συμβολή

᾿Απορίες Πεντηκοσταρίου

Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

Στὶς περιόδους τοῦ Τριῳδίου κυρίως ἀλλὰ καὶ τοῦ Πεντηκοσταρίου δέχομαι βροχὴ ἐρωτήσεων καὶ ἀποριῶν γιὰ θέματα τυπικοῦ, καὶ ἐκ τῶν πραγμάτων δὲν προλαβαίνω νὰ ἀπαντήσω σὲ ὅλες. Μπορεῖ νὰ σκεφτῇ κανεὶς ὅτι στὶς κινητὲς ἑορτὲς πολλὲς ἀκολουθίες κρατοῦν τὸν ἀρχαϊκὸ λειτουργικὸ χαρακτῆρά τους, ὁπότε διαφέρει τὸ τυπικό τους ἀπὸ τὶς ἀ­κολουθίες τοῦ ὑπολοίπου χρόνου, γι᾿ αὐτὸ καὶ ὑπάρχουν πολλὲς ἀπορί­ες. Νομίζω ὅμως ὅτι δὲν εἶναι αὐτὸς ὁ λόγος. Θεωρῶ δυστυχῶς πιθα­νώτερο τὸ νὰ ἔχῃ καθιερωθῆ μία τυποποιημένη καὶ ἐν πολλοῖς ἐ­σφαλμένη τέλεσι τῶν ἀκολουθιῶν στὴν διάρκεια τοῦ ὑπολοίπου χρόνου, ὁπότε στὸ Τριῴδιο καὶ τὸ Πεντηκοστάριο, ποὺ ἐκ τῶν πραγμά­των πρέπει νὰ τηρηθῇ σωστότερο τυπικό, γίνονται φανερὲς οἱ ἐλλεί­ψεις μας στὴν γνῶσι τῆς λειτουργικῆς τάξεως. ᾿Εν πάσῃ περιπτώσει ἐξετάζω ἐδῶ λίγες ἀπορίες γιὰ ἐφέτος, ὥστε νὰ δώσω κάποιες ἐξηγή­σεις, ἔστω καὶ συντομευμένες, προτοῦ τελειώσῃ ἡ περίοδος τοῦ Πεντη­κοσταρίου καὶ χαθῇ ἡ ἐπικαιρότητα καὶ τὸ ἐνδιαφέρον τῶν ἀναγνω­στῶν.

1. ῾Εωθινὰ Εὐαγγέλια Πεντηκοσταρίου

῾Ρωτοῦν πολλοί· Γιατί στὶς Κυριακὲς τοῦ Πεντηκοσταρίου τὰ ἑωθινὰ εὐαγγέλια δὲν διαβάζονται κατὰ σειρὰν (1ο, 2ο, 3ο κλπ.) ἀλλὰ ἀνακα­τωμένα (1ο, 4ο, 5ο, 7ο κλπ.); Καὶ ἂν κάποιος ἱερεὺς δὲν ἔχῃ τὰ Δίπτυχα μαζί του, πῶς θὰ ξέρῃ ποιό ἑωθινὸ νὰ διαβάσῃ τὴν κάθε Κυριακή;

Δύο εἶναι οἱ λόγοι ποὺ τὰ ἑωθινὰ δὲν διαβάζονται κατὰ σειράν. 1ον) ῞Οπως εἶναι γνωστὸ τὰ ἑωθινὰ εὐαγγέλια εἶναι 11 καὶ ἀναφέρονται στὴν ἀνάστασι τοῦ Κυρίου· οἱ Κυριακὲς τοῦ Πεντηκοσταρίου ὅμως εἶναι 8, ἐκ τῶν ὁποίων δύο δὲν ἔχουν ἑωθινό, ἄρα ἀπομένουν μόνον 6· ἑπομέ­νως εἶναι ἀδύνατον νὰ διαβαστοῦν ὅλα τὰ ἑωθινά, καὶ πρέπει νὰ γίνῃ ἐπιλογή. 2ον) ᾿Εφόσον 40 ἡμέρες μετὰ τὸ Πάσχα ἑορτάζεται ἡ ᾿Ανάλη­ψις τοῦ Κυρίου, γιὰ τὶς πρὸ αὐτῆς Κυριακὲς προτιμῶνται ἐκεῖνα τὰ ἑωθινὰ ποὺ δὲν ἀναφέρουν ῥητῶς τὸ γεγονὸς τῆς ᾿Αναλήψεως.

Κατὰ τὴν τελετὴ τῆς ἀναστάσεως διαβάζεται συνήθως τὸ 2ον ἑωθι­νόν, διότι ἀναφέρει σαφῶς τὴν εἴδησι τῆς ἐγέρσεως τοῦ Κυρίου. Κατ᾿ ἄλλην τάξιν, ἡ ὁποία μάλιστα προβλέπεται καὶ ἀπὸ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη ὡς ἐπικρατέστερη (ἂν καὶ σήμερα ἀγνοεῖται), διαβάζεται τὸ εὐαγγέλιον τῆς λειτουργίας τοῦ μεγάλου Σαββάτου, τὸ ὁποῖο ἐπίσης ἀναφέρει μὲ σαφήνεια τὴν ἀνάστασι. ᾿Επειδὴ λοιπὸν εἶναι πιθανὸν νὰ μὴ διαβαστῇ ἐδῶ τὸ 2ο ἑωθινό, ἡ ἀνάγνωσις αὐτὴ δὲν ὑπολογίζεται στὴν σειρὰ τῶν ἑωθινῶν.

