ΜΝΗΜΕΙΑ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Σῶμα τρίτο: Δοξαστικὰ ᾿Ιακώβου Πρωτοψάλτου
(τέλος 18ου αἰώνα)
Γενικὴ ᾿Επιμέλεια ἤχου, κειμένων, ἔκδοσης: ΜΑΝΟΛΗΣ Κ. ΧΑΤΖΗΓΙΑΚΟΥΜΗΣ
Ἔκδοση: «Κέντρον ᾿Ερευνῶν & ᾿Εκδόσεων», ᾿Αθήνα 2010
Κυκλοφορεῖ ἤδη αὐτὲς τὶς ἡμέρες ἡ νέα μουσικοφιλολογικὴ καὶ ἐκδοτικὴ παραγωγὴ τοῦ γνωστοῦ φιλολόγου καὶ ἐρευνητοῦ Μανόλη Κ. Χατζηγιακουμῆ (δρος φιλολογίας) «Μνημεῖα ᾿Εκκλησιαστικῆς Μουσικῆς — Σῶμα τρίτο: Δοξαστικὰ ᾿Ιακώβου Πρωτοψάλτου (τέλος 18ου αἰώνα)». πρόκειται γιὰ μία μοναδικὴ μουσικὴ συλλογή, ποὺ ἀποτελεῖται ἀπὸ 24 ψηφιακοὺς δίσκους ἀποκλειστικὰ μὲ μέλη ἀπὸ τὸ δίτομο ἀργὸ δοξαστάριο τοῦ ᾿Ιακώβου πρωτοψάλτου καὶ μὲ συνολικὴ χρονικὴ διάρκεια περίπου 30 ὡρῶν!
῞Οπως πληροφορούμαστε ἀπὸ τὰ συνοδευτικὰ κείμενα τῆς σειρᾶς, ποὺ ἔχει συντάξει ὁ ἐπιμελητὴς αὐτῆς Μανόλης Χατζηγιακουμῆς, στοὺς δίσκους 1-22 περιέχονται 121 δοξαστικὰ καὶ ἰδιόμελα ποὺ ἐκτελοῦνται σὲ μία μοναδικὴ καὶ ἀνεπανάληπτη συγκυρία ἀπὸ τὸν ἀοίδιμο ἱεροδιάκονο Διονύσιο Φιρφιρῆ (†1990), πρωτοψάλτη τοῦ ναοῦ τοῦ Πρωτάτου στὸ ῞Αγιον Ὄρος. πρόκειται ἀσφαλῶς γιὰ λαμπρὲς ἑρμηνευτικὲς ἀποδόσεις τοῦ μακαριστοῦ «διακο-Διονύση», ποὺ ἀποτυπώνουν τὴν βαθιὰ βιωμένη ψαλτικὴ ἐμπειρία του, καθὼς τὰ περισσότερα ἀπὸ αὐτὰ τὰ μέλη τὰ ἔψαλλε διὰ βίου ὁ ἴδιος στὶς μεγάλες ἑορτὲς καὶ πανηγύρεις τῶν ἀθωνικῶν μοναστηριῶν καὶ κελλιῶν. οἱ ἠχογραφήσεις τῶν συγκεκριμένων μελῶν ἔγιναν κατὰ περιόδους στὰ ἔτη 1984-1989.
Δεῖγμα πρῶτο· «Τὰς μυστικὰς σήμερον», ἦχος πλ. β΄, δοξαστικὸν τῆς κυριακῆς τῶν ἁγίων πατέρων (10΄ 31΄΄), ψάλλει ὁ ἱεροδ. Διονύσιος Φιρφιρῆς (†1990).
