συμβολή

῾Η χρησιμότης τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

῾Η σύγχρονη ἐπιδημία τοῦ γνωστοῦ κορωνοϊοῦ συγκλονίζει ὅλον τὸν κόσμο καὶ δοκιμάζει σκληρὰ τὰ ὅρια τῆς παγκόσμιας ὑγείας καὶ τῆς παγκόσμιας οἰκονομίας. ῾Η ταχύτατη καὶ ἐπιθετικώτατη δρᾶ­σι αὐτῆς τῆς λοιμώδους νόσου βρῆκε τὴν ἀνθρωπότητα μᾶλλον ἀπροε­τοίμαστη, καθὼς τὰ τελευταῖα 100 χρόνια δὲν εἶχε ἐμφανιστῆ μία ἐπι­δημία τέτοιων διαστάσεων.

Σύμφωνα μὲ τοὺς εἰδικούς, ὑπῆρχαν βεβαίως καὶ στὰ προηγούμενα χρόνια ἐπιδημίες, ἀλλὰ εἴτε εἶχαν τοπικὰ περιωρισμένη ἐξάπλωσι εἴτε δὲν ἀφωροῦσαν τὸν γενικὸ πληθυσμὸ εἴτε ἀντιμετωπίζονταν ἐπαρκῶς καὶ περιωρίζονταν ἀπὸ τὰ νεώτερα ὅπλα τῆς σύγχρονης ἐπιστήμης. Τώρα γιὰ πρώτη φορὰ ὅλος ὁ κόσμος ζῇ μὲ τὸν φόβο τοῦ ἀόρατου ἐχθροῦ, θανατηφόρου σὲ πολλὲς περιπτώσεις, χωρὶς μέχρι στιγμῆς νὰ ὑ­πάρχῃ ἐγγυημένη μέθοδος καταπολεμήσεως.

Φυσικὸ ἦταν ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμὴ τοῦ νέου αὐτοῦ κινδύνου γιὰ τὴν ὑγεία ὅλων μας νὰ ὑπάρξῃ ἔντονο ἐνδιαφέρον καὶ στὸν χῶρο τῆς ἐκκλησίας. Δημιουργήθηκε ἡ ποιμαντικὴ ἀνάγκη νὰ γίνουν εὐχές, παρα­κλήσεις, δημόσιες ἀκολουθίες στοὺς ναούς, λιτανεῖες, ἀλλὰ καὶ κατ᾿ ἰδί­αν (ὀρθότερον τοῦ «ἀτομικὲς») προσευχὲς πρὸς τὸν Θεὸ γιὰ τὴν προ­στασία μας ἀπὸ τὴν μεγάλη καὶ αἰφνίδια αὐτὴ ἀπειλή.

Καὶ ἀκριβῶς στὸ κρίσιμο αὐτὸ σημεῖο φάνηκε πρὸς στιγμὴν ὅτι ὑπάρχει ἕνα κενό. Οἱ ἱερεῖς δὲν εὕρισκαν εὔκολα κατάλληλες εὐχὲς καὶ ἀκολουθίες γιὰ τὴν περίστασι, ἐνῷ καὶ ὅσοι τυχὸν εὕρισκαν, συχνὰ δὲν ἤξεραν πῶς νὰ τὶς χρησιμοποιήσουν σωστά, σύμφωνα μὲ τὴν ὀρθό­δοξη λειτουργική μας παράδοσι. Ἔγινε φανερὸ ἕνα πρόβλημα ἄγνοι­ας καὶ ἀποξενώσεως ἀπὸ τὸν λειτουργικὸ πλοῦτο τῆς ἐκκλησίας.

Στὴν πραγματικότητα αὐτὸ τὸ κενὸ δὲν ἦταν πραγματικό, ἀλλὰ ἐπι­φανειακό, «εἰκονικό» (γιὰ νὰ χρησιμοποιήσω μία συνήθη σύγχρονη ἔκ­φρασι). Καὶ σχετικὰ γρήγορα καλύφτηκε εἴτε μὲ τὴν σύνθεσι νέων εἰδι­κῶν εὐχῶν καὶ ὑμνογραφημάτων εἴτε μὲ τὴν δημοσίευσι στὸν χῶρο τοῦ διαδικτύου ἀντίστοιχου ὑλικοῦ ἀπὸ παλαιὲς λειτουργικὲς ἐκδόσεις.

