἱ στίχοι «῾Η ἀσώματος φύσις τὰ χερουβίμ», οἱ ἕτεροι στίχοι «Παναγία δέσποινα Θεοτόκε», καὶ ὁ ἀρχαῖος ὕμνος «Κύριε τῶν δυνάμεων μεθ᾿ ἡμῶν γενοῦ».
῾Η τριμερὴς διάρθρωσι τοῦ μεγάλου ἀποδείπνου ὑπεμφαίνεται ἀπὸ τὸ «Δεῦτε προσκυνήσωμεν», ποὺ λέγεται σὲ τρεῖς διαφορετικὲς θέσεις (μία στὴν ἀρχὴ καὶ δύο ἐνδιαμέσως τῆς ἀκολουθίας) καὶ ἴσως νὰ ὑποδηλώνῃ ὅτι πρόκειται γιὰ συνένωσι τριῶν ἀκολουθιῶν, ποὺ ἀρχικὰ θὰ ἦσαν ἀνεξάρτητες μεταξύ των. Πράγματι στοιχεῖα τῆς σημερινῆς ἀκολουθίας συναντοῦμε σὲ ἀρχαῖες ἀκολουθίες τοῦ πρώιμου μοναστηριακοῦ τυπικοῦ, ποὺ ναὶ μὲν ἔχουν λησμονηθῆ στὴν πρᾶξι ἐδῶ καὶ αἰῶνες, μαρτυροῦνται ὅμως σὲ λειτουργικὰ χειρόγραφα καὶ ἄλλα ἀρχαϊκὰ κείμενα. Ἔτσι ψαλμοὶ καὶ ὕμνοι τοῦ μεγάλου ἀποδείπνου μέχρι τὸν 12ο περίπου αἰῶνα ψάλλονταν ἀπὸ μοναχοὺς στὶς νυκτερινές τους ἀκολουθίες ἄλλοτε κατὰ τὴν «1η ὥρα τῆς νυκτός» (περίπου 6 ἢ 7 τὸ ἀπόγευμα στὴν σημερινὴ ὥρα), ἄλλοτε τὴν «4η ὥρα τῆς νυκτός» (γύρω στὶς 10 τὴν νύχτα), καὶ ἄλλοτε τὴν «12η ὥρα τῆς νυκτὸς» δηλαδὴ ἀκριβῶς πρὶν ἀπὸ τὸ ξημέρωμα, γύρω στὶς 4 ἢ 5 τὸ πρωί.
Τὰ τρία μέρη τοῦ Μ. ᾿Αποδείπνου
Τὸ α΄ μέρος τοῦ Μεγάλου ᾿Αποδείπνου πιθανὸν νὰ ἦταν ἀρχικὰ ἕνα εἶδος μὴ ἑορτασίμου καθημερινοῦ ἑσπερινοῦ, ποὺ ἀργότερα ἐκτοπίστηκε ἀπὸ τὸν ἑσπερινὸ ποὺ γνωρίζουμε καὶ σήμερα. Τοὐλάχιστον τέτοια ἔνδειξι μᾶς παρέχουν τὰ τρία ὅμοια τροπάρια «Τὴν ἡμέραν διελθών... τὴν ἑσπέραν αἰτοῦμαι σὺν τῇ νυκτί...», ἡ εὐχὴ ὑπὸ τὸ ὄνομα τοῦ μεγ. Βασιλείου μὲ τὴν φράσι «Πρόσδεξαι θυσίαν ἑσπερινήν...», καθὼς καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι σ᾿ αὐτὸ τὸ α΄ τμῆμα διασῴζονται τὰ περισσότερα ἀρχαῖα ᾀσματικὰ στοιχεῖα τῆς ἀκολουθίας. Σημειωτέον ὅτι στὸ Τυπικὸν τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος (στὴν Κωνσταντινούπολι τοῦ 11-12ου αἰ.) ἀναφέρεται ὅτι μετὰ τὰ «ἀπόδειπνα» τελοῦσαν μία «ἀκολουθία τῆς ἑσπέρας ἐν τοῖς κελλίοις».