Στοὺς δύο τελευταίους δίσκους τῆς σειρᾶς τὰ μέλη τοῦ ᾿Ιακώβου ἠχογραφήθηκαν συμπληρωματικὰ ἀπὸ δύο ἄλλες σύγχρονες μορφὲς τῆς ψαλτικῆς τέχνης. στὸν δίσκο 23 περιέχονται 7 ἰδιόμελα ποὺ ἐκτελοῦνται ἔξοχα ἀπὸ τὸν ἱερομόναχο Κυπριανό (†2007), γέροντα τῆς ἁγιορειτικῆς μουσικῆς ἀδελφότητος τῶν Θωμάδων, ὁ ὁποῖος γιὰ περισσότερα ἀπὸ 50 χρόνια ἔψαλλε ἀδιαλείπτως στὴν σκήτη τῆς ῾Αγίας Ἄννης, στὰ ἡσυχαστήρια καὶ τὶς ἀγρυπνίες τοῦ ἱεροῦ Ἄθωνος. στὸν ψηφιακὸ δίσκο 24 ὁ μακαριστὸς μητροπολίτης Πατρῶν Νικόδημος Βαλληνδρᾶς (†2008) ἀποδίδει μὲ τὸ μεγαλειῶδες, ἀρχαιοπρεπὲς καὶ σοβαρὸ ὕφος του τὰ 7 ἀργὰ ἰδιόμελα τῶν κατανυκτικῶν ἑσπερινῶν, ποὺ ψάλλονται τὶς κυριακὲς ἑσπέρας τῆς μεγάλης τεσσαρακοστῆς, σὲ καταπληκτικὲς ἑρμηνεῖες ποὺ ἠχογραφήθηκαν τὸ 1988 καὶ ἀποτελοῦν ἀσφαλῶς μία σπουδαία καὶ πολὺ σημαντικὴ μουσικὴ παρακαταθήκη αὐτοῦ τοῦ λογιώτατου καὶ μουσικώτατου ἱεράρχου τῆς ἐν ῾Ελλάδι ὀρθοδόξου ἐκκλησίας.
Δεῖγμα δεύτερο· «᾿Ατενίσαι τὸ ὄμμα», ἦχος πλ. δ΄, ἰδιόμελον κατανυκτικοῦ ἑσπερινοῦ τῆς γ΄ κυριακῆς νηστειῶν ἑσπέρας (5΄ 05΄΄), ψάλλει ὁ μητροπολίτης Νικόδημος Βαλληνδρᾶς (†2008).
῾Η σειρὰ περιλαμβάνει φυσικὰ καὶ τοὺς γνωστοὺς πλέον τόμους, στοὺς ὁποίους ὁ ἀκάματος ἐργάτης τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων καὶ τῆς ἑλληνικῆς μουσικῆς Μανόλης Χατζηγιακουμῆς προσφέρει μὲ τρόπο μεθοδικὸ φιλολογικὸ καὶ ἄρτια ἐπιστημονικὸ ἔγκυρα στοιχεῖα, πληροφορίες, σχολιασμούς, ἱστορικὲς εἰσαγωγές, βιογραφικὰ ὑπομνήματα καὶ ἄλλες χρήσιμες ἑνότητες γιὰ τὰ μουσικὰ μέλη, τοὺς ἑρμηνευτές των, τὶς ἠχογραφήσεις καὶ τοὺς λοιποὺς συντελεστὲς τῶν δίσκων. ἰδιαίτερα ἐπισημαίνουμε ἐδῶ τὴν εἰσαγωγή του μὲ τίτλο «῾Ιστορία – μορφὴ – σημασία Δοξασταρίου ᾿Ιακώβου πρωτοψάλτου» καθὼς καὶ τὴν σύντομη ἀλλὰ περιεκτικώτατη καὶ βασικὴ βιογραφία τοῦ ᾿Ιακώβου (†1800). τὰ στοιχεῖα ποὺ μᾶς προσφέρει ὁ Μανόλης Χατζηγιακουμῆς (ὅπως καὶ σὲ ὅλες του τὶς