Τὴν Κυριακὴ τοῦ Θωμᾶ διαβάζονται δύο ἑωθινά· τὸ μὲν 1ο ἑωθινὸ λέγεται κανονικὰ στὸν ὄρθρο, ἐνῷ στὴν λειτουργία λέγεται τὸ 9ο ἑωθινὸ ὡς εἰδικὸ γιὰ τὸ γνωστὸ περιστατικὸ μὲ τὸν ἀπόστολο Θωμᾶ.

Κατὰ τὴν Κυριακὴ τῶν μυροφόρων διαβάζονται ἐπίσης δύο ἑωθινὰ ὡς ἑξῆς· ἐπειδὴ τὸ εὐαγγέλιο ποὺ διαβάζεται στὴν λειτουργία ὡς εἰδικὸ γιὰ τὶς μυροφόρες περιέχει καὶ ὅλο τὸ 2ο ἑωθινό, στὸν ὄρθρο λέγεται τὸ 4ο ἑωθινό. Τὸ 3ο ἑωθινὸ παραλείπε­ται πρὸς τὸ παρόν, διότι ἀναφέρεται καὶ στὴν ᾿Ανάληψι.

Τὴν Κυριακὴ τοῦ παραλύτου λέγεται στὸν ὄρθρο τὸ 5ο ἑωθινό. ᾿Επειδὴ ὅμως τὸ 6ο ἑωθινὸ ἐπίσης παραλείπεται γιὰ τὸν ἴδιο λόγο μὲ τὸ 3ο ἑωθινό, τὴν Κυριακὴ τῆς Σαμαρείτιδος διαβάζεται τὸ 7ο ἑωθινό, καὶ τὴν Κυριακὴ τοῦ τυφλοῦ τὸ 8ο.

Τὴν Πέμπτη τῆς ᾿Αναλήψεως τώρα διαβάζονται τὰ δύο ἑωθινὰ ποὺ εἶχαν παραλειφθῆ ἀπὸ τὴν σειρά τους· τὸ 3ο ἑωθινὸ λέγεται στὸν ὄρθρο καὶ τὸ 6ο στὴν λειτουργία τῆς ἑορτῆς.

῾Υπενθυμίζω ὅτι τὸ 9ο ἑωθινὸ ἔχει ἤδη ἀναγνωσθῆ στὴν λειτουργία τῆς Κυριακῆς τοῦ Θωμᾶ, ἑπομένως ἀπομένουν δύο ἀκόμη ἑωθινά. ᾿Εξ αὐτῶν τὸ μὲν 10ο λέγεται τὴν Κυριακὴ τῶν πατέρων, τὸ δὲ 11ο διαβά­ζεται τὸ Σάββατο πρὸ τῆς Πεντηκοστῆς, δηλαδὴ τὸ Ψυχοσάββατο. Για­τί ὡρίστηκε νὰ διαβάζεται τότε; Διότι τὴν Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς δὲν διαβάζουμε ἑωθινὸ εὐαγγέλιο καὶ διότι ἡ συγκεκριμένη περικοπὴ εἶναι τὸ τέλος τοῦ κατὰ ᾿Ιωάννην εὐαγγελίου, ὁπότε ὁλοκληρώνεται (κατὰ τὴν ἀρχαία τάξι) ἡ ἀνάγνωσις ὁλόκληρου τοῦ 4ου εὐαγγελίου κατὰ τὴν πε­ρίοδο τοῦ Πεντηκοσταρίου.

Μὲ αὐτὸν τὸν ὡραῖο καὶ σοφὸ τρόπο μέσα στὴν περίοδο τῶν 7 ἑ­βδομάδων τοῦ Πεντηκοσταρίου διαβάζονται καὶ τὰ 11 ἑωθινά, χωρὶς νὰ παραλειφθῇ κανένα.

Τὴν Κυριακὴ τῆς Πεντηκοστῆς στὸν ὄρθρο ἀντὶ ἑωθινοῦ εὐαγγελίου διαβάζεται ἕνα εὐαγγελικὸ ἀπόσπασμα εἰδικὸ γιὰ τὴν ἑορτή· ἐπειδὴ ὅμως ἡ περικοπὴ αὐτὴ εἶναι τμῆμα τοῦ 9ου ἑωθινοῦ, ὑπάρχουν περι­πτώσεις ποὺ δημιουργήθηκε κάποια σύγχυσι, καὶ κάποιοι νόμισαν κατὰ λάθος ὅτι ἔπρεπε νὰ ἀναγνωσθῇ ὅλο τὸ 9ο ἑωθινό.