Τὸ β΄ μέρος τοῦ Μεγ. ᾿Αποδείπνου εἶναι τὸ πιὸ σύντομο καὶ ἔχει ἔντονα στοιχεῖα κατανύξεως καὶ μετανοίας. Ἴσως νὰ ἀποτελοῦσε ἀρχικῶς τὴν κατ᾿ ἰδίαν νυκτερινὴ ἀκολουθία ποὺ ἔλεγαν στὸ κελλί τους οἱ μοναχοὶ ἀγρυπνοῦντες ἢ καὶ διακόπτοντας τὸν νυκτερινὸ ὕπνο τους (παράβαλε τὸν στίχο «᾿Ηγρύπνησα καὶ ἐγενόμην ὡς στρουθίον μονάζον ἐπὶ δώματος» τοῦ ψαλμοῦ 101).
Τὸ γ΄ μέρος ἔχει κοινὰ στοιχεῖα μὲ τὸν σημερινὸ ὄρθρο, ἤ τοι τὸν ψαλμὸ 142 «Κύριε, εἰσάκουσον τῆς προσευχῆς μου», τὴν δοξολογία, καὶ τὴν στιχολογία τοῦ 150 ψαλμοῦ, ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ 3ος ψαλμὸς τῶν αἴνων καὶ ὁ τελευταῖος τοῦ ψαλτηρίου. Θὰ μποροῦσε νὰ ὑποθέσῃ κανεὶς ὅτι ἡ παρουσία αὐτοῦ τοῦ ψαλμοῦ ἴσως εἶναι κατάλοιπο τῆς πράξεως τῶν ἀρχαίων ἐρημιτῶν-μοναχῶν νὰ ἀγρυπνοῦν στιχολογῶντας κατὰ τὴν διάρκεια τῆς νύχτας ὁλόκληρο τὸ βιβλικὸ Ψαλτήριο, ὁπότε προφανῶς θὰ ὡλοκλήρωναν τὸ βιβλίο λέγοντας τὸν τελευταῖο ψαλμὸ ἀκριβῶς πρὶν ἀπὸ τὸ ξημέρωμα. ᾿Ακόμη στὸ γ΄ μέρος τοῦ μεγάλου ἀποδείπνου θὰ μποροῦσε νὰ ἀναζητήσῃ κανεὶς στοιχεῖα τῆς «ἐνάτης ὥρας τῆς νυκτός», ἡ ὁποία ἀναφέρεται στὸ Τυπικὸν τῆς Εὐεργέτιδος.
Οἱ δύο εὐχὲς στὸ τέλος τοῦ μεγ. ἀποδείπνου εἶναι, νομίζω, φανερὸ ὅτι δὲν βρίσκονταν ἐκεῖ ἐξ ἀρχῆς ἀλλὰ προστέθηκαν ἀργότερα, μετὰ τὴν εἰκαζόμενη συνένωσι τῶν τριῶν ἀκολουθιῶν σὲ μία. Ἄλλωστε ἡ γνωστὴ «εὐχὴ εἰς τὴν ὑπεραγίαν Θεοτόκον» («Ἄσπιλε ἀμόλυντε ἄφθορε») εἶναι πολὺ μεταγενέστερη, σύνθεσις μόλις τοῦ 11ου αἰῶνος. ῾Η δεύτερη εὐχὴ «εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν ᾿Ιησοῦν Χριστὸν» εἶναι ἀρχαιοτέρα τῆς πρώτης καὶ εἶναι εἰδικὴ εὐχὴ πρὸ τῆς κατακλίσεως, ὁπότε δὲν ἀποκλείεται νὰ ἀνήκει στὸν ἀρχαιότερο πυρῆνα τῆς ἀκολουθίας μαζὶ μὲ τὸ α΄ μέρος της.
Πότε τελεῖται τὸ Μ. ᾿Απόδειπνο
Εἶναι γνωστὸ ὅτι τὸ μέγα ἀπόδειπνο στὶς ἐνορίες ἀλλὰ καὶ στὴν πλειονότητα τῶν ἱερῶν μονῶν διεξάγεται μόνον τὴν περίοδο τῆς μεγάλης Τεσσαρακοστῆς κάθε ἀπόγευμα ἀπὸ Δευτέρα ἕως Πέμπτη καθὼς καὶ τὴν ἑσπέρα τῆς μεγ. Δευτέρας καὶ τῆς μεγ. Τρίτης· τελεῖται δὲ ὡς ἔχει στὸ λειτουργικὸ βιβλίο τοῦ Ὡρολογίου καὶ σύμφωνα μὲ τὶς διατάξεις τοῦ Τυπικοῦ. Κατὰ τὴν πρώτη ἑβδομάδα τῆς Τεσσαρακοστῆς στὸ μέγα ἀπόδειπνο ψάλλεται ὁ μέγας Κανών, κατανεμημένος σὲ τέσσερα μέρη ὅπως βρίσκεται στὸ λειτουργικὸ βιβλίο τοῦ Τριῳδίου, ἐνῷ στὸ τέλος τῆς ἀκολουθίας διαβάζεται ὑπὸ τοῦ ἱερέως τὸ Εὐαγγέλιον τῆς παννυχίδος.
