Θέματα λειτουργικῆς καὶ τελετουργικῆς Τὸ κοινωνικὸν τῶν Θεοφανείων
ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΝ ΤΩΝ ΘΕΟΦΑΝΕΙΩΝ
τοῦ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου*
symbole@mail.com
Τὸ κοινωνικὸ τῆς μεγάλης δεσποτικῆς ἑορτῆς τῶν Θεοφανείων σύμφωνα μὲ τὸ ἰσχῦον Τυπικὸν τοῦ Γ. Βιολάκη καὶ ὅλα τὰ γνωστὰ τυπικὰ εἶναι «᾿Επεφάνη ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ ἡ σωτήριος πᾶσιν ἀνθρώποις. ἀλληλούια». γι᾿ αὐτὴν τὴν τυπικὴ διάταξι μποροῦμε νὰ παρατηρήσωμε τὰ ἀκόλουθα.
1. Τὸ κοινωνικὸ αὐτὸ εἶναι χωρίο τῆς Καινῆς Διαθήκης (Ττ 2:11) καὶ μάλιστα ἡ ἀρχὴ τῆς ἀποστολικῆς περικοπῆς τῆς ἑορτῆς (Ττ 2:11-14, 3:4-7). ἂν καὶ στίχος τῆς Καινῆς Διαθήκης, κατακλείεται μὲ ἀλληλούια. Ἀποδεικνύεται ἑπομένως ἐσφαλμένη ἡ ἄποψι ὅτι μόνον τὰ κοινωνικὰ ποὺ εἶναι στίχοι ψαλμῶν κατακλείονται μὲ ἀλληλούια.
2. Στὴν ἀποστολικὴ περικοπὴ τῆς ἑορτῆς βρίσκομε δύο φορὲς τὴν λέξι ἐπεφάνη καὶ μία φορὰ τὴν λέξι «ἐπιφάνεια», ἐξ οὗ καὶ ἡ ἑορτὴ ἐκτὸς ἀπὸ θεοφάνεια ὀνομάζεται καὶ «ἐπιφάνεια», ἦταν δὲ ἀρχικῶς «ἡ θεοφάνεια» καὶ «ἡ ἐπιφάνεια», καὶ ἀργότερα εἰπώθηκε «τὰ θεοφάνεια» καὶ «τὰ ἐπιφάνεια», καθ᾿ ἕλξιν ἀπὸ τὴν φράσι «τὰ γενέθλια». εἶναι καὶ τοῦτο ἕνα ἀκόμη τεκμήριο ὅτι ἀρχικὰ τὸ περιεχόμενο τῆς ἑορτῆς ἦταν ἡ γέννησι καὶ ὄχι ἡ βάπτισι τοῦ Κυρίου (βλέπε σχετικῶς «῾Η πραγματικὴ ἡμερομηνία τῆς τοῦ Χριστοῦ γεννήσεως», Συμβολὴ 15, σ. 17-27). ἄλλωστε τὸ θεόπνευστο κείμενο λέει ὅτι «ἡ σωτήριος χάρις τοῦ Θεοῦ ἐπεφάνη», γιὰ νὰ μᾶς διδάξῃ νὰ «ζήσωμεν ἐν τῷ νῦν αἰῶνι» (= στὴν παροῦσα ἐπίγεια ζωὴ) «εὐσεβῶς καὶ προσδοκῶντες τὴν μακαρίαν ἐλπίδα καὶ ἐπιφάνειαν τῆς δόξης τοῦ σωτῆρος Χριστοῦ», δηλαδὴ τὴν δευτέρα παρουσία του. ἑπομένως ἐδῶ ἡ ἔννοια τῆς ἐπιφανείας ἀναφέρεται τὴν μὲν πρώτη φορὰ στὴν πρώτη παρουσία τοῦ Κυρίου τὴν ἐπίγεια καὶ ἔνσαρκο, ἐνῷ τὴν δεύτερη φορὰ στὴν ἔνδοξη ἡμέρα τῆς μελλούσης κρίσεως. αὐτὰ τὰ σύντομα ἑρμηνευτικὰ στοιχεῖα εἶναι ἀπαραίτητα γιὰ τὴν κατανόησι ὄχι μόνον τῆς ἀποστολικῆς περικοπῆς, ἀλλὰ καὶ τοῦ κοινωνικοῦ ποὺ προέρχεται ἀπὸ αὐτήν, ὥστε νὰ κατανοήσωμε τὸν ρόλο, τὴν σπουδαιότητα καὶ τὴν σημασία ποὺ ἔδινε ἡ ἀρχαία ᾿Εκκλησία στὸ κοινωνικό, ἀλλὰ καὶ πόσο ἐμεῖς σήμερα ἀπέχομε ἀπὸ τὴν ὀρθὴ τάξι καὶ διδασκαλία, ὁσάκις ἀκαίρως καὶ παρατύπως παραλείπομε ἢ ἀντικαθιστοῦμε τὰ κοινωνικὰ τῆς λειτουργίας. κάτω ἀπὸ τὸ τυπικὸν τῆς ἐκκλησίας κρύπτεται θεολογικὸς πλοῦτος, ἀκόμα ἀνεξερεύνητος καὶ ἀνεκμετάλλευτος. τὰ στοιχεῖα αὐτὰ εἶναι δυνατὸν νὰ ἀξιοποιηθοῦν καὶ στὸ ἐκκλησιαστικὸ κήρυγμα, καθόσον συνήθως τὰ ἀποστολικὰ ἀναγνώσματα θεωροῦνται δυσνόητα, καὶ ἀποφεύγονται τὰ κηρύγματα ἐπ᾿ αὐτῶν, τὰ δὲ συνήθη βοηθήματα (κυριακοδρόμια, ὁμιλιάρια κ.λπ.) συχνὰ εἶναι ἀνεπαρκῆ ἢ περιέχουν ἐσφαλμένες ἀναπτύξεις.