Παραμένει ὅμως τὸ πρόβλημα ποὺ ἔγινε φανερὸ ἐξαιτίας αὐτῆς τῆς νόσου, δηλαδὴ τὸ θέμα τῆς ἄγνοιας τοῦ ὀρθοδόξου λειτουργικοῦ πλούτου ἐκ μέρους κληρικῶν καὶ ψαλτῶν καὶ πιστῶν. Πρόκειται γιὰ ἕναν πλοῦτο ποὺ καλύπτει σχεδὸν κάθε ἀνάγκη τῆς ἐκκλησίας ἀκόμη καὶ σήμερα. Καὶ ἀναφέρομαι κυρίως στὸ Μέγα Εὐχολόγιον.

Τὸ Εὐχολόγιον εἶναι ἀρχαιότατο λειτουργικὸ βιβλίο, ποὺ περι­λαμβάνει τὸ σύνολο σχεδὸν τῶν μυστηρίων, ἱεροτελεστιῶν καὶ ἱερο­πραξιῶν τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας. Εἶναι ἀπὸ τὰ βασικώτερα χρι­στιανικὰ βιβλία (ὅπως καὶ τὸ ῾Ωρολόγιον τὸ μέγα), καὶ πιθανώτατα τὸ δεύτερο ἢ τρίτο σὲ ἀρχαιότητα λειτουργικὸ βιβλίο τῆς ᾿Εκκλησίας. ᾿Απὸ τὸ ἔτος 1526 ἄρχισαν νὰ ἐμφανίζωνται ἀλλεπάλληλες ἔντυπες ἐκδόσεις εὐχολογίων, οἱ ὁποῖες γίνονταν ἀνάρπαστες. Σιγὰ σιγὰ καθιερώθηκαν δύο βασικοὶ τύποι τοῦ ἐντύπου βιβλίου, τὸ Εὐχολόγιον τὸ μέγα καὶ τὸ ῾Αγιασματάριον ἢ Μικρὸν Εὐχολόγιον.

Τὸ Μέγα Εὐχολόγιον στὴν καθιερωμένη ἀπὸ αἰώνων σύνθεσί του περιέχει τὶς ἱεροτελεστίες τῶν ἑπτὰ μυστηρίων, τὶς τάξεις τῶν δια­φόρων χειροτονιῶν καὶ χειροθεσιῶν, τὴν ἀκολουθία τῶν ἐγκαινίων τοῦ ναοῦ, τὶς ὑπόλοιπες ἱεροπραξίες καὶ εὐχὲς ποὺ χρησιμοποιεῖ ἡ ᾿Εκκλη­σία σὲ διάφορες ἀνάγκες καὶ περιστάσεις, καθὼς καὶ τὰ ἀποστολοευ­αγγέλια τῶν ἐπισημοτέρων ἑορτῶν.

῾Η λειτουργική του χρῆσι κανονικὰ εἶναι πολὺ μεγάλη. Τὸ Εὐχο­λόγιον καὶ τὸ ῾Ωρολόγιον περιέχουν τὴν βασικὴ δομὴ καὶ τὰ σταθερὰ μέρη ὅλων σχεδὸν τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν καὶ τελετῶν τῆς ᾿Εκκλησίας. Καὶ τὸ μὲν Εὐχολόγιον περιέχει κυρίως τὰ μέρη τῶν ἀκολουθιῶν ποὺ ἀνήκουν στοὺς λειτουργοὺς ἐπισκόπους, πρεσβυτέρους καὶ διακόνους, τὸ δὲ ῾Ωρολόγιον περιέχει ὅσα ἀνήκουν στὸν λαό, στοὺς μοναχούς, στοὺς ἀναγνῶστες καὶ στοὺς χοροὺς τῶν ψαλτῶν. ῾Επομένως τὰ δύο αὐτὰ βιβλία εἶναι ἰδιαιτέρως σημαντικὰ καὶ ἀπολύτως ἀπαραίτητα γιὰ τὴν τέλεσι τῆς δημόσιας χριστιανικῆς λατρείας στοὺς ναούς. Γι᾿ αὐτὸ ἀπὸ τὸ ἀναλόγιο δὲν πρέπει νὰ ἀπουσιάζῃ τὸ ῾Ωρολόγιον τὸ μέγα, ἐνῷ καὶ στὸ ἱερὸ βῆμα πρέπει νὰ ὑπάρχῃ πάντοτε τὸ Εὐχολόγιον τὸ μέγα.

