3. Τυπικόν Θέματα τυπικοῦ (ἐρωταποκρίσεις, ἄρθρα, μελέτες) Στοῦ κουφοῦ τὴν πόρτα...


 

Στοῦ κουφοῦ τὴν πόρτα...

 

 

Τὸ τέλος τοῦ ὄρθρου

τῆς Κυριακῆς τῆς Σταυροπροσκυνήσεως

 

 

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

 

 

Στὸ στερέωμα τοῦ λειτουργικοῦ τυπικοῦ τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλ­λάδος ἔλαμψαν ὡς ἄλλοι φωτεινοὶ ἀστέρες σπουδαῖες προσωπικό­τητες ὅπως ὁ οἰκονόμος Γ. ῾Ρήγας († 1961), ὁ θεολόγος Γ. Μπεκα­τῶρος († 1995), ὁ λειτουργιολόγος ᾿Ι. Φουντούλης († 2007), ἀλλὰ καὶ ὁ ἱερεὺς Κ. Παπαγιάννης († 2014). Σέβονταν βαθύτατα τὴν λειτουργι­κὴ παράδοσι, εἶχαν πλούσια γνῶσι τῶν ποικίλων τυπικῶν διατάξεων, διέθεταν ὑψηλὴ εὐφυΐα καὶ ταχεῖα ἀντίληψι, ὥστε νὰ μποροῦν νὰ ἑρμηνεύουν ἐπιτυχῶς τὶς συχνὰ γριφώδεις καὶ συνοπτικὲς τυπικὲς δια­τυπώσεις, καὶ ἐπιπλέον διακρίνονταν ἀπὸ ἐπιστημονικὴ εὐσυνειδησία, ὥστε νὰ μὴ διστάζουν ἀκόμη καὶ νὰ ἀναθεωρήσουν παλαιότερες ἀπό­ψεις, ἂν ἡ ἔρευνα ὑποδείκνυε ὅτι τὸ σωστὸ εἶναι κάτι διαφορετικὸ ἀπὸ τὸ «καθιερωμένο».

Σήμερα δυστυχῶς δὲν φαίνεται νὰ ὑπάρχουν ἀντάξιοι συνεχιστὲς τοῦ πνεύματός τους καὶ τοῦ ἔργου τους, τὸ δὲ χειρότερο εἶναι ἀμφίβο­λο ἂν οἱ τωρινοὶ ἄνθρωποι τῆς ἐκκλησίας μποροῦν νὰ ἐκτιμήσουν πραγματικὰ τὴν προσφορὰ τῶν προαναφερθέντων καὶ νὰ ἀκολου­θήσουν τὶς λύσεις καὶ τὶς διορθώσεις ποὺ μᾶς ὑπέδειξαν.   Ἀντιθέ­τως διακρίνει κανεὶς μία παράξενη ἐμμονὴ σὲ κάθε τὶ ἐσφαλμένο καὶ παράτυπο, τὸ ὁποῖο ὄχι ἁπλῶς διαιωνίζεται ἀλλὰ καὶ ἐπαυξάνεται, ἐνῷ εἶναι ἐμφανὴς μία πεισματικὴ ἀντίδρασι καὶ ἄρνησι στὴν ἀποδοχὴ τοῦ σωστοῦ, τοῦ παραδοσιακοῦ καὶ τοῦ λογικοῦ.

Στὶς ἡμέρες μας κάποιοι (μεταξὺ αὐτῶν καὶ τὸ Κανονάριον τῶν Δι­πτύχων τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος) ἀναφέρουν ὅτι γιὰ τὴν 3η Κυριακὴ τῆς Τεσσαρακοστῆς, στὸ τέλος τοῦ ὄρθρου, μετὰ τὴν ὁλοκλήρωσι τῆς Σταυροπροσκυνήσεως, πρέπει νὰ ψαλῇ τὸ ἀναστάσιμο τροπάριο τῆς Κυριακῆς «Σήμερον σωτηρία»«Ἀναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος» (ἀνα­λόγως τοῦ ἤχου τῆς Κυριακῆς). Ἄλλοι ὅμως ἀνοίγουν τὸ ἐπίσημο καὶ ἰσχῦον Τυπικὸν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας (Τ.Μ.Ε.), ἢ καὶ Τυπικὸν Βιολά­κη λεγόμενον, καὶ διαβάζουν (τυπικὴ διάταξις Τριῳδίου §39) ὅτι μετὰ τὴν ὁλοκλήρωσι τῆς σταυροπροσκυνήσεως καὶ τοῦ ἰδιομέλου «Δεῦτε, πιστοὶ» ψάλλεται τὸ ἀπολυτίκιον «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου». Καὶ λένε· «Τὸ Τυπικὸν Βιολάκη εἶναι σαφές! Πρέπει νὰ ψάλουμε τὸ ἀπολυ­τίκιο τοῦ σταυροῦ καὶ ὄχι τὸ Σήμερον σωτηρία