3. ῞Οπως δείχνουν ἀρχαῖα χειρόγραφα καὶ ὅπως φαίνεται στὶς μελέτες τῶν Παναγιώτου Τρεμπέλα, ᾿Ιωάννου Φουντούλη, Δημητρίου Κονόμου (Dimitri E. Conomos), ᾿Εμμανουὴλ Γιαννοπούλου, καὶ ἄλλων, τὸ βασικὸ στοιχεῖο τῶν ἀρχαίων κοινωνικῶν ἦταν συνήθως τὸ τριπλὸ ἀλληλούια, ποὺ ἐπαναλαμβανόταν «μετὰ μέλους». οἱ ψαλμοὶ ποὺ χρησιμοποιοῦνταν στὴν ὥρα τοῦ κοινωνικοῦ διαιροῦνταν σὲ στίχους, καὶ στὸν κάθε στίχο ψαλλόταν τὸ τριπλὸ ἀλληλούια. αὐτὸ χαρακτηρίζεται ὡς «κοινωνικὸν μετὰ πάντων τῶν στίχων αὐτοῦ». ἀργότερα ὁ κυριώτερος στίχος, ποὺ ἀναφέρεται ἀμεσώτερα στὴν ἀγομένη ἑορτή, ἐπικράτησε, τὸ μέλος του σταδιακῶς ἐπλατύνθη καὶ καλλωπίστηκε, ἐνῶ τὸ ἀλληλουιάριον κατὰ τὸν 18ο αἰῶνα περιωρίστηκε σὲ ἕνα μόνον ἀλληλούια μὲ τὸ μέλος του συρρικνωμένο. διασῴζεται ὅμως στὴν πατριαρχικὴ παράδοσι τοῦ 19ου αἰῶνος τὸ μέλος τοῦ τριπλοῦ ἀλληλουιαρίου μὲ τὴν μορφὴ μικροῦ κρατήματος πρὶν ἀπὸ τὸ τελικὸ ἀλληλούια. ἡ ἀποκατάστασι τοῦ τριπλοῦ ἀλληλουιαρίου στὰ κοινωνικὰ αὐτὰ εἶναι εὔκολη, διότι τὸ μέλος ὑπάρχει ὡς κράτημα· ἀρκεῖ νὰ γίνῃ ἡ σχετικὴ ἀντικατάστασι τῶν συλλαβῶν.
4. Τριπλὸ ἀλληλούια διασῴζεται σήμερα σὲ χρῆσι στὸ κοινωνικὸ «Αἰνεῖτε τὸν Κύριον» σὲ ἦχο α’, τὸ κατὰ τὴν παράδοσι μέλος ᾿Ιωάννου τοῦ Κουκουζέλη. Σ᾿ αὐτὸ καὶ στὰ ἀρχαῖα κοινωνικὰ τῶν χειρογράφων φαίνεται ὅτι τὸ σημαντικώτερο τμῆμα ἦταν τὸ ἀλληλούια, τὸ ὁποῖο κατεῖχε τὴν μεγαλείτερη ἔκτασι τοῦ μέλους.
5. Πλὴν τῶν Ψαλμῶν ὡς κοινωνικὰ χρησιμοποιήθηκαν καὶ ἄλλα κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ὅπως εὐαγγελικὲς καὶ ἀποστολικὲς περικοπὲς τῆς Καινῆς Διαθήκης. ἀπὸ τὴν ἀρχαία ἐκείνη πρᾶξι σήμερα σῴζονται σὲ χρῆσι τὰ κοινωνικὰ τῶν Θεοφανείων καὶ τῆς Μεσοπεντηκοστῆς.
6. ῾Η χρῆσι ἑνὸς πολύστιχου κοινωνικοῦ ἔδινε τὸν ἀπαραίτητο χρόνο γιὰ τὴν κάλυψι τῆς κοινωνίας τῶν πιστῶν (κληρικῶν καὶ λαϊκῶν). γιὰ τὸν σκοπὸ αὐτὸ ἐχρησιμοποιοῦντο συχνὰ δύο ἢ τρία κοινωνικά, τὰ ὁποῖα ἦσαν κατάλληλα γιὰ τὴν περίστασι. αὐτὸ διατηρεῖται καὶ σήμερα στὴν ζῶσα λειτουργικὴ παράδοσι τοὐλάχιστον τοῦ Ἁγίου Ὄρους Ἄθω, ὅπου σὲ πολλὲς περιπτώσεις τὰ Τυπικὰ ὁρίζουν διπλὰ κοινωνικά.
* ῾Ο Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης (www.symbole.gr) εἶναι διδάκτωρ τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν (μουσικολόγος-τυπικολόγος), διπλωματοῦχος βυζαντινῆς μουσικῆς, ἐπιμελητὴς ἐκδόσεων, πτυχιοῦχος κοινωνικῆς θεολογίας, ἀπόφοιτος τῆς 4ης τάξεως τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λυκείου Πατρῶν, καὶ συγγραφεύς· ἀρθρογραφεῖ ἀπὸ τὸ 1985 σὲ ἔντυπα καὶ ἀπὸ τὸ 2001 στὸ διαδίκτυο.
«Συμβολὴ» 20, ὀκτώβριος-δεκέμβριος 2007
«᾿Εκκλησιόλογος» Πατρῶν, σάββατον 7 ἰανουαρίου 2012