2. Λειτουργικὴ ζωή Θέματα λειτουργικῆς καὶ τελετουργικῆς Προτεινόμενες διορθώσεις στὴν ἀκολουθία τοῦ εὐχελαίου

 

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΟΡΘΩΣΕΙΣ

ΣΤΗΝ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑ ΤΟΥ ΕΥΧΕΛΑΙΟΥ

 

τοῦ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου*

symbole@mail.com

 

Ἡ ἀκολουθία τοῦ ἱεροῦ εὐχελαίου, ὅπως τοὐλάχιστον ὑπάρχει στὰ ἔντυπα εὐχολόγια, παρουσιάζει διάφορα προβλήματα καὶ δυσ­χερῆ ση­μεῖα, γιὰ τὰ ὁποῖα ἀπὸ εἰδικοὺς ἐπιστήμονες καὶ ἐρευνητὲς ἔχουν γίνει ἐκτενεῖς ἀναφορὲς καὶ ἔχουν προταθῆ διάφορες λύσεις. στὰ νεώτερα χρόνια μάλιστα ἔχουν γίνει καὶ εἰδικὲς ἐκδόσεις τῆς ἀκολουθίας μὲ σκοπὸ τὴν ἀποκατάστασι ἢ ἐξομάλυνσι τῶν κυριω­τέρων δυσκολιῶν της, οἱ ὁποῖες ὅμως δὲν φαίνεται νὰ ἐπιτυγχάνουν σὲ ἱκανοποιητικὸ βαθμὸ τὸν σκοπό τους, διότι ἡ περὶ εὐχελαίου ἐπιστημονικὴ ἔρευνα δὲν ἔχει ὁλο­κλη­ρωθῆ ἀκό­μη, ὁπότε δὲν ἔχουν ἐξαχθῆ τὰ τε­λι­κὰ συμπεράσματα περὶ τοῦ πρακτέου, καὶ δὲν χρειάζεται προφανῶς βιασύνη στὴν υἱοθέτησι κάποιων νεωτέρων πρακτικῶν δῆθεν συν­τμή­σεως ἢ ἀποκαταστάσεως τῆς ἀκο­λουθίας. αὐτὸ γίνεται πιὸ κατανοητὸ στὴν συνέχεια, ὅπου ἀναφέρονται κάποια σημεῖα τῆς ἀκολουθίας τοῦ εὐχελαίου, τὰ ὁποῖα χρήζουν προφα­νῶς διορθώσεως, ἀλλὰ τὰ περισσό­τερα παραμένουν συνήθως ἀδιόρθωτα, ἀκόμη καὶ στὶς νεώτερες ἐκδόσεις τοῦ μυστηρίου.

1. Πρόβλημα ἀποτελεῖ ἡ ἔκτασι τῆς ἀκολουθίας· εἶναι ἡ ἐκτε­νέ­στερη ἀπὸ ὅλες τοῦ μεγάλου Εὐχολογίου. τοῦτο συμβαίνει, διότι δὲν πρόκειται γιὰ μία ἀκολουθία, ἀλλὰ γιὰ δύο ποὺ ἔχουν συνενωθῆ σὲ μία, καὶ στὴν ὁποία ἔχουν προστεθῆ στοιχεῖα ἀπὸ ἄλλες 6 ἀκο­λουθίες! ἡ πρώτη ἀκολουθία εἶναι ὁ ὄρθρος τοῦ εὐχελαίου, ἡ δεύ­τερη εἶναι τὸ κυρίως μυστήριο. τὸ κυρίως μυστήριο περιλαμ­βάνει ἕνα μόνο ζεῦγος ἀνα­γνω­σμάτων καὶ 2 ἢ 3 ἱερατικὲς εὐχές. τὰ ὑπό­λοιπα ζεύγη ἀναγνωσμάτων προέρχονται ἀπὸ τὴν ἐπανάληψι τοῦ μυστηρίου ἐπὶ ἄλλες 6 συνεχόμενες ἡμέρες· δηλαδὴ ἐπὶ μία ἑβδο­μά­δα ἐτελεῖτο καθημερινῶς στὸν ναὸ τὸ εὐ­χέλαιον συνημμένο μὲ τὴν θεία λειτουργία. ὅταν ἔπαυσε ἡ σύνδεσι μὲ τὴν λειτουργία, ὅλα τὰ ἄλλα στοιχεῖα (ὄρθρος, πλεονάζοντα ἀναγνώ­σμα­τα καὶ εὐχὲς) ἑνώ­θηκαν σωρευτικὰ μὲ τὸ κυρίως μυστήριο καὶ δημιουρ­γήθηκε ἡ σημε­ρινὴ ἀκολουθία. σήμερα εἶναι δυνατὴ καὶ εὔκολη σχετικῶς ἡ ὁρι­ο­θέ­τη­σι τῆς κάθε ἀκολουθίας καὶ τῆς ἀναγραφῆς τῆς ἰδιαιτέρας κεφα­λί­δος της, «Ὁ ὄρθρος» στὴν μιὰ καὶ «Τὸ ἱερὸν μυστήριον» στὴν ἄλλη, ὅπως ἀκριβῶς εἶναι διαχωρισμένα ὁ ἀρραβῶνας ἀπὸ τὸν γάμο καὶ οἱ ἐξορκισμοὶ ἀπὸ τὸ βάπτισμα, ἔστω κι ἂν τελοῦνται συνημ­μένως.

