ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ
ΣΤΗΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΕΥΧΕΛΑΙΟΥ
τοῦ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου*
symbole@mail.com
Ἡ ἀκολουθία τοῦ ἱεροῦ εὐχελαίου, ὅπως τοὐλάχιστον ὑπάρχει στὰ ἔντυπα εὐχολόγια, παρουσιάζει διάφορα προβλήματα καὶ δυσχερῆ σημεῖα, γιὰ τὰ ὁποῖα ἀπὸ εἰδικοὺς ἐπιστήμονες καὶ ἐρευνητὲς ἔχουν γίνει ἐκτενεῖς ἀναφορὲς καὶ ἔχουν προταθῆ διάφορες λύσεις. στὰ νεώτερα χρόνια μάλιστα ἔχουν γίνει καὶ εἰδικὲς ἐκδόσεις τῆς ἀκολουθίας μὲ σκοπὸ τὴν ἀποκατάστασι ἢ ἐξομάλυνσι τῶν κυριωτέρων δυσκολιῶν της, οἱ ὁποῖες ὅμως δὲν φαίνεται νὰ ἐπιτυγχάνουν σὲ ἱκανοποιητικὸ βαθμὸ τὸν σκοπό τους, διότι ἡ περὶ εὐχελαίου ἐπιστημονικὴ ἔρευνα δὲν ἔχει ὁλοκληρωθῆ ἀκόμη, ὁπότε δὲν ἔχουν ἐξαχθῆ τὰ τελικὰ συμπεράσματα περὶ τοῦ πρακτέου, καὶ δὲν χρειάζεται προφανῶς βιασύνη στὴν υἱοθέτησι κάποιων νεωτέρων πρακτικῶν δῆθεν συντμήσεως ἢ ἀποκαταστάσεως τῆς ἀκολουθίας. αὐτὸ γίνεται πιὸ κατανοητὸ στὴν συνέχεια, ὅπου ἀναφέρονται κάποια σημεῖα τῆς ἀκολουθίας τοῦ εὐχελαίου, τὰ ὁποῖα χρήζουν προφανῶς διορθώσεως, ἀλλὰ τὰ περισσότερα παραμένουν συνήθως ἀδιόρθωτα, ἀκόμη καὶ στὶς νεώτερες ἐκδόσεις τοῦ μυστηρίου.
1. Πρόβλημα ἀποτελεῖ ἡ ἔκτασι τῆς ἀκολουθίας· εἶναι ἡ ἐκτενέστερη ἀπὸ ὅλες τοῦ μεγάλου Εὐχολογίου. τοῦτο συμβαίνει, διότι δὲν πρόκειται γιὰ μία ἀκολουθία, ἀλλὰ γιὰ δύο ποὺ ἔχουν συνενωθῆ σὲ μία, καὶ στὴν ὁποία ἔχουν προστεθῆ στοιχεῖα ἀπὸ ἄλλες 6 ἀκολουθίες! ἡ πρώτη ἀκολουθία εἶναι ὁ ὄρθρος τοῦ εὐχελαίου, ἡ δεύτερη εἶναι τὸ κυρίως μυστήριο. τὸ κυρίως μυστήριο περιλαμβάνει ἕνα μόνο ζεῦγος ἀναγνωσμάτων καὶ 2 ἢ 3 ἱερατικὲς εὐχές. τὰ ὑπόλοιπα ζεύγη ἀναγνωσμάτων προέρχονται ἀπὸ τὴν ἐπανάληψι τοῦ μυστηρίου ἐπὶ ἄλλες 6 συνεχόμενες ἡμέρες· δηλαδὴ ἐπὶ μία ἑβδομάδα ἐτελεῖτο καθημερινῶς στὸν ναὸ τὸ εὐχέλαιον συνημμένο μὲ τὴν θεία λειτουργία. ὅταν ἔπαυσε ἡ σύνδεσι μὲ τὴν λειτουργία, ὅλα τὰ ἄλλα στοιχεῖα (ὄρθρος, πλεονάζοντα ἀναγνώσματα καὶ εὐχὲς) ἑνώθηκαν σωρευτικὰ μὲ τὸ κυρίως μυστήριο καὶ δημιουργήθηκε ἡ σημερινὴ ἀκολουθία. σήμερα εἶναι δυνατὴ καὶ εὔκολη σχετικῶς ἡ ὁριοθέτησι τῆς κάθε ἀκολουθίας καὶ τῆς ἀναγραφῆς τῆς ἰδιαιτέρας κεφαλίδος της, «Ὁ ὄρθρος» στὴν μιὰ καὶ «Τὸ ἱερὸν μυστήριον» στὴν ἄλλη, ὅπως ἀκριβῶς εἶναι διαχωρισμένα ὁ ἀρραβῶνας ἀπὸ τὸν γάμο καὶ οἱ ἐξορκισμοὶ ἀπὸ τὸ βάπτισμα, ἔστω κι ἂν τελοῦνται συνημμένως.
