συμβολή

Οἱ κανόνες τοῦ ὄρθρου

τῆς Κυριακῆς τῆς Σταυροπροσκυνήσεως

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δρος μουσικολόγου-τυπικολόγου

ἐπιμελητοῦ τῶν Διπτύχων

diptyxa@yahoo.gr

Στὸ τυπικὸ τῆς Κυριακῆς τῆς Σταυροπροσκυνήσεως ὑπάρχουν κά­ποιες ἰδιαίτερες διατάξεις ποὺ ἀξίζει νὰ διερευνηθοῦν, ὥστε νὰ κατανο­ηθοῦν καλλίτερα. Στοὺς κανόνες τοῦ ὄρθρου διαπιστώνομε μία διαφορὰ μεταξὺ τοῦ ἰσχύοντος «Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας» (Τ.Μ.Ε.) ἢ «Τυπικοῦ Βιολάκη» (ἐκδόσεως 1888) καὶ τοῦ «Τυπικοῦ (τῆς λαύρας) τοῦ ῾Αγίου Σάββα» (Τ.Α.Σ.).

Γράφει τὸ Τ.Μ.Ε. στὸν ὄρθρο τῆς συγκεκριμένης Κυριακῆς (τυπικὴ διάταξις Τριῳδίου §39)· «...ὁ κανὼν τοῦ Τριῳδίου εἰς η΄· πρῶτον ὁ εἱρμὸς “῾Ο θειότατος προετύπωσεν”, εἶτα εἰς τὸ α΄ τροπάριον ἑκάστης ᾠδῆς “Δόξα τῇ ἁγίᾳ ἀναστάσει σου”, καὶ εἰς τὰ λοιπὰ “Δόξα σοι, ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι”, εἰς δὲ τὰ δύο τελευταῖα Δόξα, Καὶ νῦν». Τὸ ἴδιο περίπου σημειώνουν καὶ τὰ δύο προγενέστερα Τυπικὰ τοῦ Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου (Τ.Κ.Π. 1838 καὶ 1851).

Τὸ Τ.Α.Σ. (ἐκδόσεις 1545 ἕως 1691, κεφ. λδ΄· ἔκδοσις 1771, κεφ. λγ΄) σημειώνει τὰ ἀκόλουθα· «...Οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες καὶ τῆς Θεο­τόκου· εἶτα τοῦ Τριῳδίου εἰς η΄, ποίημα τοῦ κυρίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἦχος πρῶτος, πρὸς “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”· “Πανηγύρεως ἡμέρα τῇ ἐγέρσει Χριστοῦ”». Σύμφωνα λοιπὸν μὲ ὅλες τὶς παλαίτυπες ἐκδόσεις τοῦ Τ.Α.Σ. στὸν ὄρθρο τῆς 3ης Κυριακῆς τῶν νηστειῶν δὲν λέ­γεται μόνον ὁ κανὼν τοῦ Τριῳδίου, ἀλλὰ προηγοῦνται «οἱ ἀναστάσιμοι κανόνες» τῆς Παρακλητικῆς, ἤ τοι ὁ ἀναστάσιμος καὶ ὁ σταυροανα­στάσιμος. (῾Ο κανὼν τῆς Θεοτόκου ὑπολογίζεται ὡς ἕνας μαζὶ μὲ τὸν σταυροαναστάσιμο.)

Ἂς δοῦμε καὶ κάποια χειρόγραφα τοῦ Τ.Α.Σ..

Κῶδιξ Μ. Λαύρας Γ-5, 12ου αἰῶνος, φ. 121· «Κανόνες ὁ ἀνα­στάσιμος, τῆς Θεοτόκου, καὶ τοῦ τιμίου Σταυροῦ, ἦχος α΄, “᾿Αναστά­σεως ἡμέρα”, τοῦ Στουδίτου, εἰς η΄». (Παραπλησίως ἀναφέρουν καὶ οἱ κώδικες τοῦ ἴδιου αἰῶνος Σινὰ 1094, φ. 80β, καὶ Σινὰ 1095, φ. 123α-β).