2. Ἄλλο πρόβλημα, συναπτόμενο μὲ τὸ πρῶτο, εἶναι νὰ ἀπο­κα­τα­σταθῆ στὸ κύριο μέρος τοῦ εὐχελαίου ἡ ἀρχαία ἔναρξί του. γι᾿ αὐτὸ στὰ Δίπτυχα 2007 καὶ 2008 σὲ ὑποσημείωσι τῆς μεγάλης Τετάρτης ση­μει­ωνόταν ὅτι «ὁσάκις τελεῖται τὸ μυστήριον τοῦτο, μετὰ τὸ τρο­πάριον “Τα­χὺς εἰς ἀντίληψιν” καὶ πρὸ τῆς ἀκολουθούσης συναπτῆς πρέπει νὰ ἐκφω­νῆται ὑπὸ τοῦ ἱερέως τὸ Εὐλογημένη ἡ βασιλεία τοῦ Πατρός...”, τὸ ὁποῖον παραλείπεται μὲν εἰς τὰ ἔντυπα εὐχολόγια, ὑπάρχει ὅμως εἰς τὰ χειρό­γραφα· ἄλλωστε καὶ εἰς τὰ ἄλλα μυστή­ρια τῆς ἐκκλη­σίας ἡ ἔναρξις τῆς κυρίας τελετῆς γίνεται μὲ τὸ Εὐ­λο­γημένη”».

3. Παρόμοια περίπτωσι μὲ τὴν προηγούμενη εἶναι ἡ ἔναρξι τῆς ὅλης ἀκολουθίας, ἡ ἔναρξι τοῦ ὄρθρου τοῦ εὐχελαίου. συνήθως μετὰ τὸ «Εὐλο­γητὸς ὁ Θεὸς» λέγεται εὐθὺς τὸ τρισάγιον καὶ τὰ λοιπά. ἔτσι ὅμως πρὶν ἀπὸ τὸ τρισάγιο παραλείπεται τὸ «Βασιλεῦ οὐράνιε», τὸ ὁποῖο ἐπίσης ἀπουσιάζει ἀπὸ τὶς περισσότερες ἔντυπες ἐκδόσεις (καὶ ἀπὸ αὐτὲς ποὺ ἀποπειρῶνται νὰ ἀποκαταστήσουν ἐπι­στη­μονικῶς τὴν ἀκο­λουθία), ἀλλὰ μαρτυρεῖται ἐπαρκῶς στὰ χει­ρό­γραφα καὶ πρέπει νὰ σημειωθῇ.