Μέχρι τὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος οἱ κληρικοὶ συχνὰ τελοῦσαν τὴν λειτουργία τῶν καθημερινῶν καὶ τῶν ἑορτῶν ἀπὸ τὸ Μέγα Εὐχολόγιον· φυσικὰ τὸ ἴδιο ἔκαναν καὶ γιὰ ἄλλες ἀκολουθίες, τὰ ἱερὰ μυστήρια κ.λπ.. Σήμερα ὅμως δὲν χρησιμοποιεῖται σχεδὸν καθόλου τὸ Μέγα Εὐχολόγιον, ἀλλὰ πολλὰ καὶ μικρὰ βιβλία ὅπως ῾Ιερατικόν, ᾿Αρχιερατι­κόν, ῾Ιεροδιακονικόν, ῾Αγιασματάριον, Μικρὸν Εὐχολόγιον, Νεκρώσιμες ἀκολουθίες, ᾿Εγκαινιαστικόν, εἰδικὰ τεύχη γιὰ τὴν Βάπτισι, τὸν Γάμο, τὸ Εὐχέλαιο κ.λπ., τὰ ὁποῖα δὲν εἶναι τίποτε ἄλλο παρὰ ἀποσπάσματα ἀπὸ τὸ Μέγα Εὐχολόγιον.

Καὶ μπορεῖ αὐτὰ τὰ μικρότερα λειτουργικὰ βιβλία νὰ εἶναι πιὸ εὔ­χρηστα, διότι ἔχουν μικρὸ ὄγκο, ὅμως δὲν εἶναι πλήρη. Μπορεῖ νὰ περιέχουν τὶς συνηθέστερες ἀκολουθίες καὶ τὰ συχνότερα μυστήρια, ἀλλὰ παραλείπουν πολλὲς ἄλλες ἀκολουθίες, οἱ ὁποῖες εἶναι ἐξίσου ἀπαραίτητες. Καὶ αὐτὸ ἀκριβῶς φάνηκε στὴν παροῦσα ἐπιδημία μὲ τὸν νέο κορωνοϊό.

Κρατῶ στὰ χέρια μου διάφορα μικρὰ εὐχολόγια, ποὺ ἐκδόθηκαν ἀπὸ τὸ 1930 περίπου μέχρι σήμερα (2020). Καὶ διαπιστώνω ὅτι σὲ κα­νένα ἀπὸ αὐτὰ δὲν ὑπάρχουν οἱ εἰδικὲς εὐχὲς τῆς ἐκκλησίας γιὰ τὴν περίπτωσι λοιμικῆς νόσου! ῾Υπάρχουν εὐχὲς γενικὰ γιὰ ἀρρώστια καὶ κάθε ἀσθένεια, ἀλλὰ ὄχι εἰδικὰ γιὰ ἐπιδημία λοιμοῦ. Τέτοιες εὐχὲς ὑ­πάρχουν μόνον στὸ Μέγα Εὐχολόγιον, ὄχι στὸ Μικρόν. Καὶ ἐπειδὴ τὰ τελευταῖα 50 χρόνια τὸ Μέγα Εὐχολόγιον ἔχει γίνει ἄγνωστο βιβλίο γιὰ τοὺς περισσότερους, γι᾿ αὐτὸ οἱ ἱερεῖς δὲν μποροῦσαν νὰ βροῦν κατάλ­ληλες εὐχὲς στὴν παροῦσα ἀνάγκη.

Μόνον στὸ Μέγα Εὐχολόγιον ὑπάρχει εἰδικὴ ἀκολουθία στὴν ῾Α­γία Τριάδα καὶ σὲ ὅλους τοὺς ἁγίους διὰ τὴν «ἀπειλὴν λοιμικῆς ἀσθε­νείας» μαζὶ μὲ 5 εἰδικὲς εὐχὲς «εἰς λοιμικὴν νόσον», «εἰς πληγὴν θανα­τικοῦ», καὶ «ἐν καιρῷ λοιμοῦ». Ἐπίσης στὸ ἴδιο βιβλίο μετὰ τὴν ἀκο­λουθία «ἐπὶ ἀπειλῇ πολέμου» ὑπάρχουν ἄλλες 5 εὐχὲς (τοῦ πατριάρχου Καλλίστου) ποὺ «λέγονται καὶ εἰς λοιμικὴν ἀσθένειαν».