Κῶδιξ Λειμῶνος 134, ἔτους 1428, φ. 103· «Κανόνες, ἀναστάσι­μος, τῆς Θεοτόκου, καὶ τοῦ Σταυροῦ, ἦχος α΄, πρὸς “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”, Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἐν ᾧ γὰρ ἱστῶμεν στίχους η΄». (῾Ομοίως καὶ ὁ κῶδιξ Λειμῶνος 88, 14ου αἰῶνος, φ. 129)

Παρατηροῦμε ὅτι τὰ περισσότερα χειρόγραφα ἀναφέρουν μόνον ἕναν ἀναστάσιμο κανόνα, διαφοροποιούμενα ἔτσι ἀπὸ τὰ ἔντυπα. ᾿Αλλὰ καὶ μία πρόσφατη ἔκδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. (᾿Αθῆναι 2009, κεφ. λδ΄) γράφει· «...῾Ο ἀναστάσιμος κανὼν καὶ τῆς Θεοτόκου· εἶτα τοῦ τριῳδίου εἰς η΄, ποίημα τοῦ κὺρ Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, ἦχος α΄...» καὶ τὰ λοιπά. ῾Η συγκεκριμένη ἔκδοσις λοιπὸν δὲν εἶναι ἁπλὴ ἐπανέκδοσις ἀλλὰ προσφέ­ρει ἀναθεωρημένο (καί γε πλουσίως σχολιασμένο) κείμενο.

Ἂς δοῦμε καὶ κάποια ἄλλα ἐνδιαφέροντα τυπικά, καὶ πρῶτον τὸ τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος Κωνσταντινουπόλεως (11ου-12ου αἰῶνος). Κῶδιξ ΕΒΕ 788, φ. 134β· «Κανόνες γ΄, ὁ α΄ ἀναστάσιμος εἰς f΄ καὶ δύο τροπάρια τοῦ ἄλλου, ἤτοι τοῦ β΄ ἀνα­στασίμου, καὶ ὁ τοῦ Σταυροῦ εἰς f΄ , ἦχος α΄, πρὸς τὸ “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”, “῾Ο θειότατος”».

Τὸ Τυπικὸν τῆς μονῆς ῾Αγ. Παύλου τοῦ ῾Αγίου Ὄρους Ἄθω, κῶδιξ 372, ἔτους 1850, σ. 274· «Κανόνες ὁ ἀναστάσιμος εἰς δ΄, τῆς Θεοτόκου εἰς β΄, καὶ τοῦ τιμίου Σταυροῦ εἰς ὀκτώ, ἦχος α΄, “Πανηγύ­ρεως ἡμέρα”». Συμφωνοῦν καὶ οἱ κώδικες μονῆς Ξενοφῶντος 344, ἔτους 1906, σ. 214, καὶ μονῆς Διονυσίου 850, ἔτους 1909, σ. 450.

᾿Απὸ τὰ προηγούμενα προκύπτει ὅτι τὸ Τ.Μ.Ε. στὸν ὄρθρο ὁρίζει μό­νον ἕναν κανόνα, τὸν τοῦ Τριῳδίου, ἐνῷ ἡ παράδοσις τοῦ Τ.Α.Σ. ὁρίζει τοὐλάχιστον δύο κανόνες, τὸν ἀναστάσιμο καὶ τοῦ Τριῳδίου. Πῶς προέ­κυψε αὐτὴ ἡ διαφορά; καὶ ποιά διάταξις εἶναι ὀρθότερη; Γιατί τὰ Τυπι­κὰ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας παραλείπουν τὸν ἀναστάσιμο κανόνα;