Δυστυχῶς δὲν ὑπάρχουν προϋποθέσεις συνεννοήσεως! Δὲν εἶναι δύσκολο τὸ Τυπικό· τὸ κάνει δύσκολο ἡ ξεροκεφαλιά μας καὶ ἡ ἀπελπι­στικὴ ἡμιμάθειά μας. Πῶς νὰ ἐξηγήσῃ κανεὶς σὲ ἡμιμαθεῖς ἀνθρώπους ὅτι ἄλλο ἡ γνῶσι καὶ ἄλλο ἡ ἀνάγνωσι τοῦ τυπικοῦ; Κι ἂς τὸ ἀνα­φέρει αὐτὸ καὶ ἡ Καινὴ Διαθήκη, ὅταν ὁ ἀπόστολος Φίλιππος συνάντησε τὸν ἀξιωματοῦχο τῶν Αἰθιόπων καὶ τὸν ῥώτησε· «Ἆρά γε γινώσκεις ἃ ἀναγινώσκεις;» (Πρξ 8,30). ῞Οταν κάποιοι αἰσθάνωνται κατωχυρωμέ­νοι πίσω ἀπὸ τυπογραφικὰ λάθη, τὰ ὁποῖα στὴν φαντασία τους τὰ νομίζουν θεόπνευστα καὶ ἀπαράβατα δόγματα, τότε γι’ αὐτοὺς ἰσχύει ὁ ἐπίσης βιβλικὸς λόγος· «οὐδὲ ἐάν τις ἐκ νεκρῶν ἀναστῇ πεισθήσονται» (Λκ 16,31).

Ἀλλὰ δὲν χρειάζεται νὰ ἀναστηθοῦν οἱ νεκροί. Ὑπάρχουν τὰ συγ­γράμματά τους, μὲ τὰ ὁποῖα μᾶς ἐξηγοῦν τὸ σωστό.

῾Ο μακαριστὸς Γ. Μπεκατῶρος γιὰ 15 ὁλόκληρα χρόνια (1979-1993) ἔγραφε στὴν ἐτήσια Τάξιν του ὅτι μετὰ τὴν σταυροπροσκύνησι πρέπει νὰ ψάλλεται τὸ «Σήμερον σωτηρία». Καὶ ἐξηγοῦσε ὅτι τὸ ἴδιο τὸ Τ.Μ.Ε. στὴν προθεωρία (§35) ἀναφέρει ῥητῶς ὅτι «κατὰ τὰς Κυρι­ακὰς τοῦ Τριῳδίου (πλὴν τῆς τῶν Βαΐων)... ψάλλεται εἰς τὸν ἦχον τῆς ἡμέρας τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ ὄρθρου τῆς Κυριακῆς Σήμερον σωτηρία»· ἐξαιρεῖ μόνον τὴν Κυριακὴ τῶν Βαΐων.

Ἀκόμη σαφέστερα πάλι τὸ ἴδιο τὸ Τ.Μ.Ε. γράφει, ὅταν ὁ Εὐαγ­γελισμὸς τύχῃ τὴν Κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως (25 μαρτίου §16)· «κατὰ δὲ τὸ τρισάγιον τῆς δοξολογίας τελεῖται ἡ τάξις τῆς εἰσό­δου τοῦ τιμίου σταυροῦ, ὡς εἴθισται· μετὰ τὸ ἰδιόμελον “Δεῦτε, πι­στοὶ” λέγεται τὸ Σήμερον σωτηρία». Καὶ τρίτη φορὰ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη ὁρίζει τὸ σωστὸ στὴν διάταξι τῆς μνήμης τῶν ἁγίων 40 μαρτύρων (9 μαρτίου §§ 8 καὶ 9)· «Εἰ τύχοι ἡ μνήμη τῶν ἁγίων τῇ Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄ καὶ Ε΄ κυριακῇ τῶν νηστειῶν... εἰς τὸν ὄρθρον... δοξολογία μεγάλη καὶ τὸ Σήμερον σωτηρία».