Καὶ πάλι ἡ συσσωμάτωσι τοῦ Εὐαγγελίου τῆς ἀρχαίας ἀκολουθίας τῆς παννυχίδος ὑποδηλώνει ὅτι τὸ ἀπόδειπνο περιλαμβάνει καὶ ἄλλα στοιχεῖα της καὶ ὅτι τρόπον τινὰ τὸ ἀπόδειπνο εἶναι διάδοχος ἀκολουθία τῆς παννυχίδος, ἡ ὁποία παρὰ ταῦτα ἔχει ἐπιβιώσει μέχρι σήμερα στὴν μοναστηριακὴ πρᾶξι ὡς ἰδιαίτερη ἀκολουθία ποὺ τελεῖται σπανίως καὶ σὲ εἰδικὲς περιπτώσεις. Στοιχεῖα τῆς παννυχίδος στὸ σημερινὸ μέγα ἀπόδειπνο εἶναι οἱ ψαλμοὶ 50 καὶ 90, τὰ τροπάρια «᾿Ελεήσον ἡμᾶς, Κύριε, ἐλεήσον ἡμᾶς» καὶ «Τῆς εὐσπλαγχνίας τὴν πύλην», οἱ στίχοι «῾Η ἀσώματος φύσις τὰ χερουβίμ», τὰ 40 «Κύριε, ἐλέησον», ἡ συμπερίληψις ψαλλομένου κανόνος, καὶ τὸ προαναφερθὲν Εὐαγγέλιον τῆς α΄ ἑβδομάδος τῶν νηστειῶν.
Γιὰ τὶς σχέσεις μεταξὺ τῶν ἀκολουθιῶν παννυχίδος, ἀποδείπνου καὶ μεσονυκτικοῦ καθὼς καὶ γιὰ τὶς ἀκολουθίες τοῦ εἰκοσιτετραώρου κατὰ τὴν παράδοσι τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος ἔχω συντάξει εἰδικὴ ἐργασία μὲ τίτλο «Αἱ ἀκολουθίαι τοῦ νυχθημέρου εἰς τὴν παράδοσιν τῶν ᾿Ακοιμήτων μοναχῶν καὶ εἰς τὴν Σαββαϊτικὴν Στουδιτικὴν καὶ Νεοσαββαϊτικὴν παράδοσιν», ἡ ὁποία παρουσιάστηκε καὶ ὡς εἰσήγησι στὸ ΙΕ΄ Πανελλήνιο Λειτουργικὸ Συμπόσιο, Καισαριανὴ 22-24 σεπτεμβρίου 2014. ῾Η παρουσίασι αὐτῆς τῆς ἐκτενοῦς ἐργασίας θὰ ξέφευγε ἀσφαλῶς ἀπὸ τὰ πλαίσια τοῦ παρόντος ἄρθρου. Εἶναι ὅμως σημαντικὸ κάθε χριστιανὸς νὰ γνωρίζῃ ὅτι οἱ ἱερὲς ἀκολουθίες ποὺ τελοῦνται καὶ σήμερα στοὺς ναούς μας εἶναι ἀρχαιότατες καὶ μὲ αὐτὲς λάτρευσαν τὸν ἀληθινὸ Θεὸ τὰ ἑκατομμύρια τῶν ἁγίων μας μέσα στὸ διάβα τῶν αἰώνων.
«᾿Εφημέριος», ἔτος 64, τ. 2, ᾿Αθῆναι, μάρτιος-ἀπρίλιος 2015.
«Στῦλος ᾿Ορθοδοξίας», φ. φεβρουαρίου, ἀρ. 197, 10/3/2018.