Μεταθέσεις καὶ παραλείψεις ἀκολουθιῶν
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου*
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας
symbole@mail.com
Στὴν ὀρθόδοξη λατρεία εἶναι πολὺ συνηθισμένο τὸ φαινόμενο κάθε χρόνο νὰ μεταθέτωνται ἢ καὶ νὰ παραλείπωνται κάποιες ἀκολουθίες. Μπορεῖ γιὰ κάθε ἡμέρα τοῦ ἔτους νὰ ὑπάρχῃ μία ὡρισμένη ἀκολουθία (στὰ μηναῖα κυρίως), σὲ πολλὲς ὅμως περιπτώσεις κάποιες ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀκολουθίες θὰ ψαλοῦν σὲ ἄλλη ἡμερομηνία καὶ κάποιες δὲν θὰ ψαλοῦν καθόλου ἐκείνη τὴν χρονιά. Βέβαια αὐτὸ δὲν γίνεται αὐθαιρέτως, ἀνάλογα μὲ τὸ τί νομίζει ἢ θέλει ὁ καθένας, ἀλλὰ σύμφωνα μὲ ὅσα πολὺ συγκεκριμένα ὁρίζει τὸ ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ἐκκλησίας.
Οἱ μεταθέσεις εἶναι δύο εἰδῶν· ἄλλες εἶναι μόνιμες καὶ ἄλλες προσωρινές. Μόνιμη μετάθεσι εἶναι γιὰ παράδειγμα ἡ ἀκολουθία τῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Κυρίου. Τὸ θαυμαστὸ αὐτὸ γεγονὸς συνέβη 40 ἡμέρες πρὶν ἀπὸ τὴν μεγάλη Παρασκευή· θὰ ἔπρεπε ἑπομένως νὰ ἦταν κινητὴ ἑορτὴ καὶ νὰ τὴν γιορτάζουμε κάθε χρόνο μέσα στὴν Τεσσαρακοστή, καὶ συγκεκριμένα τὴν 1η Κυριακὴ τῶν νηστειῶν, αὐτὴν ποὺ σήμερα καλοῦμε Κυριακὴ τῆς ᾿Ορθοδοξίας. ῾Η ἐκκλησία ὅμως ἀποφάσισε νὰ μεταθέσῃ τὴν ἑορτὴ σχεδὸν 6 μῆνες ἀργότερα, νὰ τὴν μετατρέψῃ ἀπὸ κινητὴ σὲ ἀκίνητη, καὶ νὰ τὴν τοποθετήσῃ στὶς 6 αὐγούστου, δηλαδὴ 40 ἡμέρες πρὶν ἀπὸ τὴν ὕψωσι τοῦ τ. Σταυροῦ (14 σεπτεμβρίου), διότι ἡ ἑορτὴ τῆς ὑψώσεως «φέρει τὰ ἴσα τῆς ἁγίας καὶ μεγάλης Παρασκευῆς» σύμφωνα μὲ τὸ τυπικόν.
Ἄλλη περίπτωσι μόνιμης μεταθέσεως εἶναι ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου ᾿Ιωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. ῞Οπως εἶναι γνωστό, ὁ Χρυσόστομος κοιμήθηκε στὶς 14 σεπτεμβρίου, ἐπειδὴ ὅμως μερικοὺς αἰῶνες ἀργότερα ἐκείνη τὴν ἡμέρα συνέπεσε ἡ προαναφερθεῖσα ἑορτὴ τῆς ὑψώσεως τοῦ Σταυροῦ, ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου μετατέθηκε 2 μῆνες πιὸ μετά, στὶς 13 νοεμβρίου.
᾿Ακόμη καὶ ἡ σημερινὴ ἑορτὴ τῶν Χριστουγέννων εἶναι μόνιμη μετάθεσι ἀπὸ τὴν 5η ἰανουαρίου στὶς 25 δεκεμβρίου. ῾Υπάρχουν καὶ πολλὲς ἄλλες περιπτώσεις μόνιμης μεταθέσεως τῆς μνήμης διαφόρων ἁγίων, οἱ ὁποῖες δὲν εἶναι εὐρύτερα γνωστές, τὶς γνωρίζουν ὅμως οἱ ἐρευνητὲς λειτουργιολόγοι καὶ ἁγιολόγοι καὶ γενικῶς ὅσοι ἐξειδικεύονται στὸ ἑορτολόγιο τῆς ἐκκλησίας.