᾿Εὰν τώρα ὁ λειτουργὸς ἱερεὺς δὲν ἔχῃ μαζί του τυπικό, γιὰ νὰ ξέρῃ ποιό ἑωθινὸ θὰ διαβάσῃ κάθε φορά, δὲν χρειάζεται πανικὸς οὔτε καμ­μία ἀνησυχία. Θὰ ἀνοίξουμε τὸ λειτουργικὸ βιβλίο τοῦ Πεντηκοσταρίου καὶ θὰ πᾶμε στὶς τελευταῖες σελίδες του. ᾿Εκεῖ ὑπάρχει ἕνα παράρτη­μα μὲ ὅλα τὰ εὐαγγέλια ποὺ διαβάζονται στοὺς ὄρθρους κάθε Κυρια­κῆς καὶ κάθε δεσποτικῆς ἑορτῆς τοῦ Πεντηκοσταρίου, ἀκόμη καὶ μὲ τὸ εἰδικὸ εὐαγγέλιο τοῦ ὄρθρου τῆς Πεντηκοστῆς, τὸ ὁποῖο εἶναι ἀπόσπα­σμα ἐκ τοῦ 9ου ἑωθινοῦ.

Εἶναι παράδοξο ὅτι αὐτὸ τὸ παράρτημα ὀρθρινῶν εὐαγγελίων τὸ ἀγνοοῦν σήμερα σχεδὸν ὅλοι οἱ ψάλτες καὶ οἱ κληρικοί, ἐνῷ ὑπάρχει σὲ κάθε ἔκδοσι Πεντηκοσταρίου καὶ μπορεῖ νὰ φανῇ τόσο χρήσιμο.

2. Καταβασίες ᾿Αναλήψεως

῾Υπάρχει ἡ ἀπορία· Γιατί ψάλλονται κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς Ἀναλήψεως οἱ καταβασίες «Θείῳ καλυφθείς», ποὺ ἀνήκουν στὴν Πεντηκοστή, καὶ ὄχι οἱ καταβασίες «Τῷ σωτῆρι Θεῷ», ποὺ ἀνήκουν στὴν ᾿Ανάληψι καὶ ψάλλονται τὴν Κυριακὴ τοῦ τυφλοῦ;

Πράγματι οἱ εἱρμοὶ «Τῷ σωτῆρι Θεῷ» εἶναι εἰδικοὶ γιὰ τὴν ἑορτὴ τῆς ᾿Αναλήψεως, καὶ μάλιστα εἶναι εἱρμοὶ τοῦ πρώτου κανόνος τῆς ἑορ­τῆς, καὶ γι᾿ αὐτό, ἀσχέτως ἂν ψάλλονται τὴν Κυριακὴ τοῦ τυφλοῦ, ἐπι­γράφονται καταβασίες τῆς ᾿Αναλήψεως καὶ ὄχι τοῦ τυφλοῦ.

Τὸ ἀπὸ αἰώνων καθιερωμένο σύστημα τῶν καταβασιῶν θέλει συχνὰ τὶς καταβασίες μιᾶς ἑορτῆς νὰ ἀρχίζουν νὰ ψάλλωνται ἀπὸ τὴν ἀμέσως προηγούμενη μεγάλη ἑορτή, δημιουργῶντας ἔτσι μία προεόρτιο περίοδο καὶ τρόπον τινὰ συμπλέκοντας τὴν μία ἑορτὴ μὲ τὴν ἄλλη.  Ἔτσι οἱ κα­ταβασίες τῶν Χριστουγέννων ἀρχίζουν νὰ ψάλλωνται ἀπὸ ἀνήμερα τῶν Εἰσοδίων, οἱ καταβασίες τῶν Φώτων ἀπὸ τὴν Περιτομή, οἱ καταβασίες τῆς Μεταμορφώσεως ἀπὸ τοῦ ἁγίου Παντελεήμονος, οἱ καταβασίες τοῦ Σταυροῦ ἀπὸ ἀνήμερα τῆς Μεταμορφώσεως, οἱ καταβασίες τῆς ᾿Αναλή­ψεως ἀπὸ τὴν Κυριακὴ τοῦ τυφλοῦ, καὶ οἱ καταβασίες τῆς Πεντηκοστῆς ἀπὸ τὴν Πέμπτη τῆς ᾿Αναλήψεως.  Τὸ σύστημα αὐτὸ βέβαια δὲν ἐφαρ­μόζεται μὲ ἀπόλυτο τρόπο, οὔτε ἰσχύει παντοῦ καὶ πάντοτε, διότι π.χ. δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ψάλουμε τὶς καταβασίες τοῦ Πάσχα ἀπὸ τὴν Κυ­ριακὴ τῶν Βαΐων.  ῾Υπάρχουν καὶ ἄλλες ἐξαιρέσεις, οἱ ὁποῖες δὲν εἶναι τοῦ παρόντος.  Ἂς κρατήσουμε ἁπλῶς ὅτι ὑπάρχει αὐτὴ ἡ γενικὴ ἀρχὴ τοὐλάχιστον στὰ παραδείγματα ποὺ ἀναφέρθηκαν, καὶ ὅτι ἐδῶ ἐντάσ­σεται καὶ ἡ περίπτωσις τῶν καταβασιῶν τῆς ᾿Αναλήψεως.  Νομίζω μάλι­στα ὅτι ὑπάρχει καὶ ἕνας βαθύτερος θεολογικὸς συμβολισμὸς σὲ κά­ποιες περιπτώσεις.