Στὸ συμπλήρωμα τοῦ Τ.Α.Σ., ποὺ ἔχει τίτλο «Σύνταγμα εἰς τὰ ἀπορούμενα τοῦ τυπικοῦ» (περὶ τὸν 11ο αἰῶνα), ἂν ὁ Εὐαγγελισμὸς τῆς Θεοτόκου συμπέσῃ τὴν Κυριακὴ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως (᾿Απορούμε­να, κεφ. λα΄), ὑπάρχει μία ἐνδιαφέρουσα διάταξις (λαμβάνω τὸ κείμενο ἀπὸ χειρόγραφο, διότι στὶς περισσότερες ἐκδόσεις ὑπάρχει μικρὸ χάσμα κειμένου). Κῶδιξ ῾Αγ. Σάββα 306, 16ου αἰῶνος, φ. 315· «Οἱ κανόνες, ὁ ἀναστάσιμος εἰς δ΄, τοῦ Σταυροῦ εἰς δ΄, καὶ τῆς ἑορτῆς εἰς f΄· καταβα­σία “᾿Ανοίξω τὸ στόμα μου” ὁμοῦ οἱ δύο χοροί· εἰ δὲ ἔχοι ὁ κανὼν τοῦ Σταυροῦ κατὰ ᾠδὴν ἀναστάσιμον <τροπάριον> ἕν, καταλιμπάνεται ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τοῦ ἤχου καὶ λέγεται ὁ εἱρμὸς τοῦ κανό­νος τοῦ Σταυροῦ δίς, τροπάριον τὸ ἀναστάσιμον δίς, καὶ τὰ ἕτερα τροπάρια τοῦ Σταυροῦ εἰς δ΄, καὶ τῆς ἑορτῆς εἰς f΄».

῾Ομοίως καὶ οἱ κώδικες Λειμῶνος 88 (φ. 190β-191) καὶ Λειμῶνος 134 (φ. 147), καθὼς καὶ οἱ ἐκδόσεις Τ.Α.Σ. 1771 καὶ 2010. Οἱ πρὸ τοῦ 1771 ἐκδόσεις καὶ ἡ νεωτάτη τοῦ 2012 στὸ σημεῖο αὐτὸ ἔχουν παρά­λειψι κειμένου ἐκ τυπογραφικῆς ἀβλεψίας, ποὺ ἔγινε στὴν 1η ἔκδοσι Τ.Α.Σ. 1545.

Τὴν δυνατότητα παραλείψεως τοῦ ἀναστασίμου κανόνος (ὅταν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τύχῃ τὴν Κυριακὴ τῆς σταυροπροσκυνήσεως) μνημονεύ­ουν καὶ τὰ ἀθωνικὰ τυπικά, ὅπως ὁ κῶδιξ Διονυσίου 850, σ. 264· «Οἱ κανόνες (ὁ ἀναστάσιμος καταλιμπάνεται), ὁ τοῦ Τριῳδίου κανὼν μετὰ τῶν εἱρμῶν εἰς η΄· ὁ εἱρμὸς δὶς καὶ τὸ α΄ τροπάριον δίς, καὶ τὰ λοιπὰ εἰς δ΄. Εἱρμοὺς δὲ λέγομεν οὓς ἔχει ἐν τῷ τέλει τῶν ᾠδῶν τὸ Τριῴδιον καταβασίας “῾Ο θειότατος προετύπωσε πάλαι Μωσῆς”. ᾿Επειδὴ εἶναι ἀνάρμοστον τὸ “᾿Αναστάσεως ἡμέρα”, ψάλλομεν λοιπὸν τοὺς τοιούτους εἱρμοὺς μὲ τὰ τροπάρια εἰς η΄ καὶ τῆς ἑορτῆς τὸν κανόνα μετὰ τῶν εἱρμῶν εἰς f΄». (Παρομοίως καὶ ὁ κῶδιξ ἁγ. Παύλου 372, σ. 170, ἀναφέρει· «Κανὼν τῆς ὀκτωήχου οὐ ψάλλεται»). Μόνον τὸ τυπικὸν τῆς Ξενοφῶντος ὁρίζει πάντοτε καὶ τὸν ἀναστάσιμον κανόνα, καὶ γι᾿ αὐτὸν τὸν λόγο σημειώνει· «ἀλλ᾿ ἐπειδὴ ὁ κα­νὼν τοῦ Σταυροῦ ἔχει ἑκάστῃ ᾠδῇ ἀναστάσιμον τροπάριον, καταλιμπάνομεν αὐτό» (Κῶδιξ Ξενοφῶντος 344, σ. 140).