Γνωστὴ περίπτωσι προσωρινῆς μεταθέσεως εἶναι ἡ ἀκολουθία τοῦ ἁγίου Γεωργίου, ἡ ὁποία ἀπὸ τὶς 23 ἀπριλίου μπορεῖ νὰ μετατεθῇ γιὰ ἀργότερα (π.χ. στὶς 24 ἢ στὶς 28 τοῦ μηνός), ἂν τὸ πάσχα τύχῃ μετὰ τὶς 22 ἀπριλίου. Μία χρονιὰ μάλιστα ἡ ἀκολουθία του μετατέθηκε στὶς 9 μαΐου, δηλαδὴ 16 ὁλόκληρες ἡμέρες μετὰ τὴν κανονικὴ ἡμέρα τῆς μνήμης του. ᾿Επίσης γιὰ τὸν ἴδιο λόγο μπορεῖ νὰ μετατεθῇ γιὰ ἀργότερα καὶ ἡ ἀκολουθία τοῦ εὐαγγελιστοῦ Μάρκου (25 ἀπριλίου), ἐνῷ λιγώτερο συχνὰ οἱ ἀκολουθίες τοῦ ἀποστόλου ᾿Ιακώβου (30 ἀπριλίου), τοῦ ἁγίου ᾿Αθανασίου (2 μαΐου), τῆς μάρτυρος Εἰρήνης (5 μαΐου) καὶ ἄλλων ἁγίων.
Οἱ παραλείψεις ἀκολουθιῶν εἶναι συνήθως προσωρινὲς καὶ εὐκαιριακές. Δηλαδὴ μία ἀκολουθία μπορεῖ νὰ χρειαστῇ νὰ παραλειφθῇ φέτος γιὰ κάποιους εἰδικοὺς λόγους ποὺ προβλέπει τὸ τυπικόν, τοῦ χρόνου ὅμως θὰ ψαλῇ κανονικῶς στὴν θέσι της. Στὴν μοναστηριακὴ τάξι ὑπάρχει πρόβλεψι, ἂν μία ἀκολουθία παραλείπεται καὶ δὲν πρόκειται νὰ ψαλῇ οὔτε σὲ μετάθεσι, τότε νὰ ψάλλεται ὁ κανόνας αὐτῆς σὲ κάποιο ἀπόδειπνο. Αὐτὸ ὅμως δὲν τηρεῖται στὶς ἐνορίες, ἐκτὸς ἐξαιρέσεων στὴν περίοδο τῆς Τεσσαρακοστῆς. Μόνιμη παράλειψι ἔχουμε στὶς 30 ἰανουαρίου, ὅπου λόγῳ τῶν τριῶν ῾Ιεραρχῶν παραλείπεται ἡ ἀκολουθία τοῦ ἱερομάρτυρος ῾Ιππολύτου (ψαλλομένη ἐν τοῖς ἀποδείπνοις).
Προσωρινὲς παραλείψεις ἀκολουθιῶν ἔχουμε ἐπίσης συχνά. Κάθε χρόνο οἱ ἀκολουθίες τοῦ μηναίου ποὺ τυχαίνουν ἀπὸ τὸ Σάββατο τοῦ Λαζάρου καὶ ὅλη τὴν μεγάλη ἑβδομάδα μέχρι τὴν Κυριακὴ τοῦ Πάσχα παραλείπονται, ἐκτὸς ἂν προβλέπεται ἀπὸ τὸ τυπικὸ κάποια νὰ μετατεθῇ γιὰ ἀργότερα σύμφωνα καὶ μὲ ὅσα ἐλέχθησαν προηγουμένως. ᾿Επίσης παραλείπονται καὶ οἱ περισσότερες ἀκολουθίες ποὺ τυχαίνουν στὴν διακαινήσιμο ἑβδομάδα, ἐκτὸς ἂν ὁ ἅγιος τοῦ μηναίου εἶναι πολὺ ἑορτάσιμος, ὁπότε ἡ ἀκολουθία του συμψάλλεται.
Τὸ τυπικὸν προβλέπει ἀκόμη ὅτι κατὰ τὰ δύο ψυχοσάββατα τοῦ ἔτους (τὸ 1ο πρὶν ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τῆς ᾿Απόκρεω καὶ τὸ 2ο πρὶν ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς) ἐπίσης παραλείπεται ἡ ἀκολουθία τοῦ ἁγίου τῆς ἡμέρας· ἐὰν τυχὸν ὅμως ὁ ἅγιος εἶναι ἑορταζόμενος, τότε ἡ ἀκολουθία του μετατίθεται. Γιὰ παράδειγμα, ἂν τύχῃ τὸ 1ο ψυχοσάββατο στὶς 30 ἰανουαρίου ἢ στὶς 10 φεβρουαρίου ἢ στὶς 9 μαρτίου, τότε ἡ ἀκολουθία τῶν τριῶν ῾Ιεραρχῶν ἢ τοῦ ἁγίου Χαραλάμπους ἢ τῶν ἁγίων 40 μαρτύρων μετατίθεται μία ἡμέρα πρίν, καὶ ψάλλεται τὴν παρασκευὴ πρὶν ἀπὸ τὸ ψυχοσάββατο. Τὸ ἴδιο συμβαίνει, ἂν τύχῃ τὸ 2ο ψυχοσάββατο στὶς 21 μαΐου (τοῦ ἁγίου Κωνσταντίνου) ἢ στὶς 25 μαΐου (3η εὕρεσις τῆς τ. κεφαλῆς τοῦ Προδρόμου) ἢ στὶς 11 ἰουνίου (τῶν ἀποστόλων Βαρθολομαίου καὶ Βαρνάβα).