4. Τέταρτο θέμα εἶναι ὁ τόπος τελέσεως τοῦ εὐχελαίου. εἶναι τὸ μόνο μυστήριο ποὺ τελεῖται κατ᾿ οἶκον κυρίως, ὅπως ἐπὶ τουρκο­κρα­τίας. ὑπάρχουν περιπτώσεις χριστιανῶν –κυρίως σὲ ἀστικὰ πε­ρι­βάλ­λοντα– ποὺ ἐπιθυμοῦν τὴν πρώτη κάθε μήνα νὰ τελῆται τὸ εὐ­χέλαιο στὰ σπίτια τους. αὐτὸ ὑποβιβάζει στὴν συνείδησι τῶν πι­στῶν τὴν ἀξία τοῦ μυστη­ρίου, διότι τὸ εὐχέλαιο ἀνήκει στὰ ἱερὰ μυ­στήρια τῆς ἐκκλησίας· δὲν εἶ­ναι μία ἁπλῆ τελετὴ ἁγιασμοῦ. πρέπει λοιπὸν νὰ γίνῃ κατανοητὸ ἀπὸ τοὺς πιστοὺς ὅτι τὸ εὐχέλαιο καὶ τὰ ἄλλα μυστήρια δὲν τελοῦνται ἁπλῶς καὶ ὡς ἔτυχε, «ἔτσι, γιὰ τὸ κα­λό», ἀλλ᾿ ἔχουν ἀποστολικὴ προέλευσι καὶ μεταδίδουν κατὰ τρό­πο ἰδιαίτερο καὶ μοναδικὸ τὴν σωτήριο χάρη, γι᾿ αὐτὸ τελοῦνται ὑπὸ ὡ­ρισμένες ἐκκλησιαστικὲς προϋποθέσεις καὶ ὄχι κατὰ τὴν ἀτο­μικὴ βούλησι ἑκάστου. ἰδιαιτέρως γιὰ τὸ εὐχέλαιο ἀπαιτεῖται ἡ ἐ­πα­να­σύν­δεσί του μὲ τὴν θεία λειτουργία καὶ ἡ ἐπαναφορὰ τῆς τε­λέσεώς του στὸν φυσικό του χῶρο, δηλαδὴ στὸν ἱερὸ ναό· ἐκτὸς βέβαια ἂν ὑπάρχουν λόγοι ὑγείας.

5. Ἄλλο θέμα εἶναι ἡ ἐπιμήκυνσι τῶν εὐχῶν τοῦ εὐχελαίου, ποὺ ἔγινε σὲ παλαιὰ ἐποχὴ λειτουργικῆς παρακμῆς γιὰ τὴν ὀρθό­δοξο ἐκ­κλησία, ὅταν ἀπὸ ἑτερόδοξη μᾶλλον ἐπίδρασι ἀφαιρέθηκε ἀπὸ τὴν λατρεία μεγάλο μέρος τοῦ βιβλικοῦ της περιεχομένου καὶ περιω­ρί­στηκαν ἀρχαιότερα στοιχεῖα τοῦ ὑμνολογικοῦ της πλούτου, γιὰ νὰ ἀναπτυχθῇ ὑπέρμετρα τὸ εὐχολογιακὸ τμῆμα τῶν ἱερῶν ἀκο­λου­θιῶν. τὸ ἀποτέ­λε­σμα ἦταν νὰ πέσουν μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου σὲ ἀχρησία οἱ περισ­σό­τερες ἀπὸ τὶς ἀκο­λου­θίες καὶ τελετὲς ποὺ πα­ρήχθησαν τότε, ἐνδεχομένως δὲ νὰ συμπαρασύρουν καὶ κάποιες ἀρ­χαιότερες ἀκολουθίες· στὸ εὐχέ­λαιο ὅμως οἱ προσθῆκες παρέ­μει­ναν. ἡ σημε­ρινὴ ἔρευνα γνωρίζει αὐτὲς τὶς ἐπεκτάσεις, καὶ εἶναι δυ­νατὸν νὰ ἐπισημανθοῦν στὶς ἑπόμενες ἐκδό­σεις τοῦ μυστηρίου. ἤδη στὰ ἔντυπα εὐχολόγια δηλώνεται ὅτι τὸ δεύτερο τμῆμα τῆς πρώτης εὐ­χῆς εἶναι μεταγενέστερο καὶ δίνεται ἡ δυνατότης τῆς παραλείψεώς του. τὸ ἴδιο μπορεῖ νὰ δηλωθῇ καὶ γιὰ τὶς ἄλλες εὐχές (δυ­νητικὴ καὶ ὄχι ὑποχρεωτικὴ ἀ­πο­σιώπησι τῶν μεταγενεστέρων προσ­θηκῶν).

