13. Λοιπὲς ἐπιστῆμες Κοινωνικὲς καὶ πολιτικὲς ἐπιστῆμες ᾿Αρθρογραφία Γεωργίου Τσούτσου Κατερίνας Καραπλῆ «Κατευόδωσις Στρατοῦ» (βιβλιοκρισία), 23/2/2011

 

    Κατερίνας Καραπλῆ, «Κατευόδωσις Στρατοῦ — Ἡ ργάνωση κα ψυχολογικ προετοιμασία το βυζαντινο στρατοπρν π τν πό­λεμο (610-1081)», Ἀθήνα 2010, τόμος α΄, ᾿Εκδ. Μυρμιδόνες, σ. 447.

 

    Τὸ ζήτημα τῆς ὀργάνωσης καὶ τῆς ψυχολογικῆς προετοιμασίας τοῦ στρατοῦ ἐνώπιον πολέμου ἐνέχει πολλὲς δυσχέρειες γιὰ τὸν ἑρμηνευτὴ τῆς βυζαντινῆς γραμματείας. Τοῦτο, διότι γιὰ τὴν προσέγγιση τοῦ ἀνάλογου ὑλικοῦ ἀπαιτεῖται ἡ ἐξοικείωση καὶ ἡ δυνατότητα διείσδυσης τοῦ ἑρμη­νευ­τῆ μὲ ἕναν τρόπο σκέψεως, ὁ ὁποῖος ἐγγίζει τὰ ὅρια τοῦ βαθέος ψυχισμοῦ μὲ ὅσες ὑπαρξιακὲς καὶ θεολογικὲς προεκτάσεις συνεπάγεται αὐτός.

    Ὅ­πως τονίζει ἡ συγγραφέας, ἡ προετοιμασία τοῦ στρατοῦ πρὸ τῆς διαρ­κείας τοῦ πολέμου, κατὰ τὴν διάρκεια αὐτοῦ καὶ μετὰ τὸν πόλεμο ἔχει θρη­σκευ­τι­κὸ χαρακτῆρα. Πρόκειται γιὰ μία πολυεπίπεδη ὀργάνωση καὶ προε­τοι­μα­σία, ἡ ὁποία σὲ τελικὴ ἀνάλυση ἀπευθύνεται στὸν ἐσώτερο ἄνθρωπο, στὸ «εἶναι» καὶ ὄχι στὸ «φαίνεσθαι». Συνεπῶς, ἐπειδὴ ὁ πόλε­μος συνιστᾶ πάν­τοτε ὁριακὸ γεγονὸς μὲ ἐντονότατα στοιχεῖα διλημμάτων καὶ τραγι­κό­τητος, πρέπει κατὰ τὴν γνώμη μας ὁ ἑρμηνευτὴς νὰ εἶναι σχε­τι­κὰ ἐνη­μερω­μέ­νος ἐπὶ βασικῶν ἀρχῶν τῆς χριστιανικῆς πατερικῆς θεο­λο­γίας καὶ τοῦ κα­νονικοῦ δικαίου, διότι ἀλλιῶς ἐλλοχεύουν δύο κίνδυνοι. Ὁ πρῶτος ἀφο­ρᾶ στὶς ἀνιστορικὲς ἑρμηνεῖες, σὲ ἐκεῖνες οἱ ὁποῖες βασίζονται ὑπερβολικὰ στὴν προβολὴ στὸ παρελθὸν ἐννοιῶν ποὺ λαμβάνονται ἀπὸ τὸν χῶρο τῆς λο­γοτεχνικῆς θεωρίας καὶ ἰδιαίτερα τῆς ρητορικῆς κριτικῆς.  Ὁ δεύτερος κίν­δυνος εἶναι νὰ περιοριστεῖ σὲ μία ἐπιφανειακὴ ἑρμηνεία «ὠ­φε­­λι­μι­στι­κοῦ» χαρακτήρα μὲ γεωπολιτικὲς προεκτάσεις, ἡ ὁποία ἀδυνατεῖ νὰ ἀνα­δεί­ξει τὴν πολυεπίπεδη διάσταση τοῦ ὑπὸ ἐξέταση φαινομένου. Ἡ υἱο­θέτηση δομικῶν ζευγῶν, ὅπως αὐτῶν ποὺ παρουσιάζονται στὴν σελίδα 364 τῆς μελέτης (δόξα-ὑστεροφημία, Ρωμαῖοι-Βάρβαροι, Χρι­στιανοὶ-Ἄπι­στοι), εἶναι οὐσιῶδες ἀλλὰ μὴ ἐπαρκὲς μέσο, γιὰ νὰ διεισδύσει ὁ ἐρευ­νη­τὴς στὰ ἄδυτα τῆς ψυχολογικῆς προετοιμασίας ἐνώπιον πολέμου. Ἐπ’ αὐ­τοῦ θεω­ροῦμε ὅτι ἡ συγγραφέας κάνει χρήση τῶν δομικῶν ζευγῶν κατὰ μὴ περιοριστικὸ τρόπο καὶ τοῦτο εἶναι ἀσφαλῶς θετικό.