Αὐτὲς οἱ εὐχὲς δὲν ὑπάρχουν στὰ μικρὰ εὐχολόγια καὶ ἁγιασματά­ρια ποὺ ἐκδίδονται τὰ τελευταῖα 100 χρόνια! Διότι θεωρήθηκαν ὅτι δὲν εἶναι πλέον ἀναγκαῖες λόγῳ τῆς μεγάλης προόδου τῆς ἰατρικῆς καὶ τῶν λοιπῶν ἐπιστημῶν ὑγείας. Πόσο λάθος ὅμως εἴχαμε κάνει ὅλοι ἐπὶ 100 ὁλόκληρα χρόνια!

Στὸ Μέγα Εὐχολόγιον ὑπάρχουν καὶ ἄλλες εἰδικὲς εὐχὲς γιὰ ἀρ­ρώστους καθὼς καὶ ἕνας εἰδικὸς παρακλητικὸς κανὼν στὸν «Κύριον Ἰησοῦν Χριστὸν ἐπὶ ἀσθενῶν καὶ νοσούντων», ὁ ὁποῖος εἶναι ἀρχαιό­τροπος καὶ παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον, καθὼς ἡ δομή του διαφέ­ρει ἀπὸ τοὺς συνήθεις παρακλητικοὺς κανόνες, διότι ξεκινᾷ μὲ 5 ψαλ­μοὺς ἀπὸ τὴν Ἁγία Γραφή! Προφανῶς πρόκειται γιὰ ἀρχαία μορφὴ τῶν ἱκετευτικῶν παρακλήσεων τῆς ᾿Εκκλησίας, ἴσως καὶ προτοῦ καθιε­ρωθῇ τὸ ὑμνογραφικὸ εἶδος τῶν κανόνων, ἄρα γιὰ διασωθεῖσα διάταξι ἴσως παλαιότερη καὶ τοῦ 7ου αἰῶνος.

᾿Αλλὰ αὐτὰ ἀσφαλῶς τὰ γνωρίζουν καλλίτερα οἱ εἰδικοὶ λειτουργιο­λόγοι, καθηγηταὶ τῶν θεολογικῶν μας σχολῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν ἀκα­δημιῶν, οἱ ὁποῖοι καὶ ἁρμοδίως θὰ διδάσκουν λεπτομερῶς στοὺς κληρι­κοὺς καὶ λαϊκοὺς προπτυχιακοὺς καὶ μεταπτυχιακοὺς φοιτητές των τὴν ἀξία καὶ τὸν πλοῦτο τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου ὡς ἀρχαίου καὶ ἐπισή­μου λειτουργικοῦ βιβλίου τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας. Γι᾿ αὐτὸ καὶ ἐ­πανέρχομαι στὰ ἄγνωστα ἐν πολλοῖς, ἀλλὰ τόσο χρήσιμα ἀκόμη καὶ σή­μερα, περιεχόμενά του.

Συνήθως στὰ μικρὰ εὐχολόγια δὲν ὑπάρχουν εὐχὲς ἢ ἀκολουθίες γιὰ σεισμό, γιὰ περίπτωσι πολέμου, γιὰ πεῖνα καὶ σιτοδεία, ἡ ὁποία συχνὰ ἀκολουθεῖ μετὰ ἀπὸ μεγάλες καταστροφὲς καὶ ἐπιδημίες καὶ ὅπως φοβόμαστε ὅτι μπορεῖ νὰ ἀντιμετωπίσουμε καὶ ἐμεῖς σήμερα παγκο­σμίως λόγῳ τοῦ κορωνοϊοῦ. ῾Ο Ο.Η.Ε. γιὰ παράδειγμα προειδοποιεῖ γιὰ πιθανὴ ἐπισιτιστικὴ κρίση κατὰ κύριο λόγο στὴν ᾿Αφρική. Γιὰ τέτοιες δύσκολες περιστάσεις ὑπάρχει κατάλληλο λειτουργικὸ ὑλικὸ στὸ Μέγα Εὐχολόγιον.