Τὸ βέβαιον εἶναι ὅτι σὲ ἐμᾶς σήμερα τὸ σύστημα αὐτὸ ἠχεῖ λίγο πα­ράξενα, ἀλλὰ ὅταν θεσπίστηκε αὐτὴ ἡ ἀρχή, οἱ κανόνες ἐψάλλονταν ὁ­λόκληροι, ὁπότε στοὺς ναοὺς ἀκούγονταν ἐπαρκῶς οἱ εἱρμοὶ «Τῷ σωτῆ­ρι Θεῷ» καὶ τὰ ἄλλα τροπάρια τῶν κανόνων τῆς ᾿Αναλήψεως, ἑπομένως δὲ ἡ ψαλμῴδησι καὶ τῶν εἱρμῶν τῆς Πεντηκοστῆς ἦταν μία εὐχάριστη ἐναλλαγὴ καὶ ἕνα θεολογικὸ καὶ λειτουργικὸ προανάκρουσμα τῆς «τε­λευταίας μεθεόρτου».  Σήμερα ποὺ σὲ πολλοὺς ναοὺς δὲν καταδεχόμα­στε ὄχι νὰ ψάλλουμε ἀλλ᾿ οὔτε κἂν νὰ διαβάσουμε τὶς μισὲς ἔστω ᾠδὲς τῶν κανόνων, χάνουμε ὅλο καὶ περισσότερο τὶς λειτουργικὲς ἐμπειρίες τῶν πατέρων μας καὶ ἀπομακρυνόμαστε ἀπὸ τὴν βιωματικὴ θεολογία τῆς ὀρθοδόξου λατρείας, τὴν ἴδια στιγμὴ ποὺ ἀντιφατικὰ καυχόμαστε ὅτι εἴμαστε ἡ ἐκκλησία τῆς παραδόσεως(!), ὅπως κάποτε κάποιοι προ­γενέστεροί μας ὑπερηφανεύονταν ὅτι ἦσαν «τέκνα τοῦ ᾿Αβραάμ».

᾿Εκτὸς ἀπὸ τὰ παραπάνω ὅμως ὑπάρχει καὶ ἕνας ἀκόμη λόγος ποὺ δικαιολογεῖ εἰδικὰ γιὰ τὴν ἑορτὴ τῆς ᾿Αναλήψεως νὰ ἀκούγωνται οἱ κα­ταβασίες τῆς Πεντηκοστῆς· πρόκειται γιὰ τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν ἀρχαία ἐκκλησία μέχρι τὰ τέλη τοῦ 4ου αἰῶνος ἡ ᾿Ανάληψις συνεωρταζόταν μὲ τὴν Πεντηκοστὴ τὴν ἴδια ἡμέρα, 50 ἡμέρες δηλαδὴ μετὰ τὸ Πάσχα. Ἄλ­λωστε ἀπὸ βιβλικῆς ἀπόψεως ἡ ᾿Ανάληψις εἶναι προετοιμασία γιὰ τὴν ἔλευσι τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ ἀπὸ λειτουργικῆς ἀπόψεως σαφέστατα ἀποτελεῖ προεόρτιο τῆς Πεντηκοστῆς, κάτι ποὺ δηλώνεται καὶ στὸ 1ο ἑ­σπέριο ἰδιόμελο τῆς ᾿Αναλήψεως «Ὁ Κύριος ἀνελήφθη εἰς οὐρανούς, ἵνα πέμψῃ τὸν Παράκλητον τῷ κόσμῳ», ὅπου καταδεικνύεται καὶ ἡ στενώτατη σχέσι τῶν δύο ἑορτῶν. [Σημειωτέον ὅτι τὴν ἴδια ἀκριβῶς ἐποχὴ (4ος αἰ.) ἑωρτάζονταν σὰν μία ἑορτὴ τὰ Χριστούγεννα καὶ τὰ Θεοφάνεια μαζὶ στὶς 5 καὶ 6 ᾿Ιανουαρίου.]

3. Γιατί μετατίθεται ἐφέτος ἡ ἀκολουθία τοῦ Προδρόμου;

᾿Εφέτος (2017) ἡ μεγάλη δεσποτικὴ ἑορτὴ τῆς ᾿Αναλήψεως τυγχάνει στὶς 25 μαΐου, ἡμέρα κατὰ τὴν ὁποία τὸ μηναῖο περιέχει τὴν ἑορτάσιμο ἀκολουθία τοῦ Προδρόμου μὲ ἀφορμὴ τὴν 3η εὕρεσι τῆς τιμίας κάρας αὐτοῦ. Λόγῳ τῆς δεσποτικῆς ἑορτῆς ἡ ἀκολουθία τοῦ Προδρόμου μετα­τίθεται γιὰ τὴν ἑπόμενη ἡμέρα 26 τοῦ μηνός, σύμφωνα ἄλλωστε καὶ μὲ ὅσα ὁρίζει τὸ ἐπίσημο τυπικὸ τῆς ἐκκλησίας (Τυπικὸν Γεωργίου Βιολά­κη, Κων/πολις 1888). ᾿Επειδὴ γιὰ ἄλλες μνῆμες ἁγίων, ἂν συμπέσουν μὲ τὴν ἑορτὴ τῆς ᾿Αναλήψεως, τὸ τυπικὸ ὁρίζει νὰ συμψάλλωνται μὲ τὴν δεσποτικὴ ἑορτή, ἐνῷ ἐδῶ ὁρίζει τὸ ἀντίθετο, ἂς δοῦμε τί προβλέπεται καὶ σὲ ἄλλα παλαιὰ καὶ σεβάσμια τυπικὰ τῆς ἐκκλησίας.