2. Ἄλλο πρόβλημα, συναπτόμενο μὲ τὸ πρῶτο, εἶναι νὰ ἀποκατασταθῆ στὸ κύριο μέρος τοῦ εὐχελαίου ἡ ἀρχαία ἔναρξί του. γι᾿ αὐτὸ στὰ Δίπτυχα 2007 καὶ 2008 σὲ ὑποσημείωσι τῆς μεγάλης Τετάρτης σημειωνόταν ὅτι «ὁσάκις τελεῖται τὸ μυστήριον τοῦτο, μετὰ τὸ τροπάριον “Ταχὺς εἰς ἀντίληψιν” καὶ πρὸ τῆς ἀκολουθούσης συναπτῆς πρέπει νὰ ἐκφωνῆται ὑπὸ τοῦ ἱερέως τὸ “Εὐλογημένη ἡ βασιλεία τοῦ Πατρός...”, τὸ ὁποῖον παραλείπεται μὲν εἰς τὰ ἔντυπα εὐχολόγια, ὑπάρχει ὅμως εἰς τὰ χειρόγραφα· ἄλλωστε καὶ εἰς τὰ ἄλλα μυστήρια τῆς ἐκκλησίας ἡ ἔναρξις τῆς κυρίας τελετῆς γίνεται μὲ τὸ “Εὐλογημένη”».
3. Παρόμοια περίπτωσι μὲ τὴν προηγούμενη εἶναι ἡ ἔναρξι τῆς ὅλης ἀκολουθίας, ἡ ἔναρξι τοῦ ὄρθρου τοῦ εὐχελαίου. συνήθως μετὰ τὸ «Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς» λέγεται εὐθὺς τὸ τρισάγιον καὶ τὰ λοιπά. ἔτσι ὅμως πρὶν ἀπὸ τὸ τρισάγιο παραλείπεται τὸ «Βασιλεῦ οὐράνιε», τὸ ὁποῖο ἐπίσης ἀπουσιάζει ἀπὸ τὶς περισσότερες ἔντυπες ἐκδόσεις (καὶ ἀπὸ αὐτὲς ποὺ ἀποπειρῶνται νὰ ἀποκαταστήσουν ἐπιστημονικῶς τὴν ἀκολουθία), ἀλλὰ μαρτυρεῖται ἐπαρκῶς στὰ χειρόγραφα καὶ πρέπει νὰ σημειωθῇ.