Ἐπαναλαμβάνω ὅτι τὶς 3 αὐτὲς σωστὲς διατάξεις τοῦ Τ.Μ.Ε. (Προθεωρία §35, Μαρτίου 9 §§8-9, καὶ Εὐαγγελισμοῦ §16) τὶς πρό­σεξε καὶ τὶς πρόβαλε ὁ Γ. Μπεκατῶρος, καὶ μὲ βάσι αὐτὲς διώρθωσε καὶ τὴν ἐσφαλμένη τυπικὴ διάταξι τοῦ ἴδιου τυπικοῦ γιὰ τὸ Τριῴδιο §39.

Δὲν ἦταν βέβαια μόνο ὁ Μπεκατῶρος ποὺ κατάλαβε τὸ σωστό. Καὶ ὁ μακαριστὸς θεολόγος ᾿Α. Παπαχρῆστος ὡς συντάκτης τοῦ Κανονα­ρίου τῶν Διπτύχων (2002-2006) ἐσημείωνε τὸ «Σήμερον σωτηρία». Ἐπίσης ὁ ἀείμνηστος ἱερεὺς Κ. Παπαγιάννης στὸ ἔργο του «Σύστημα Τυπικοῦ» (σελ. 627, §1739, καὶ ὑποσημ. 1200) ὁρίζει τὸ ἀπολυτίκιον «Σήμερον σωτηρία» (ἢ τὸ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος») καὶ ἀναφέρει ὅτι τὸ σωστὸ τὸ γράφει καὶ ὁ Βιολάκης στὴν Προθεωρία.

Βέβαια ἕνας προσεκτικὸς ἐρευνητὴς τοῦ τυπικοῦ μπορεῖ νὰ βρῇ καὶ ἄλλα ἐπιχειρήματα ὑπὲρ τοῦ ὀρθοῦ τροπαρίου «Σήμερον σωτηρία» καὶ νὰ καταλάβῃ ὅτι ἡ μία καὶ μοναδικὴ περίπτωσι ποὺ τὸ Τ.Μ.Ε. ὁρίζει τὸ ἀπολυτίκιον τοῦ σταυροῦ ὀφείλεται σὲ λάθος. Πρωτ᾿ ἀπ᾿ ὅλα ἡ ἁπλὴ λογικὴ (ἡ ὁποία γίνεται ὅλο καὶ σπανιώτερη στὶς ἡμέρες μας). Τὸ σύν­ηθες ἀναστάσιμο τροπάριο τοῦ τέλους τοῦ ὄρθρου τῶν Κυριακῶν παρα­λείπεται, μόνον ὅταν συμπίπτῃ ἡ κυρία ἡμέρα δεσποτικῆς ἑορτῆς (κατὰ τὴν ὁποία ἂν τύχῃ σὲ κυριακή, «οὐδὲν τῶν ἀναστασίμων ψάλλομεν, ἀλλ’ ἅπαντα τὰ τῆς ἑορτῆς»). Στὶς μεθέορτες κυριακὲς καὶ στὶς ἀποδό­σεις τὸ «Σήμερον σωτηρία» δὲν παραλείπεται. Ἐπίσης δὲν παραλεί­πεται στὶς μικρὲς δεσποτικὲς ἑορτὲς ὅπως στὴν περιτομή, στὴν ἀρχὴ τῆς ἰνδίκτου, στὸ ἱερὸ μανδήλιο, καὶ στὶς δεσποτοθεομητορικές. ῾Η σταυρο­προσκύνησι σαφῶς δὲν εἶναι ἡ κύρια δεσποτικὴ ἑορτή, διότι τέτοια πα­ραμένει ἡ ἀνάστασις. ῾Επομένως μετὰ τὸ «Δεῦτε, πιστοὶ» τῆς τελετῆς ὀρθότερο εἶναι νὰ ψαλῇ τὸ σύνηθες ἀναστάσιμο τροπάριο τῶν κυριακῶν «Σήμερον σωτηρία» (ἢ «᾿Αναστὰς ἐκ τοῦ μνήματος»).