6. ῞Εκτο πρόβλημα καὶ πολὺ σοβαρὸ εἶναι ἡ διόρθωσι τῶν εὐ­χῶν τοῦ εὐχελαίου, ἐκεῖ βεβαίως ποὺ χρειάζεται νὰ γίνῃ διόρθωσι («Συμβολή», τεῦχος 6, σ. 56-59). μετὰ τὸ πρῶτο εὐαγγέλιον ἀνα­γι­νώ­σκεται μία εὐχή, τῆς ὁποίας τὸ ἀρχαιότερο καὶ συν­το­μώτερο τμῆ­μα μαζὶ μὲ τὴν ἐκφώνησι εἶναι τὸ κάτωθι·

῎Αναρχε, ἀδιάδοχε, ἅγιε ἁγίων, ὁ τὸν μονογενῆ σου Υἱὸν ἐξα­ποστείλας ἰώμενον πᾶσαν νόσον καὶ πᾶσαν μαλακίαν τῶν ψυχῶν καὶ τῶν σωμάτων ἡμῶν, κατάπεμψον τὸ ἅγιόν σου Πνεῦμα καὶ ἁγίασον τὸ ἔλαιον τοῦτο· καὶ ποίησον αὐτό, χριομένῳ τῷ σῷ δού­λῳ (...), εἰς τελείαν ἀπολύτρωσιν τῶν ἁμαρτιῶν αὐτοῦ, εἰς βα­σι­λείας οὐρανῶν κληρονομίαν.

(καὶ ἡ ἐκφώνησι) Σὸν γάρ ἐστι τὸ ἐλεεῖν καὶ σῴζειν ἡμᾶς, [Χριστὲ] ὁ Θεὸς ἡμῶν, καὶ σοὶ τὴν δόξαν ἀναπέμπομεν, τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ᾿Αμήν.

᾿Εξετάζοντας τὴν εὐχὴ ποὺ παρετέθη διαπιστώνομε ὅτι κατὰ τὸ κύ­ριο σῶμα της ἀπευθύνεται στὸν Θεὸ Πατέρα («ὁ τὸν μο­νογενῆ σου Υἱὸν ἐξαποστείλας», «κατάπεμψον τὸ ἅγιόν σου Πνεῦ­μα»), δεῖγμα τῆς ἀρχαιο­πρεπείας της. στὴν ἐκφώνησι ὅμως δημι­ουρ­γοῦν­ται προβλήματα, διότι λέγει· «σὸν γάρ ἐστι τὸ ἐλεεῖν καὶ σῴ­ζειν ἡμᾶς, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν», ἄρα ἐδῶ ἀπευ­θυνόμαστε στὸν Υἱό, πρᾶγμα ἀνακόλουθο, διότι δὲν εἶναι δυ­να­τὸν στὴν ἀρχὴ νὰ λέμε· «σύ, Κύριε, ἐξαπέστειλας τὸν μονογενῆ Υἱόν σου», καὶ κατόπιν νὰ λέμε ὅτι αὐτὸς ὁ Κύριος εἶναι ὁ Χριστός! μήπως ἔχει καὶ ὁ Χρι­στὸς μονογενῆ υἱόν; ἀλλ᾿ ἄπαγε τῆς βλασ­φη­μίας. ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστὸς εἶναι ὁ ἐνανθρωπήσας μονογενὴς Υἱὸς τοῦ ἀνάρχου καὶ ἀι­δίου Πα­τρός. ἀντὶ τῆς φράσεως «Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν» σὲ παλαιότερα εὐ­χολόγια τίθεται «ὁ Θεὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν», γραφὴ ποὺ ἐξομαλύνει τὸ κείμενο, ἀλλὰ δυστυχῶς στὶς νεώτερες ἐκδόσεις (καὶ σὲ αὐτὲς ποὺ ὑποτίθεται ὅτι διορθώνουν τὰ προβλήματα) ἐπικρατεῖ ἡ ἐσφαλμένη γραφὴ «Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν».