ἐργασίες ἄλλωστε) γιὰ ἄλλη μία φορὰ διακρίνονται γιὰ τὴν ἱστορικὴ ἀκρίβειά τους, τὴν πληρότητά τους καὶ τὴν μέγιστη ἀξιοπιστία τους, καθὼς προέρχονται ἀπὸ μία μακρόχρονη καὶ ἀδιάκοπη μελέτη καὶ ἀναδίφησι τῶν ἀρχειακῶν πηγῶν, χειρογράφων καὶ παλαιτύπων ἐκδόσεων, καὶ ὕστερα ἀπὸ τὴν ἀπαραίτητη κριτικὴ βάσανο, ὥστε νὰ ἀποκρυσταλλωθοῦν σὲ κείμενα ἀποκαθαρμένα ἀπὸ ἀνακρίβειες, μυθεύματα ἢ ἄλλες ἀλλοιώσεις τῆς ἱστορικῆς καὶ μουσικῆς πραγματικότητος. στοὺς ὑπόλοιπους τόμους προσφέρονται αὐτὰ τὰ ψαλλόμενα κείμενα σὲ «βυζαντινὴ» μουσικὴ παρασήμανσι ἐξ ἀνατυπώσεως ἀπὸ τὴν πρώτη ἔντυπη ἔκδοσι τοῦ Δοξασταρίου τοῦ ᾿Ιακώβου, ποὺ ἔγινε στὴν Κωνσταντινούπολι τὸ 1835 ἀπὸ τὸν μουσικοδιδάσκαλο Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα καὶ τὸν μαθητή του Θεόδωρο Παπα-Παράσχου Φωκέα. χωρὶς τοὺς τόμους αὐτοὺς μόνοι τους οἱ μουσικοὶ δίσκοι θὰ ἦσαν πράγματι «μισὴ δουλειά», ἐλλιπὴς ἐργασία, καὶ θὰ ἐστεροῦντο τόσο ὁ φιλόμουσος συλλέκτης ὅσο καὶ ὁ ἐπιμελὴς μουσικὸς (ψάλτης ἢ μουσικοδιδάσκαλος ἢ μουσικοερευνητὴς) σημαντικῶν λεπτομερειῶν, ποὺ καθοδηγοῦν τὸν ἐνδιαφερόμενο σὲ μία οὐσιαστικὴ καὶ ἀπαραίτητη γνωριμία μὲ τὰ ἀληθινὰ καὶ συχνὰ λανθάνοντα στοιχεῖα τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ λατρευτικῆς μουσικῆς μας παραδόσεως. ἂν καὶ ἐξυπακούεται, ὅμως δὲν εἶναι περιττὸ νὰ ἀναφερθῇ ὅτι καὶ αὐτὴ ἡ πρωτότυπη καὶ πλούσια σὲ μελῳδικότητα παραγωγὴ τοῦ Μανόλη Χατζηγιακουμῆ ἔρχεται νὰ καλύψῃ ἕνα μεγάλο κενὸ στὰ ψαλτικὰ πράγματα, ἔχει ἀνεκτίμητη συλλογικὴ ἀξία λόγῳ τῶν ἱστορικῶν ἑρμηνειῶν ἀπὸ σύγχρονους μουσικούς, ποὺ σήμερα δὲν συγκαταλέγονται πιὰ στὴν ἐπὶ γῆς στρατευομένη ἐκκλησία, καὶ πρέπει ὅλος ὁ ἱεροψαλτικὸς καὶ φιλόμουσος κόσμος νὰ τὴν στηρίξῃ καὶ νὰ τὴν διαδώσῃ, ὥστε νὰ συνδράμουν οὐσιαστικὰ στὸ πολυσήμαντο καὶ εὐρύτατο μουσικοφιλολογικὸ ἔργο ποὺ ἐπιτελεῖται μὲ πρωτεργάτη τὸν καθηγητὴ Μανόλη Χατζηγιακουμῆ.