Γιὰ παράδειγμα, ἂν χρειαστῇ οἱ ναοὶ νὰ τελέσουν τὴν ἀκολουθία εἰς φόβον σεισμοῦ, μόνον στὸ Μέγα Εὐχολόγιον θὰ τὴν βροῦν. Καὶ δὲν μπορῶ νὰ καταλάβω, ἀφοῦ κατοικοῦμε σὲ μία ἀπὸ τὶς πιὸ σεισμο­γενεῖς περιοχὲς τοῦ κόσμου, ὅπου κάθε μῆνα γίνονται τοὐλάχιστον 2 μεγάλοι σεισμοὶ ἀπὸ 5 ῥίχτερ καὶ ἄνω, πῶς «ξεχάστηκε» αὐτὴ ἡ ἀκο­λουθία μὲ τὶς ὡραιότατες καὶ θεολογικώτατες εὐχές της καὶ πῶς δὲν ἔχει καθιερωθῆ νὰ ψάλλεται τοὐλάχιστον μία φορὰ τὴν ἑβδομάδα αὐτὴ ἡ ἀκολουθία ἐκ περιτροπῆς σὲ κάθε ἐκκλησιαστικὴ περιφέρεια.

Ἂς ἀναφέρω καὶ ἄλλο ἕνα παράδειγμα. Θυμοῦμαι ὅτι, ὅταν στὸ τέ­λος τοῦ περασμένου αἰῶνος μαινόταν ὁ πόλεμος στὴν τότε Γιουγκοσλα­βία καὶ ὅλοι φοβοῦνταν μήπως τὸ κακὸ τοῦ πολέμου ἐπεκταθῇ καὶ στὰ ὑπόλοιπα Βαλκάνια, ἔγινε μία εἰδικὴ ἀγρυπνία σὲ κάποιον ναὸ παρου­σίᾳ ἀρχιερέως. Καὶ ἐνῷ περίμενα νὰ ἀκούσω νὰ ψάλλεται ἡ ἀκολουθία ἐπὶ ἀπειλῇ πολέμου, ποὺ ὑπάρχει στὸ Μέγα Εὐχολόγιον, ἐψάλη ἡ ἀκο­λουθία τῆς τιμίας Σκέπης, ἡ ὁποία δὲν ταίριαζε στὴν περίπτωσι, διότι ἡ ἀκολουθία τῆς τ. Σκέπης εἶναι εὐχαριστήριος γιὰ τὴν ἐπίτευξι στρατιω­τικῆς νίκης, καὶ ὄχι ἱκετευτικὴ γιὰ τὴν ἀποτροπὴ ἢ κατάπαυσι ἑνὸς πολέμου.

῾Υπάρχει στὴν ξεχασμένη λειτουργική μας παράδοσι καὶ εἰδικὴ ἀκολουθία κατανυκτικῆς ἀγρυπνίας ἢ λιτανείας, ἡ ὁποία κανονικὰ δὲν εἶναι πανηγυρικὴ μὲ πολυέλεο καὶ ἑόρτια καθίσματα, ἀλλὰ ἔχει κα­τανυκτικὸ χαρακτῆρα καὶ ἡ δομή της εἶναι πολὺ διαφορετικὴ ἀπὸ τὴν συνήθη ἀγρυπνία. Αὐτὴ ἡ εἰδικὴ ἀκολουθία εἶναι κατάλληλη γιὰ κάθε συμφορά, καὶ κανονικὰ οἱ διάφορες εὐχὲς τοῦ Εὐχολογίου θὰ πρέπει νὰ χρησιμοποιοῦνται μέσα στὰ πλαίσια αὐτῆς τῆς ἀκολουθίας ἢ εἰδικῆς παρακλήσεως ἢ ἄλλης ἐκκλησιαστικῆς ἀκολουθίας καὶ ὄχι αὐτόνομα σὰν ἰδιωτικὴ προσευχή. Αὐτὰ τὰ στοιχεῖα ὅμως μόνον στὸ Μέγα Εὐχολόγιον τὰ βρίσκει κανείς.