Γιὰ τὴν ἀκολουθία ποὺ ὑπάρχει στὸ μηναῖο τὴν 25η μαΐου δὲν ὑπάρχει συμφωνία μεταξὺ τῶν διαφόρων τυπικῶν ὡς πρὸς τὸ πόσο ἑορτάσιμος θεωρεῖται. Αὐτὸ εἶναι πολὺ σημαντικό, διότι ἀνάλογα μὲ τὸ κατὰ πόσο ἑορτάσιμος εἶναι μία ἀκολουθία, καθορίζεται καὶ τὸ ἂν συμ­ψάλλεται ἢ ὄχι μὲ κάποια ἑορτὴ τοῦ Πεντηκοσταρίου. ᾿Ακόμη καὶ στὸ ἴδιο τυπικὸ εἶναι δυνατὸν νὰ μὴν ἀκολουθῆται μία συνεπὴς γραμμὴ κα­θορισμοῦ τῶν ἑορτῶν μὲ τὶς ὁποῖες τυχὸν συμψάλλεται ἡ ἀκολουθία τοῦ Προδρόμου. Μάλιστα τὰ περισσότερα τυπικὰ δὲν ἀναφέρονται κἂν στὴν φετινὴ περίπτωσι συμπτώσεως τῆς 25ης μαΐου μὲ τὴν ἑορτὴ τῆς ᾿Αναλήψεως. Πολλὰ τυπικὰ παραπέμπουν ἁπλῶς στὸ τυπικὸ τῆς 24ης φεβρουαρίου (α΄ καὶ β΄ εὕρεσις τῆς τιμίας κεφαλῆς τοῦ Προδρόμου), ἡ ὁποία ὅμως τυγχάνει ἐντὸς τοῦ Τριῳδίου, ὁπότε ἐλάχιστα μπορεῖ νὰ βο­ηθήσῃ γιὰ τὴν σύμπτωσι μὲ μία μεγάλη δεσποτικὴ ἑορτὴ τοῦ Πεντηκο­σταρίου, ὅπως εἶναι ἡ ᾿Ανάληψι. Πάντως ἡ ἀναλογία πρὸς τὴν 24η φε­βρουαρίου σημαίνει ὅτι ἡ ἀκολουθία τῆς 25ης μαΐου συμψάλλεται τοὐ­λάχιστον μὲ ἁπλῆ Κυριακὴ τοῦ Πεντηκοσταρίου.

Τὸ ἀρχαῖο Τυπικὸ τῆς μονῆς Εὐεργέτιδος στὴν Κωνσταντινούπολι (11ου-12ου αἰῶνος) ὑπονοεῖ ὅτι ἡ ἀκολουθία τῆς 25ης μαΐου δὲν συμ­ψάλλεται μὲ δεσποτικὴ ἑορτή, διότι περιγράφει τὴν τάξι τῆς ἡμέρας ὄχι πλήρως ἑορτάσιμη· δηλαδὴ τὴν ἐποχὴ ἐκείνη ἡ ἀκολουθία τοῦ μηναίου δὲν εἶχε προσλάβει τὰ ἑόρτια χαρακτηριστικὰ ποὺ βλέπουμε στὰ σημε­ρινὰ μηναῖα.

Σαφέστερο πάνω στὸ θέμα αὐτὸ εἶναι τὸ Τυπικὸ τῆς μονῆς Ξηροπο­τάμου τοῦ ῾Αγίου Ὄρους (τῶν ἀρχῶν τοῦ 20οῦ αἰῶνος), τὸ ὁποῖο στὶς σελ. 312-313 ἀναφέρει ὅτι στὴν παροῦσα ἀκολουθία κατὰ τὴν ἀκρίβειαν τῆς τάξεως δὲν λέγονται ἀναγνώσματα, λιτή, πολυέλεος, Εὐαγγέλιον ὄρ­θρου «καὶ τὰ τούτοις παρεπόμενα», διότι ἡ ἀκολουθία τοῦ Προδρόμου δὲν ἔχει ἀναγνώσματα καὶ λιτὴ στὸν ἑσπερινό. Γι᾿ αὐτὸ προσθέτει καὶ ὅτι, «εἰ τύχοι ἐν μιᾷ τῶν Κυριακῶν τοῦ Πεντηκοσταρίου... ἡ τοῦ Προδρόμου ἀκολουθία μετατίθεται»· κατὰ συνέπεια μετατίθεται, ἂν συμπέσῃ καὶ στὴν ᾿Ανάληψι ἢ τὴν Πεντηκοστή, διότι αὐτὲς οἱ ἑορτὲς εἶναι λαμπρότερες ἀπὸ μία ἁπλὴ Κυριακὴ τοῦ Πεντηκοσταρίου.