Τὰ ἀνωτέρω μᾶς παρέχουν σημαντικὲς πληροφορίες.

α΄) ᾿Αρχικῶς ὁ κανὼν τοῦ Σταυροῦ δὲν περιεῖχε ἀναστάσιμο τροπά­ριο, ἀλλὰ αὐτὸ προστέθηκε ὕστερα. Τὸν 12ο αἰῶνα (μεταβατικὴ περίο­δος) ἄλλα χειρόγραφα Τριῴδια εἶχαν τὸ ἀναστάσιμο τροπάριο καὶ ἄλλα ὄχι.

β) ῞Οπου δὲν ὑπῆρχε ἀναστάσιμο τροπάριο, ἐλέγετο ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τῆς ᾿Οκτωήχου, καὶ αὐτὴ προφανῶς εἶναι ἡ ἀρχαιοτέρα τάξις.

γ) ῾Η ὑπὸ προϋποθέσεις παράλειψις τοῦ ἀναστασίμου κανόνος τὴν Κυριακὴ τῆς Σταυροπροσκυνήσεως εἶναι ἐπίσης μοναστηριακὴ διάταξις ἀρχαιοτάτη (ἀπὸ τὸν 11ο-12ο αἰῶνα τοὐλάχιστον).

δ΄) Ἂν παραλειφθῇ ὁ ἀναστάσιμος κανὼν τοῦ ἤχου, τότε ὁρίζεται ἀπὸ τὸ Τ.Α.Σ. καὶ τὰ ἄλλα μοναστηριακὰ τυπι­κὰ (τὰ ὁποῖα ἀλληλοσυμπληρώνονται καὶ ἀλληλοερμηνεύονται) ὅτι στὴν ἀρχὴ τοῦ κανόνος τοῦ Σταυροῦ θὰ προταχθῇ ὁ εἱρμὸς αὐτοῦ ὄχι ὁ τοῦ Πάσχα «᾿Αναστάσεως ἡμέρα» ἀλλὰ ὁ εἰδικῶς γιὰ τὴν περίστασι ποιηθεὶς ὅμοιος εἱρμὸς «῾Ο θειότατος προετύπωσε». Τοῦτο προβλέπε­ται γιὰ πρώτη φορὰ ἐπίσης τὸν 11ο-12ο τοὐλάχιστον αἰῶνα ἀπὸ τὸ Τ.Α.Σ. καὶ τὸ τυπικὸν Εὐεργέτιδος καὶ ὄχι ἀπὸ τὰ πατριαρχικὰ τυπικὰ τοῦ 19ου αἰῶνος.

Γιὰ τὴν 3η Κυριακὴ τῶν νηστειῶν λοιπὸν ὡς πρὸς τοὺς κανόνες τοῦ ὄρθρου τὸ Τ.Μ.Ε. δὲν καινοτομεῖ οὔτε νεωτερίζει· ἁπλῶς καταγράφει καὶ ἀκολουθεῖ μία μοναστηριακὴ διάταξι ποὺ εἶχε καθιερωθῆ τοὐλά­χι­στον 7 αἰῶνες νωρίτερα!

(᾿Εφημέριος, ἔτος 62, τ. 4, ᾿Αθῆναι, ἀπρίλιος 2013)