    Ὁ δεύτερος ὑφέρπων κίνδυνος συνδέεται μὲ τὴν χρήση ξένης βιβλι­ο­γρα­φίας, καὶ μάλιστα βασισμένης στὴν παπικὴ θεωρία περὶ πολέμου, ἡ ὁποία ὄχι μόνον δὲν ἔγινε ἀποδεκτὴ ἀπὸ τὸ ὀρθόδοξο κανονικὸ δίκαιο ἀλ­λὰ καὶ ἔτυχε αὐστηρῆς κριτικῆς, μὲ ἀποτέλεσμα στὴν ἀντιρρητικὴ γραμ­μα­τεία τῆς ὕστερης βυζαντινῆς περιόδου νὰ θεωρεῖται αὐτὴ ἡ διαφορὰ μεταξὺ ὀρθοδοξίας καὶ παπισμοῦ περὶ τὸ δίκαιο τοῦ πολέμου ὡς ἕνας ἐπι­πλέον λόγος ἀποτρεπτικὸς τῆς ἑνώσεως τῶν Ἐκκλησιῶν. Ἡ συγγραφέας ἤδη ἀπὸ τὴν εἰσαγωγὴ ἐντοπίζει αὐτὸν τὸν κίνδυνο καὶ μᾶς καθιστᾶ κοι­νω­νοὺς τοῦ σχετικοῦ προβληματισμοῦ.

    Ἰδιαίτερη μνεία πρέπει νὰ γίνει στὸ πρωτογενὲς ὑλικό, τὸ ὁποῖο μὲ συστηματικὸ καὶ μεθοδολογικὰ ἄρτιο τρόπο ἔχει συγκεντρώσει ἡ συγ­γρα­φέας. Κατὰ τὴν γνώμη μας τὸ ὑλικὸ αὐτὸ ἀποτελεῖ πολύτιμο corpus ὄχι μόνο ἀπαραίτητο γιὰ τὴν δημιουργία τῆς ὡς ἄνω μελέτης ἀλλὰ ἐπίσης καὶ ὡς ὑλικὸ πρωτογενοῦς ἀναφορᾶς γιὰ ὁποιονδήποτε μελετητὴ ποὺ θὰ ἐπι­δί­ωκε νὰ ἐντρυφήσει σὲ αὐτὸ τὸ λίαν δυσχερὲς στὴν κατανόησή του θέ­μα.