Μόνον τὸ Τυπικὸν τοῦ Γ. ῾Ρήγα προβλέπει σαφῶς νὰ συμψαλῇ ἡ ἀκολουθία τοῦ Προδρόμου μαζὶ μὲ τὴν ᾿Ανάληψι καὶ παραπέμπει γιὰ τὶς λεπτομέρειες τοῦ τυπικοῦ στὴν ἀνάλογη περίπτωσι τῆς 21ης μαΐου (στὴν διάταξι δηλαδὴ ποὺ ὁρίζει πῶς συμψάλλεται ἡ ἀκολουθία τοῦ ἁγίου Κωνσταντίνου μὲ τὴν δεσποτικὴ ἑορτή). Στὸ σημεῖο αὐτὸ ὅμως πρέπει νὰ παρατηρήσουμε ὅτι ὑπάρχουν κάποια προβλήματα. ῾Η ἀκο­λουθία τοῦ Προδρόμου ποὺ ὑπάρχει στὸ μηναῖο τοῦ μαΐου δὲν ἔχει ἀναγνώσματα στὸν ἑσπερινὸ οὔτε ἰδιόμελα γιὰ ἀκολουθία λιτῆς, ἐνῷ καὶ τὰ ὑπόλοιπα ἑόρτια στοιχεῖά της εἶναι μεταγενέστερα καὶ προέρ­χονται κυρίως ἀπὸ τὶς 24 φεβρουαρίου· ἄρα ἡ 25η μαΐου δὲν εἶναι τῆς ἴδιας ἑορταστικῆς τάξεως μὲ τὴν 21η μαΐου, καὶ ἡ πρόβλεψις τοῦ Τυπι­κοῦ ῾Ρήγα γιὰ συμψαλμῴδησι τῶν δύο ἀκολουθιῶν εἶναι προφανῶς ὑπερβολική.

Τὸ Τυπικὸν τῆς μονῆς Διονυσίου (σελ. 335-336) καὶ τὸ παλαιότερο πατριαρχικὸ τυπικὸ τοῦ Κων/νου Βυζαντίου ἀποφεύγουν ἐπιμελῶς νὰ ἀναφερθοῦν στὴν περίπτωσι συμπτώσεως μὲ τὴν ἑορτὴ τῆς ᾿Αναλήψεως, λέγουν ὅμως ὅτι, ἂν τύχῃ ἡ 25η μαΐου κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς Πεντηκοστῆς, «ἡ ἀκολουθία τοῦ Προδρόμου μετατίθεται». ᾿Επειδὴ ἡ ᾿Ανάληψις καὶ ἡ Πεντηκοστὴ εἶναι ἑορτὲς ὁμόλογες καὶ ἴσης ἀξίας, συνεπάγεται ὅτι, καὶ ἂν συμπέσῃ μὲ τὴν ᾿Ανάληψι, πάλι μετατίθεται. ῾Η ἔμμεσος περὶ μετα­θέσεως μαρτυρία τοῦ Τυπικοῦ τῆς μονῆς Διονυσίου εἶναι σημαντικώτε­ρη ἀπὸ ὅ,τι φαίνεται ἐκ πρώτης ὄψεως, διότι ὁ Πρόδρομος εἶναι πολιοῦ­χος τῆς ἐν λόγῳ μονῆς καὶ συνήθως οἱ ἀκολουθίες του συμπληρώνονται πρὸς τὸ πανηγυρικώτερον· ὁπότε ἂν θὰ συνεψάλλετο μαζὶ μὲ τὴν ᾿Ανά­ληψι, θὰ ἔπρεπε νὰ ὑπῆρχε σαφὴς διάταξι.

Τέλος τὸ πατριαρχικὸν Τυπικὸν τοῦ Γεωργίου Βιολάκη, ὅπως προα­νέφερα, καὶ τὸ Σύστημα Τυπικοῦ τοῦ μακαριστοῦ ἱερέως Κ. Παπαγιάν­νη ὁμοφώνως ὁρίζουν τὴν μετάθεσι τῆς ἀκολουθίας τοῦ μηναίου. ᾿Εν συμπεράσματι ἡ ἀκολουθία τοῦ Προδρόμου μετατίθεται γιὰ τὴν ἑπόμε­νη ἡμέρα σύμφωνα μὲ τοὺς περισσότερους μάρτυρες τῆς τυπικῆς παρα­δόσεως.