4. Τέταρτο θέμα εἶναι ὁ τόπος τελέσεως τοῦ εὐχελαίου. εἶναι τὸ μόνο μυστήριο ποὺ τελεῖται κατ᾿ οἶκον κυρίως, ὅπως ἐπὶ τουρκοκρατίας. ὑπάρχουν περιπτώσεις χριστιανῶν –κυρίως σὲ ἀστικὰ περιβάλλοντα– ποὺ ἐπιθυμοῦν τὴν πρώτη κάθε μήνα νὰ τελῆται τὸ εὐχέλαιο στὰ σπίτια τους. αὐτὸ ὑποβιβάζει στὴν συνείδησι τῶν πιστῶν τὴν ἀξία τοῦ μυστηρίου, διότι τὸ εὐχέλαιο ἀνήκει στὰ ἱερὰ μυστήρια τῆς ἐκκλησίας· δὲν εἶναι μία ἁπλῆ τελετὴ ἁγιασμοῦ. πρέπει λοιπὸν νὰ γίνῃ κατανοητὸ ἀπὸ τοὺς πιστοὺς ὅτι τὸ εὐχέλαιο καὶ τὰ ἄλλα μυστήρια δὲν τελοῦνται ἁπλῶς καὶ ὡς ἔτυχε, «ἔτσι, γιὰ τὸ καλό», ἀλλ᾿ ἔχουν ἀποστολικὴ προέλευσι καὶ μεταδίδουν κατὰ τρόπο ἰδιαίτερο καὶ μοναδικὸ τὴν σωτήριο χάρη, γι᾿ αὐτὸ τελοῦνται ὑπὸ ὡρισμένες ἐκκλησιαστικὲς προϋποθέσεις καὶ ὄχι κατὰ τὴν ἀτομικὴ βούλησι ἑκάστου. ἰδιαιτέρως γιὰ τὸ εὐχέλαιο ἀπαιτεῖται ἡ ἐπανασύνδεσί του μὲ τὴν θεία λειτουργία καὶ ἡ ἐπαναφορὰ τῆς τελέσεώς του στὸν φυσικό του χῶρο, δηλαδὴ στὸν ἱερὸ ναό· ἐκτὸς βέβαια ἂν ὑπάρχουν λόγοι ὑγείας.
5. Ἄλλο θέμα εἶναι ἡ ἐπιμήκυνσι τῶν εὐχῶν τοῦ εὐχελαίου, ποὺ ἔγινε σὲ παλαιὰ ἐποχὴ λειτουργικῆς παρακμῆς γιὰ τὴν ὀρθόδοξο ἐκκλησία, ὅταν ἀπὸ ἑτερόδοξη μᾶλλον ἐπίδρασι ἀφαιρέθηκε ἀπὸ τὴν λατρεία μεγάλο μέρος τοῦ βιβλικοῦ της περιεχομένου καὶ περιωρίστηκαν ἀρχαιότερα στοιχεῖα τοῦ ὑμνολογικοῦ της πλούτου, γιὰ νὰ ἀναπτυχθῇ ὑπέρμετρα τὸ εὐχολογιακὸ τμῆμα τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν. τὸ ἀποτέλεσμα ἦταν νὰ πέσουν μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου σὲ ἀχρησία οἱ περισσότερες ἀπὸ τὶς ἀκολουθίες καὶ τελετὲς ποὺ παρήχθησαν τότε, ἐνδεχομένως δὲ νὰ συμπαρασύρουν καὶ κάποιες ἀρχαιότερες ἀκολουθίες· στὸ εὐχέλαιο ὅμως οἱ προσθῆκες παρέμειναν. ἡ σημερινὴ ἔρευνα γνωρίζει αὐτὲς τὶς ἐπεκτάσεις, καὶ εἶναι δυνατὸν νὰ ἐπισημανθοῦν στὶς ἑπόμενες ἐκδόσεις τοῦ μυστηρίου. ἤδη στὰ ἔντυπα εὐχολόγια δηλώνεται ὅτι τὸ δεύτερο τμῆμα τῆς πρώτης εὐχῆς εἶναι μεταγενέστερο καὶ δίνεται ἡ δυνατότης τῆς παραλείψεώς του. τὸ ἴδιο μπορεῖ νὰ δηλωθῇ καὶ γιὰ τὶς ἄλλες εὐχές (δυνητικὴ καὶ ὄχι ὑποχρεωτικὴ ἀποσιώπησι τῶν μεταγενεστέρων προσθηκῶν).