    Ἔχοντας ἐκθέσει τὶς ἐγγενεῖς δυσκολίες καὶ προϋποθέσεις γιὰ τὴν προσέγγιση καὶ κατανόηση τοῦ ζητήματος τῆς ὀργάνωσης καὶ ψυχολογικῆς προετοιμασίας τοῦ βυζαντινοῦ στρατοῦ θεωροῦμε εὐτύχημα γιὰ τὴν ἑλλη­νι­κὴ ἐπιστήμη τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ κ. Καραπλῆ ἐπέλεξε νὰ ἀσχοληθεῖ μὲ τὸ ἐν λόγῳ ἀντικείμενο. Ἡ συγγραφέας μὲ τὴν ὡς ἄνω ἐργασία εἰσάγει τὸν ἀνα­γνώ­στη στὰ θεμέλια τῆς βυζαντινῆς θεωρίας περὶ πολέμου καὶ τὸν ὠθεῖ   σὲ περαιτέρω διερεύνηση τῶν ἐξόχως διεισδυτικῶν ὑπαρξιακῶν, ψυχο­λο­γι­κῶν, πολεμολογικῶν καὶ ἀνθρωπιστικῶν διαστάσεων αὐτῆς. Πρόκειται ἀ­σφα­­λῶς γιὰ διανοητικὸ προϊὸν ἑνὸς ὑψηλοῦ πολιτισμοῦ. Βεβαίως ὁ ἱστο­ρι­κὸς διαπι­στώνει ἐνίοτε ἀναντιστοιχία μεταξὺ θεωρίας καὶ πράξεως. Ἐν­τού­τοις ἡ διαχρονικὴ σημασία τῆς βυζαντινῆς θεωρίας περὶ πολέμου δὲν βρί­σκεται στὴν ἀθέτηση τῶν ἀρχῶν της ἀπὸ τοὺς ἑκάστοτε φορεῖς της ἀλ­λὰ στὴν διαχρονικὴ σημασία της αὐτῆς καθεαυτῆς.

    Μία ἄλλη θετικὴ συμβολὴ τῆς ὡς ἄνω μελέτης θεωροῦμε ὅτι  ἀπο­τελεῖ ἡ ἀναγνώριση τῆς διαχρονικότητας καὶ τῆς συνέχειας αὐτῆς τῆς θεω­ρίας. Πολλῷ μᾶλλον ὅταν ἡ σύγχρονη ἑλληνικὴ ἱστορικὴ βιβλιογραφία κα­τα­κλύζεται ἀπὸ ἔργα, τὰ ὁποῖα ἐπιχειροῦν «ἀποδόμηση» κάθε στοιχείου διαχρονικότητας καὶ ἱστορικῆς συνέχειας ἐξαιτίας ἰδεολογικῶν ἢ ἄλλων σκοπιμοτήτων.

    Ἡ διάρθρωση τῶν περιεχομένων τοῦ βιβλίου χαρακτηρίζεται ἀπὸ σαφήνεια. Στὸ πρῶτο μέρος ἐξετάζεται ἡ θρησκευτικὴ προετοιμασία στὸ στρατόπεδο πρὸ τοῦ πολέμου καὶ κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ἐκστρατείας. Ἡ ὅλη διαδικασία ἀποσκοπεῖ στὴν ἐμπέδωση στὴν συνείδηση τοῦ στρατιώτη τῆς θείας προστασίας, ἡ ὁποία ὅμως προϋποθέτει ἀνάλογες θυσίες ἀπὸ τὴν πλευρά του. Τὸ ὀπτικὸ μέρος εἶναι ἄκρως σημαντικὸ ὅσον ἀφορᾶ στὸ θρη­σκευτικὸ σκέλος τῆς προετοιμασίας τοῦ βυζαντινοῦ στρατοῦ, διότι ὁ στρα­τιώτης πρέπει νὰ αἰσθάνεται τὴν παρουσία τοῦ θείου ὄχι μόνο διὰ λόγων ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν βοήθεια καὶ ἄλλων μέσων.

    Στὸ δεύτερο μέρος παρου­σιά­ζον­ται οἱ δημηγορίες μὲ ὅλες τὶς σχετικὲς ἐπεξηγήσεις. Ἡ δημηγορία ἀπαιτεῖ εἰδικὴ προετοιμασία. Γιὰ τὴν σύν­ταξή της υἱοθετοῦνται καὶ στοιχεῖα ἀρχαίας ρητορικῆς. Πέραν τοῦ περι­ε­χομένου τῆς ὁμιλίας, δίδεται προσοχὴ στὴν ἐμφάνιση τοῦ δημηγοροῦντος στὴν περίπτωση κατὰ τὴν ὁποία ἐκφωνεῖται ἀπὸ τὸν ἴδιο καὶ ὄχι δι' ἀν­τι­προ­σώπου. Ἀκόμη καὶ τότε ὅμως ὁ ἐκφωνῶν τὴν δημηγορία ὀφείλει με­τα­ξὺ ἄλλων νὰ διαθέτει καλὴ ἐμφάνιση, σωστὴ ἄρθρωση, καὶ ἄλλα.