Παραλείπεται ἐφέτος ἡ 1η στάσις τοῦ Ψαλτηρίου

στὸν ἑσπερινὸ τοῦ Προδρόμου;

῞Οπως εἴδαμε προηγουμένως, ἐφέτος (2017) ἡ ἀκολουθία τοῦ Προ­δρόμου μετατίθεται στὶς 26 μαΐου, διότι στὶς 25 τοῦ μηνὸς συμπίπτει ἡ ἑορτὴ τῆς ᾿Αναλήψεως. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ ἑσπερινὸς τοῦ Προδρόμου συμψάλλεται μὲ τὸν 1ο μεθέορτο ἑσπερινὸ τῆς ᾿Αναλήψεως. Στὸ μηναῖο ὁρίζεται νὰ διαβαστῇ καὶ ἡ 1η στάσι τοῦ Ψαλτηρίου «Μακάριος ἀνήρ» (οἱ 3 πρῶτοι ψαλμοὶ μόνον), ἀλλὰ στὸ Κανονάριον τῶν Διπτύχων ῥητῶς σημειοῦται ὅτι ὁ ἑσπερινὸς διεξάγεται «ἄνευ ψαλτηρίου» μετὰ τὸν προοιμιακὸ ψαλμὸ 103. Γιατί ὑπάρχει αὐτὴ ἡ ἀντίφασις;

Πρόκειται γιὰ μία ἀπὸ τὶς πολλὲς διατάξεις ποὺ ὑπονοοῦνται καὶ ἐφαρμόζονται ἐν μέρει στὸ Τυπικὸν Βιολάκη, ἀλλὰ δὲν σημειώνονται ῥητῶς, γι᾿ αὐτὸ συχνὰ ὑπάρχουν παρανοήσεις καὶ ἀντιφάσεις. Μόνον ἂν μελετήσῃ κανεὶς προσεκτικὰ τὰ διάφορα ἀρχαῖα τυπικὰ τῆς Κων­σταντινουπολιτικῆς καὶ Στουδιτικῆς παραδόσεως, ποὺ ἔχουν διασωθῆ μέχρι τὶς ἡμέρες μας, θὰ μπορέσῃ ἴσως νὰ ἀποκωδικοποιήσῃ αὐτὲς τὶς λεπτομέρειες καὶ νὰ διορθώσῃ ἐνδεχομένως τὶς ὅποιες ἀντιφάσεις.

Στὸ μοναστηριακὸ τυπικό, ὅποτε γίνεται ἀγρυπνία, στὸν ἀμέσως ἑπόμενο ἑσπερινό, ὁ ὁποῖος τελεῖται λίγο νωρίτερα ἀπὸ τὴν συνηθισμέ­νη ὥρα, δὲν στιχολογεῖται τὸ ἐνδιάτακτο κάθισμα τοῦ ψαλτηρίου «διὰ τὸν κόπον τῆς ἀγρυπνίας». ᾿Αγρυπνία προβλέπεται γιὰ ὅλες τὶς Κυρι­ακὲς τοῦ ἔτους, γιὰ τὶς μεγάλες δεσποτικὲς καὶ θεομητορικὲς ἑορτές (ἄρα καὶ γιὰ τὴν ᾿Ανάληψι), καὶ σὲ κάποιες πολὺ ἑορτάσιμες μνῆμες ἁγίων. Γι᾿ αὐτὸ στὸ μοναστηριακὸ τυπικὸ δὲν διαβάζεται ψαλτήριο στὸν ἑσπερινὸ ποὺ τελεῖται τὴν Κυριακὴ ἑσπέρας (= ἑσπερινὸς τῆς Δευ­τέρας, διότι ἀνήκει λειτουργικῶς στὴν Δευτέρα) καὶ ἀνήμερα τὸ ἑσπέ­ρας τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν. Μάλιστα ἡ παράλειψι τοῦ ψαλτηρίου ἰσχύει, ἀκόμη καὶ ἂν τυχὸν δὲν τελεσθῇ ἀγρυπνία τὶς ἡ­μέρες αὐτές.

Μία ἐξαίρεσι ποὺ πρέπει νὰ ἀναφερθῇ ἐδῶ εἶναι ὅτι, ἂν τύχῃ μνήμη ἑορταζομένου ἁγίου μὲ λιτή, πολυέλεο κλπ., τότε στὸν ἑσπερινὸ τὸ ἀπό­γευμα τῆς Κυριακῆς ἢ τῆς ἑορτῆς διαβάζουμε τὴν 1η στάσι τοῦ Ψαλτη­ρίου, κι ἂς τελέστηκε ἀγρυπνία. Εἰδικὰ γιὰ τὴν ἀκολουθία τοῦ Προδρό­μου ἐφέτος ἰσχύουν τὰ ἑξῆς. α) Ἂν τελέσουμε τὴν ἀκολουθία σύμφωνα μὲ τὸ μηναῖον καὶ τὰ τυπικὰ τῆς μονῆς Διονυσίου καὶ τοῦ ῾Ρήγα (μὲ λιτή, πολυέλεο κλπ.), θὰ διαβάσουμε καὶ τὸ «Μακάριος ἀνήρ»· αὐτὴ εἶ­ναι ἡ ἐπικρατέστερη μοναστηριακὴ τάξις σήμερα καὶ αὐτὴν σημειώνω καὶ στὴν Μοναστικὴ ῾Υποτύπωσι 2017. β) Ἂν τελέσουμε τὴν ἀκολουθία σύμφωνα μὲ τὰ τυπικὰ τῆς Εὐεργέτιδος, τοῦ Τυπικοῦ τοῦ ῾Αγ. Σάββα, καὶ ἰδίως τῆς μονῆς Ξηροποτάμου (χωρὶς λιτή, πολυέλεο κλπ.), δὲν θὰ διαβάσουμε τὸ «Μακάριος ἀνὴρ».