Ἐπίσης στὸ Τυπικὸ Βιολάκη ὑπάρχει ἡ περίπτωσι τῆς 1ης αὐγού­στου, ἡ ὁποία εἶναι σχεδὸν ὅμοια μὲ τὴν Κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνή­σεως. Γιὰ τὴν 1η αὐγούστου λοιπὸν τὸ Τ.Μ.Ε. προβλέπει ὅτι «τὸ ἰερο­σολυμιτικὸν Τυπικὸν διατάττει καὶ κατ’ αὐτὴν τὴν ἡμέραν μετὰ τὴν δοξολογίαν νὰ τελῆται ἡ πρόοδος τοῦ τιμίου σταυροῦ κατὰ τὴν τάξιν τῆς Γ΄ Κυριακῆς τῶν νηστειῶν» (Τ.Μ.Ε., 1η αὐγ., σημείωσι μετὰ τὴν §2). Ἂν τώρα ἡ 1η αὐγούστου τύχῃ ἐν κυριακῇ, τότε κατὰ τὸ Τ.Μ.Ε. μαζὶ μὲ τὰ ἀναστάσιμα ψάλλεται μόνον ἡ ἀκολουθία τοῦ σταυροῦ, καὶ στὸ τέλος τοῦ ὄρθρου σαφῶς ὁρίζει τὸ ἀναστάσιμο τροπάριο «Σή­μερον σωτηρία» (1η αὐγ. §5).

Μὲ ἄλλα λόγια τὸ Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Τ.Μ.Ε.) ἀναφέ­ρεται 5 φορὲς στὸ τροπάριο ποὺ θὰ ψαλῇ στὸ τέλος τοῦ ὄρθρου τῆς Κυριακῆς μετὰ τὴν σταυροπροσκύνησι· τὶς 4 φορὲς ὁρίζει τὸ συνηθισμέ­νο τροπάριο «Σήμερον σωτηρία» καὶ μία μόνο φορὰ ὁρίζει τὸ ἀπολυτί­κιο τοῦ σταυροῦ. Λοιπὸν ποιό εἶναι τὸ σωστό; αὐτὸ ποὺ ἀναφέρει 4 φορὲς ἢ αὐτὸ ποὺ ἀναφέρει μία; ῾Απλὴ λογικὴ δὲν εἶναι;

Αὐτὴ εἶναι ἡ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴν ἐπιφανειακὴ ἀνάγνωσι τοῦ τυπικοῦ καὶ στὴν πραγματικὴ γνῶσί του. Στὴν ἀνάγνωσι παραμέ­νουμε στὴν σελίδα ποὺ ἔχουμε μπροστά μας καὶ δὲν βλέπουμε τίποτε πέρα ἀπὸ τὴν μύτη μας. Οἱ ἐλλιπεῖς γνώσεις μας καὶ οἱ περιωρισμένες διανοητικὲς ἱκανότητές μας γίνονται τὸ ὕψιστο κριτήριο τῆς λειτουργι­κῆς παραδόσεως! Στὴν πραγματικὴ γνῶσι ὅμως «δὲν βλέπουμε μόνο τὸ δέντρο ἀλλὰ καὶ ὅλο τὸ δάσος»· δὲν κοιτᾶμε μόνο μία μεμονωμένη διάταξι, ἀλλὰ συνεξετάζουμε ὅλες τὶς ὅμοιες διατάξεις· λαμβάνουμε ὑπόψιν τὸ σύνολο τοῦ Τυπικοῦ Βιολάκη, ἐνδεχομένως δὲ βοηθούμαστε καὶ ἀπὸ ἄλλα παλαιότερα τυπικά.

Οἱ μακαριστοὶ Γ. Μπεκατῶρος καὶ Κ. Παπαγιάννης ἐπιδίωκαν τὴν γνῶσι τοῦ Τυπικοῦ καὶ ὄχι μόνον τὴν ἁπλὴ ἀνάγνωσί του. Ἐμεῖς σήμερα δὲν φτάνουμε βέβαια τὰ δικά τους μέτρα. Τοὐλάχιστον ἔχουμε τὴν σύνεσι καὶ τὴν λογικὴ νὰ ἀκολουθήσουμε τὶς διευκρινίσεις τους καὶ τὶς διορθώσεις τους; Ἢ δὲν μᾶς «κόβει» οὔτε τόσο;

 

 

Πρώτη δημοσίευσις· 2/3/2018