6. ῞Εκτο πρόβλημα καὶ πολὺ σοβαρὸ εἶναι ἡ διόρθωσι τῶν εὐχῶν τοῦ εὐχελαίου, ἐκεῖ βεβαίως ποὺ χρειάζεται νὰ γίνῃ διόρθωσι («Συμβολή», τεῦχος 6, σ. 56-59). μετὰ τὸ πρῶτο εὐαγγέλιον ἀναγινώσκεται μία εὐχή, τῆς ὁποίας τὸ ἀρχαιότερο καὶ συντομώτερο τμῆμα μαζὶ μὲ τὴν ἐκφώνησι εἶναι τὸ κάτωθι·
῎Αναρχε, ἀδιάδοχε, ἅγιε ἁγίων, ὁ τὸν μονογενῆ σου Υἱὸν ἐξαποστείλας ἰώμενον πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν τῶν ψυχῶν καὶ τῶν σωμάτων ἡμῶν, κατάπεμψον τὸ ἅγιόν σου Πνεῦμα καὶ ἁγίασον τὸ ἔλαιον τοῦτο· καὶ ποίησον αὐτό, χριομένῳ τῷ σῷ δούλῳ (...), εἰς τελείαν ἀπολύτρωσιν τῶν ἁμαρτιῶν αὐτοῦ, εἰς βασιλείας οὐρανῶν κληρονομίαν.
(καὶ ἡ ἐκφώνησι) Σὸν γάρ ἐστι τὸ ἐλεεῖν καὶ σῴζειν ἡμᾶς, [Χριστὲ] ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ σοὶ τὴν δόξαν ἀναπέμπομεν, τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ᾿Αμήν.
᾿Εξετάζοντας τὴν εὐχὴ ποὺ παρετέθη διαπιστώνομε ὅτι κατὰ τὸ κύριο σῶμα της ἀπευθύνεται στὸν Θεὸ Πατέρα («ὁ τὸν μονογενῆ σου Υἱὸν ἐξαποστείλας», «κατάπεμψον τὸ ἅγιόν σου Πνεῦμα»), δεῖγμα τῆς ἀρχαιοπρεπείας της. στὴν ἐκφώνησι ὅμως δημιουργοῦνται προβλήματα, διότι λέγει· «σὸν γάρ ἐστι τὸ ἐλεεῖν καὶ σῴζειν ἡμᾶς, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν», ἄρα ἐδῶ ἀπευθυνόμαστε στὸν Υἱό, πρᾶγμα ἀνακόλουθο, διότι δὲν εἶναι δυνατὸν στὴν ἀρχὴ νὰ λέμε· «σύ, Κύριε, ἐξαπέστειλας τὸν μονογενῆ Υἱόν σου», καὶ κατόπιν νὰ λέμε ὅτι αὐτὸς ὁ Κύριος εἶναι ὁ Χριστός! μήπως ἔχει καὶ ὁ Χριστὸς μονογενῆ υἱόν; ἀλλ᾿ ἄπαγε τῆς βλασφημίας. ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστὸς εἶναι ὁ ἐνανθρωπήσας μονογενὴς Υἱὸς τοῦ ἀνάρχου καὶ ἀιδίου Πατρός. ἀντὶ τῆς φράσεως «Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν» σὲ παλαιότερα εὐχολόγια τίθεται «ὁ Θεὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν», γραφὴ ποὺ ἐξομαλύνει τὸ κείμενο, ἀλλὰ δυστυχῶς στὶς νεώτερες ἐκδόσεις (καὶ σὲ αὐτὲς ποὺ ὑποτίθεται ὅτι διορθώνουν τὰ προβλήματα) ἐπικρατεῖ ἡ ἐσφαλμένη γραφὴ «Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν».