    Στὸ τρίτο μέρος παρουσιάζονται κατὰ χρονολογικὴ σειρὰ οἱ ἐμ­ψυ­χωτὲς τῶν στρατευμάτων, οἱ ὁποῖοι εἶναι αὐτοκράτορες, στρατηγοί, καὶ σὲ περιπτώσεις πολιορκίας ἱερωμένοι.

Στὸ τέταρτο καὶ τελευταῖο  μέρος ἀναπτύσσεται ἐκτενῶς τὸ περι­ε­χό­μενο τῶν δημηγοριῶν καὶ τῶν προσευχῶν, καθὼς καὶ οἱ ἀντίστοιχες ἀκο­λουθίες, καὶ διαφαίνεται ἡ ἰδεολογικὴ καὶ ἐν γένει κοσμοθεωρητικὴ βάση τοῦ πολέμου.

    Ἔχουμε ἤδη ἀναφερθεῖ στὴν σημασία τῶν πηγῶν, τὶς ὁποῖες ἡ συγ­γρα­φέας γνωρίζει καὶ χρησιμοποιεῖ μὲ σαφήνεια. Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ἀκό­μη ἡ χρήση ἀπὸ τὴν συγγραφέα τῆς σπουδαιότατης σύγχρονης βιβλιο­γρα­φίας, ἐνῷ πλούσια εἶναι καὶ ἡ εἰκονογράφηση. Ὁ γράφων θεωρεῖ ἐπίσης θετικὴ  τὴν υἱοθέτηση ἀπὸ τὴν συγγραφέα τοῦ πολυτονικοῦ συστήματος  καθὼς καὶ τὶς ἐπισημάνσεις της γιὰ τὴν σημασία τῶν τόνων στὴν ἐκμάθηση τῆς ἑλληνικῆς.

    Ἡ μελέτη τῆς κ. Καραπλῆ θὰ ἀποτελέσει ἀναμφισβήτητα ἀπαραί­τη­το ἐργαλεῖο στὸν μελετητὴ τῆς πατερικῆς θεολογίας καὶ τῶν πηγῶν τοῦ κανονικοῦ δικαίου. Πρέπει ἐπίσης νὰ ἐπισημανθεῖ ἡ σημασία τοῦ ὡς ἄνω ἔργου γιὰ τὸν νομικό. Καθὼς ὁλοένα αὐξάνεται ἡ ἀνάγκη ἐπεκτάσεως τῶν ἀρχῶν τοῦ διεθνοῦς ἀνθρωπιστικοῦ δικαίου τοῦ πολέμου, ἡ μελέτη αὐτῶν τῶν κειμένων θὰ συμβάλει στὴν ἀναβάθμιση τοῦ πεδίου καὶ ἀπὸ νομικὴ σκο­πιά. Ἀποτελεῖ ἐπίσης πολύτιμο ἐργαλεῖο καὶ στὸν χῶρο τῶν κοινωνικῶν ἐπιστημῶν, καθὼς προσφέρει πολλαπλὰ «κλειδιὰ ἀνάγνωσης» στὴν ἀνάλυ­ση τῆς κοινωνικῆς πραγματικότητας, ἡ ὁποία συχνὰ γίνεται ἀντικείμενο μο­νοσήμαντων ἑρμηνειῶν ἀπὸ τοὺς κοινωνικοὺς ἐπιστήμονες.

 

    Γιργος θ. Τσοτσος

   πολιτικὸς ἐπιστήμων, ἱστοριοδίφης, δημοσιογράφος

 

(δημοσίευσις 23/2/2011)