Κατὰ τὸ ἔτος 2017 ποὺ διανύουμε οἱ μεταθέσεις ἢ παραλείψεις ἀκολουθιῶν εἶναι σχετικὰ λίγες, σὲ σύγκρισι μὲ ἄλλες χρονιές. Τὸ πάσχα εἶναι στὶς 16 τοῦ μηνός, ἄρα δὲν χρειάζεται νὰ μετατεθοῦν οἱ ἀκολουθίες τοῦ ἁγίου Γεωργίου καὶ τοῦ εὐαγγελιστοῦ Μάρκου. Μεταθέτονται ὅμως οἱ ἑξῆς ἀκολουθίες ἁγίων· τοῦ πατριάρχου Γρηγορίου Ε΄ ἀπὸ τὶς 10 ἀπριλίου στὶς 17, τοῦ ἀποστόλου Σίμωνος ἀπὸ τὶς 10 μαΐου στὶς 11, καὶ τοῦ Προδρόμου ἀπὸ τὶς 25 μαΐου στὶς 26.
Σύμφωνα μὲ τὶς διατάξεις τοῦ ἰσχύοντος Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (Κων/πολις 1888) παραλείπονται οἱ μὴ ἑορτάσιμες ἀκολουθίες τοῦ μηναίου ποὺ τυχαίνουν στὶς μεθέορτες Κυριακές (8 ἰανουαρίου, 5 φεβρουαρίου, 20 αὐγούστου, 10 καὶ 17 σεπτεμβρίου), στὴν προεόρτιο 24 δεκεμβρίου, καθὼς καὶ στὶς Κυριακὲς τοῦ Τριῳδίου, τοῦ Πεντηκοσταρίου καὶ τῶν Πατέρων· ἐπίσης τὴν Κυριακὴ 22 νοεμβρίου παραλείπεται ἡ μία ἀπὸ τὶς δύο ἀκολουθίες τοῦ μηναίου. Εἰδικῶς ἡ ἀκολουθία τοῦ ὁσίου ᾿Ιωάννου συγγραφέως τῆς Κλίμακος παραλείπεται ἐφέτος καὶ ἀπὸ τὴν Δ΄ Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν λόγῳ τῆς ἀποδόσεως τοῦ Εὐαγγελισμοῦ.
῾Υπάρχουν βέβαια καὶ πολλὲς ἄλλες περιπτώσεις ποὺ τὸ τυπικὸ προβλέπει τὴν μετάθεσι ἢ παράλειψι μιᾶς ἀκολουθίας, ἀλλὰ ἐδῶ δὲν μποροῦμε νὰ ἀναφερθοῦμε σὲ ὅλες. Γενικῶς ὅμως εἶναι τόσο συχνὸ αὐτὸ τὸ φαινόμενο κάθε χρόνο, ὥστε πραγματικὰ προξενεῖ ἐντύπωσι ἡ ἰδέα ποὺ ἔχουν πολλοὶ κληρικοὶ καὶ ἁπλοὶ πιστοὶ κατὰ τὰ νεώτερα χρόνια, ὅτι πρέπει ἡ ἀκολουθία ἑνὸς ἁγίου ὁπωσδήποτε νὰ ψάλλεται στὴν ἡμέρα τῆς μνήμης του. Πρόκειται γιὰ ἐντελῶς αὐθαίρετη καὶ ἐσφαλμένη ἐντύπωσι, ποὺ ἔρχεται σὲ ἀντίθεσι μὲ πολλὲς καὶ σαφεῖς διατάξεις τοῦ τυπικοῦ. Ἂν δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ψαλῇ μία ἀκολουθία στὴν μνήμη τοῦ ἁγίου, ἐπιτρέπεται ἢ ἐνίοτε καὶ ἐπιβάλλεται ἡ μετάθεσί της ἢ ἀκόμη καὶ ἡ παράλειψί της.
* ῾Ο Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης εἶναι διδάκτωρ τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν, μουσικολόγος-τυπικολόγος, διπλωματοῦχος βυζαντινῆς μουσικῆς, πτυχιοῦχος κοινωνικῆς θεολογίας, ὑπεύθυνος τοῦ Κανοναρίου τῶν Διπτύχων τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς ῾Ελλάδος, συντάκτης τυπικῶν μελετῶν καὶ βοηθημάτων, καὶ ἐπιμελητὴς ἐκδόσεων· ἀρθρογραφεῖ ἀπὸ τὸ 1985 σὲ διάφορα ἔντυπα καὶ ἀπὸ τὸ 2001 στὸ διαδίκτυο.
«Στῦλος ᾿Ορθοδοξίας», φ. ἀπριλίου, ἀρ. 188, 13/5/2017