Στὸ ἐνοριακὸ/πατριαρχικὸ τυπικὸ τώρα δὲν προβλέπεται ποτὲ ἀ­γρυπνία· ἰσχύει ὅμως καὶ ἐδῶ ὅτι στὸν ἑσπερινὸ ποὺ τελεῖται τὸ ἀπό­γευμα τῆς Κυριακῆς (= ἑσπερινὸς τῆς Δευτέρας) καὶ τὸ ἀπόγευμα τῶν δεσποτικῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν (= 1ος μεθέορτος ἑσπερινὸς) δὲν διαβάζεται κάθισμα ψαλτηρίου. ῾Υπάρχουν ὅμως ἀξιόλογες διαφορο­ποιήσεις ἀπὸ τὸ μοναστηριακὸ τυπικό, καὶ ἐδῶ χρειάζεται προσοχή· 1ον) ἡ παράλειψι τοῦ Ψαλτηρίου εἶναι ὑποχρεωτική, ἀκόμη κι ἂν συμ­πέσῃ ἑορταζόμενος ἅγιος τὴν ἑπόμενη ἡμέρα· 2ον) ἡ παράλειψι τοῦ Ψαλτηρίου τηρεῖται σὲ ὅλες τὶς Κυριακὲς ἀπογεύματα· 3ον) ἰσχύει ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον καὶ στὶς δεσποτικὲς καὶ θεομητορικὲς ἑορτὲς ἀπογεύ­ματα, μικρὲς καὶ μεγάλες· 4ον) ἰσχύει καὶ στὶς ἀποδόσεις τῶν δεσποτι­κῶν καὶ θεομητορικῶν ἑορτῶν, γιὰ τὶς ὁποῖες τὸ Τυπικὸν Βιολάκη ἀνα­φέρει γενικῶς ὅτι ἐξαιρεῖται στὸν ἑσπερινὸ τὸ Ψαλτήριον (12 σεπτεμ­βρίου, 23 αὐγούστου), ἐκτὸς ἂν συμπέσῃ ἡ ἀπόδοσις ἐν Κυριακῇ.

Γιὰ τὸν ἑσπερινὸ στὸ ἀπόγευμα τῆς Κυριακῆς (= ἑσπερινὸς τῆς Δευτέρας) τὸ λέει ξεκάθαρα τὸ Τυπικὸν Βιολάκη ὅτι τὸ ψαλτήριον πα­ραλείπεται (Προθεωρία §5) καὶ τὸ ἐφαρμόζει κιόλας στὶς ἐπιμέρους δι­ατάξεις τοῦ μηνολογίου. Γιὰ τὸν ἑσπερινὸ τὸ ἀπόγευμα τῆς δεσποτικῆς ἑορτῆς (= 1ος μεθέορτος ἑσπερινὸς) δὲν τὸ σημειώνει πουθενά, τὸ ἐ­φαρμόζει ὅμως στοὺς μεθεόρτους ἑσπερινοὺς τῶν Χριστουγέννων καὶ τῶν Θεοφανείων (Προθεωρία §4), στὴν ἀπόδοσι τῶν Εἰσοδίων (25 νοεμ­βρίου §1), καὶ στὸν 1ο μεθέορτο ἑσπερινὸ τῆς Κοιμήσεως (16 αὐγούστου §7). ᾿Επειδὴ ἡ ᾿Ανάληψις εἶναι δεσποτικὴ ἑορτὴ ὁμόλογη μὲ τὰ Χρι­στούγεννα καὶ τὰ Θεοφάνεια, ἀνώτερη δὲ ἀπὸ τὶς θεομητορικὲς ἑορτὲς τῶν Εἰσοδίων καὶ τῆς Κοιμήσεως, πρέπει νὰ τηρηθῇ ἡ αὐτὴ τάξις καὶ ἐ­δῶ καὶ νὰ παραλειφθῇ τὸ «Μακάριος ἀνήρ».

Τὸ θέμα εἶναι μεγάλο καὶ πολύπλοκο καὶ δὲν ἐξαντλεῖται φυσικὰ ἐδῶ, διότι καὶ ἀντιφατικὲς ἐνοριακὲς διατάξεις ὑπάρχουν καὶ μεγάλη σύγχυσι ἐπικρατεῖ σήμερα μεταξὺ ἐνοριακοῦ καὶ μοναστικοῦ τυπικοῦ. ᾿Επαναλαμβάνω ὅτι, μόνον ἂν μελετήσῃ κανεὶς προσεκτικὰ μαζὶ μὲ τὸ Τυπικὸν Βιολάκη καὶ τὰ διάφορα ἀρχαῖα τυπικὰ τῆς Κωνσταντινουπο­λιτικῆς καὶ Στουδιτικῆς παραδόσεως, θὰ διακρίνῃ ὅτι τὸ σωστὸ γιὰ τὶς ἐνορίες εἶναι νὰ παραλειφθῇ ἐφέτος ἡ 1η στάσις τοῦ Ψαλτηρίου.

«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 513, 20/5/2017.