Μπορῶ νὰ ἀναφέρω καὶ ἄλλα παρόμοια παραδείγματα, ἀλλὰ δὲν θὰ ἤθελα νὰ ἐπεκταθῶ. Θὰ ἐπισημάνω μόνον ὅτι ἀκόμη καὶ γιὰ τοὺς ψάλτες μπορεῖ νὰ εἶναι ὠφέλιμο τὸ Μέγα Εὐχολόγιον. Γιὰ παράδειγμα μόνον σ᾿ αὐτὸ τὸ βιβλίο ὑπάρχει ἡ διευκρίνισι ὅτι, ἂν τὴν ἴδια ἡμέρα γιορτάζουν πολλοὶ ἅγιοι, τότε τὸ γνωστὸ κοινωνικὸ «Εἰς μνημόσυνον» μετατρέπεται σὲ πληθυντικὸ ἀριθμὸ καὶ γίνεται «Εἰς μνημόσυνον αἰώ­νιον ἔσονται δίκαιοι».

῾Η πιὸ πρόσφατη ἔκδοσι τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου εἶναι αὐτὴ ποὺ πραγματοποιήθηκε τὸ 2014 μὲ ἐπιμέλεια καὶ διορθώσεις τοῦ γράφον­τος. Καὶ ἀπὸ τὸ 1927 μέχρι τὸ 2014 δὲν εἶχε γίνει ἄλλη ἔκδοσι αὐτοῦ τοῦ βιβλίου. Μόνον ἀπὸ τὸ 1970 περίπου κυκλοφοροῦσε μία φωτοτυ­πικὴ ἀνατύπωσι μιᾶς παλαιότερης ἐκδόσεως Βενετίας (τοῦ ἔτους 1856) μὲ τὶς ὅποιες ἀδυναμίες της. ᾿Ενῷ γιὰ τὴν νεώτερη ἔκδοσι ἐλήφθησαν ὑπόψιν περισσότερα ἀπὸ 100 λειτουργικὰ χειρόγραφα (ἀπὸ τὸν 4ο ἕως τὸν 18ο αἰῶνα) καὶ πάνω ἀπὸ 130 παλαίτυπες λειτουργικὲς ἐκδόσεις.

῾Η ἔκδοσι τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου τοῦ 2014 εἶναι ἐπιμελημένη καὶ διωρθωμένη, μὲ δίχρωμη ἐκτύπωσι (κόκκινο – μαῦρο) καὶ καλλιτεχνικὸ ἐξώφυλλο (χρυσοτυπία), σχῆμα 17 Χ 25, σελίδες 840 (112 + 728), καὶ κυκλοφορεῖ ἀπὸ τὶς ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ (᾿Αλί­τσης 4, ᾿Αθῆναι Τ.Κ. 10433, τηλ. 210-8254321, φὰξ 210-8254322, e-mail: This e-mail address is being protected from spambots. You need JavaScript enabled to view it ). Στὸ τέλος τῆς ἐκδόσεως γιὰ πρώτη φορὰ περιέχονται ἐννέα διαφορετικὰ εὑρετήρια, μὲ τὰ ὁποῖα μπορεῖ κανεὶς νὰ βρῇ εὔκολα αὐτὸ ποὺ ζητᾷ. Γιὰ πρώτη φορὰ μάλιστα σὲ ἔκδοσι τοῦ Μεγάλου Εὐχολογίου ἀναφέρονται στὰ εἰσαγωγικὰ ὅλες οἱ διορθώσεις ποὺ ἔγιναν (πάνω ἀπὸ 1000), γιατί ἔγιναν, μὲ βάσι ποιές πηγὲς ἔγιναν, καθὼς καὶ πότε καὶ ἀπὸ ποιόν ἔγιναν.

Γενικῶς τὸ Μέγα Εὐχολόγιον εἶναι καὶ σήμερα χρήσιμο καὶ ἀπαραί­τητο, καὶ δὲν θὰ πρέπει νὰ λείπῃ ἀπὸ τοὺς ναοὺς οὔτε ἀπὸ τὶς βιβλιο­θῆκες τῶν κληρικῶν. Εἶναι εὐκαιρία μὲ τὴν σημερινὴ κρίσι νὰ θυμηθοῦ­με αὐτὸ τὸ «ξεχασμένο» ἀλλὰ πολύτιμο λειτουργικὸ βιβλίο καὶ ὅλοι οἱ ναοὶ καὶ οἱ ἱερεῖς νὰ τὸ ἀποκτήσουν καὶ νὰ τὸ χρησιμοποιοῦν.

Πρώτη δημοσίευσι στὴν παροῦσα ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς (www.symbole.gr) 7/5/2020