Συνεχίζει ἡ ἐκφώνησι· «καὶ σοὶ (= σ᾿ ἐσένα) τὴν δόξαν ἀναπέμπομεν»· καὶ ἐνῷ θὰ ἀνέμενε κανεὶς μὲ τὴν ἀντωνυμία σοὶ νὰ ἐννοῆται ὁ Πατήρ (ἢ ἔστω ὁ Χριστός), στὴν συνέχεια ἀναφέρονται καὶ τὰ τρία πρόσωπα τῆς μιᾶς Θεότητος («τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι»). ἁπλούστερα, ὅπως ἀναγινώσκεται σήμερα ἡ εὐχή, εἴτε μὲ τὴν ἐκτενῆ προσθήκη της εἴτε ἄνευ αὐτῆς, τὸ νόημα εἶναι κακόδοξο, διότι συγχέονται τὰ τρία πρόσωπα τῆς ἁγίας Τριάδος, καὶ ὁ Πατὴρ ἄλλοτε ταυτίζεται μὲ τὸν Χριστὸν ἄλλοτε καὶ μὲ τὰ τρία πρόσωπα τῆς θεότητος. προφανῶς ἔχομε συσσώρευσι ἀντιγραφικῶν λαθῶν, τῶν ὁποίων ὅμως τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ἡ αἵρεσι τοῦ σαβελλιανισμοῦ τοῦ ἐκδεχομένου τὰ πρόσωπα τῆς ἁγίας Τριάδος ὡς προσωπεῖα τοῦ Θεοῦ, διὰ τῶν ὁποίων ἡ δῆθεν ἀπρόσωπος θεότης ἀποκαλύπτεται στὸν κόσμο. ἡ αἵρεσι καταδικάστηκε ὑπὸ τῆς δευτέρας οἰκουμενικῆς συνόδου.
Τὸ λάθος εἶναι σοβαρό, διότι ἡ ἐκφώνησι εἶναι συνάμα καὶ ὁμολογία πίστεως. ἴδια ἢ παρόμοια λάθη ὑπάρχουν καὶ σὲ ἄλλες εὐχὲς τοῦ εὐχελαίου καὶ θὰ πρέπει μᾶλλον τὸ συντομώτερο νὰ γίνουν οἱ ἀναγκαῖες διορθώσεις. ἄλλωστε στὴν ἐξετασθεῖσα εὐχὴ ἡ διόρθωσι εἶναι εὔκολη. εἶναι δυνατὸν ἐπὶ παραδείγματι ἡ ἐκφώνηση νὰ λάβῃ τὴν ἑξῆς μορφή·
Σὸν γάρ ἐστι τὸ ἐλεεῖν καὶ σῴζειν ἡμᾶς, ὁ Θεὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν [ἢ «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν»], καὶ σοὶ τὴν δόξαν ἀναπέμπομεν σὺν τῷ μονογενεῖ σου Υἱῷ καὶ τῷ παναγίῳ σου Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ᾿Αμήν.
* ῾Ο Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης (www.symbole.gr) εἶναι διδάκτωρ τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν (μουσικολόγος-τυπικολόγος), διπλωματοῦχος βυζαντινῆς μουσικῆς, φιλόλογος ἐπιμελητὴς ἐκδόσεων, πτυχιοῦχος κοινωνικῆς θεολογίας, ἀπόφοιτος τῆς 4ης τάξεως τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λυκείου Πατρῶν, καὶ συγγραφεύς· ἀρθρογραφεῖ ἀπὸ τὸ 1985 σὲ ἔντυπα καὶ ἀπὸ τὸ 2001 στὸ διαδίκτυο.
(δημοσιεύτηκε στὸν «᾿Εκκλησιολόγο» στὶς 25/11/2011)