Συνεχίζει ἡ ἐκφώνησι· «καὶ σοὶ (= σ᾿ ἐσένα) τὴν δόξαν ἀνα­πέμ­πομεν»· καὶ ἐνῷ θὰ ἀνέμενε κανεὶς μὲ τὴν ἀντωνυμία σοὶ νὰ ἐν­νοῆται ὁ Πατήρ (ἢ ἔστω ὁ Χριστός), στὴν συνέχεια ἀναφέρονται καὶ τὰ τρία πρόσωπα τῆς μιᾶς Θεότητος («τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύ­ματι»). ἁπλούστερα, ὅπως ἀναγινώσκεται σήμερα ἡ εὐ­χή, εἴτε μὲ τὴν ἐκτενῆ προσθήκη της εἴτε ἄνευ αὐτῆς, τὸ νόημα εἶ­ναι κακόδοξο, διότι συγχέονται τὰ τρία πρόσωπα τῆς ἁγίας Τρι­ά­δος, καὶ ὁ Πατὴρ ἄλλοτε ταυτίζεται μὲ τὸν Χριστὸν ἄλλοτε καὶ μὲ τὰ τρία πρόσωπα τῆς θεότητος. προφανῶς ἔχομε συσσώρευσι ἀντι­γρα­φι­κῶν λαθῶν, τῶν ὁποίων ὅμως τὸ ἀποτέλεσμα εἶναι ἡ αἵρεσι τοῦ σα­βελ­λιανισμοῦ τοῦ ἐκδεχομένου τὰ πρόσωπα τῆς ἁγίας Τριά­δος ὡς προσωπεῖα τοῦ Θεοῦ, διὰ τῶν ὁποίων ἡ δῆθεν ἀπρό­σω­πος θεότης ἀποκαλύπτεται στὸν κόσμο. ἡ αἵρεσι καταδι­κάστηκε ὑπὸ τῆς δευ­τέ­ρας οἰκουμενικῆς συνόδου.

Τὸ λάθος εἶναι σοβαρό, διότι ἡ ἐκφώνησι εἶναι συνάμα καὶ ὁ­μολογία πίστεως. ἴδια ἢ παρόμοια λάθη ὑπάρχουν καὶ σὲ ἄλλες εὐ­χὲς τοῦ εὐχελαίου καὶ θὰ πρέπει μᾶλλον τὸ συντομώτερο νὰ γί­νουν οἱ ἀναγ­καῖες διορθώσεις. ἄλλωστε στὴν ἐξετασθεῖσα εὐχὴ ἡ διόρ­θω­σι εἶναι εὔκολη. εἶναι δυνατὸν ἐπὶ παραδείγματι ἡ ἐκφώ­νηση νὰ λάβῃ τὴν ἑξῆς μορφή·

Σὸν γάρ ἐστι τὸ ἐλεεῖν καὶ σῴζειν ἡμᾶς, ὁ Θεὸς ὁ Θεὸς ἡμῶν [ἢ «Κύριε ὁ Θεὸς ἡμῶν»], καὶ σοὶ τὴν δόξαν ἀναπέμπομεν σὺν τῷ μονογενεῖ σου Υἱῷ καὶ τῷ παναγίῳ σου Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. ᾿Αμήν.

 

 

* ῾Ο Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης (www.symbole.gr) εἶναι διδάκτωρ τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν (μουσι­κολόγος-τυπικολόγος), διπλωματοῦχος βυζαντινῆς μουσικῆς, φιλόλογος ἐ­πιμελητὴς ἐκδό­σεων, πτυχιοῦχος κοινωνικῆς θεολογίας, ἀπόφοιτος τῆς 4ης τάξεως τοῦ ἐκ­κλησιαστικοῦ λυκείου Πατρῶν, καὶ συγγραφεύς· ἀρθρογραφεῖ ἀπὸ τὸ 1985 σὲ ἔντυπα καὶ ἀπὸ τὸ 2001 στὸ διαδίκτυο.

 

(δημοσιεύτηκε στὸν «᾿Εκκλησιολόγο» στὶς 25/11/2011)