῾Η στήλη ἔχει πληροφορίες ὅτι ἡ πλήρης ἀρχειακὴ σειρὰ τῶν 24 δίσκων κυκλοφορεῖ σὲ περιωρισμένο ἀριθμὸ ἀντιτύπων, γι᾿ αὐτὸ καλὸ θὰ εἶναι οἱ ἐνδιαφερόμενοι νὰ φροντίσουν ἐγκαίρως γιὰ τὴν ἀπόκτησί της. οἱ πληροφορίες αὐτὲς ἐνισχύονται καὶ μᾶλλον ἐπιβεβαιώνονται καὶ ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὴν πλήρη σειρὰ τῶν 24 δίσκων κυκλοφορεῖ παράλληλα καὶ ἕνα μικρὸ σῶμα τεσσάρων (4) ψηφιακῶν δίσκων ὑπὸ τὸν εἰδικὸ προσδιοριστικὸ τίτλο «᾿Εκλογή», ὅπου περιλαμβάνονται μόνον 23 δοξαστικὰ τοῦ ᾿Ιακώβου πρωτοψάλτου (†1800) καὶ ὅλα στὴν μοναδικὴ ἑρμηνεία τοῦ ἀειμνήστου Διονυσίου Φιρφιρῆ (†1990). βασικὸ κριτήριο τῆς ἐπιλογῆς ὑπῆρξε, πέρα ἀπὸ τὸ εἶδος τῶν μελῶν, οἱ λαμπρὲς ἑρμηνευτικὲς ἀποδόσεις σὲ αὐτὰ τοῦ ψάλλοντος, καὶ ἀκόμη ἡ κατὰ τὸ δυνατὸν καλλίτερη ἠχητικὴ καὶ φωνητικὴ κατάστασι· ἐπιλέγονται δηλαδὴ ἀπὸ τὰ πολλὰ ἑρμηνευόμενα μέλη τὰ ἐκλεκτότερα καὶ «εὐφραδέστερα», πραγματικὰ ἀριστουργήματα τῆς ἀπαράμιλλης τέχνης τοῦ ἱεροδιακόνου Διονυσίου Φιρφιρῆ.
Δεῖγμα τρίτο· «῞Οπου ἐπισκιάσῃ», ἦχος πλ. α΄, δοξαστικὸν 8ης νοεμβρίου (10΄ 55΄΄), ψάλλει ὁ ἱεροδ. Διονύσιος Φιρφιρῆς (†1990).
῾Η σημασία γενικώτερα τῆς ἠχογραφικῆς καὶ δισκογραφικῆς αὐτῆς καταθέσεως εἶναι χωρὶς ὑπερβολὴ ἀνυπολόγιστη κυρίως γιὰ τὴν ἑρμηνεία τοῦ δοξασταρίου ἀπὸ τὸν «διακο-Φιρφιρῆ», ἡ ὁποία συμπυκνώνει στὸν πυρῆνά της τὴν μακραίωνη ζῶσα ψαλτικὴ διαδρομὴ τοῦ Στιχηραρίου-Δοξασταρίου στὸ ῞Αγιον Ὄρος. στὴν ἠχογραφημένη αὐτὴ ἑρμηνεία του ἔχει «αἰχμαλωτισθῆ» γιὰ τὸ διαρκὲς μέλλον ἕνα ἀνεκτίμητο κομμάτι τῆς μεγάλης μουσικῆς παραδόσεως τοῦ ἑλληνισμοῦ. πρέπει ἐδῶ νὰ ἀναφερθῇ ὅτι στὸν ἐπιμελητὴ καὶ ἐκδότη τῆς μεγάλης σειρᾶς «Μνημεῖα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς» Μανόλη Χατζηγιακουμῆ ὀφείλουμε τὸ σύνολο σχεδὸν τῶν σπουδαιότερων καὶ αὐθεντικώτερων ἠχογραφημένων ἑρμηνειῶν τοῦ Διονυσίου Φιρφιρῆ, οἱ ὁποῖες εἶναι· 1) τὸ ὀκτάηχον «Θεοτόκε παρθένε» τοῦ Πέτρου Μπερεκέτη σὲ λαμπρὴ ἐκτέλεσι καὶ διπλῆ ἐκδοχή (σῶμα 1ο, ᾿Οκτάηχα, δίσκος 4ος)· 2) τὸ ἐπίσης ὀκτάηχο δοξαστικὸ «Θεαρχίῳ νεύματι» τοῦ ᾿Ιακώβου πρωτοψάλτου πάλι σὲ διπλῆ ἐκδοχή (σῶμα 1ο, ᾿Οκτάηχα, δίσκος 9ος)· 3) τὸ ὀκτάηχον θεοτοκίον «῾Ρόδον τὸ ἀμάραντον» τοῦ Νικολάου Γεωργίου, πρωτοψάλτου Σμύρνης (βλέπε ἀποσπάσματα στὶς ᾿Ανθολογίες, δίσκος 3ος)· 4) πολλοὶ Καλοφωνικοὶ Εἱρμοί (σῶμα 2ο, δίσκοι 4ος καὶ 7ος, καὶ ᾿Ανθολογίες, δίσκος 5ος)· 5) τὸ Δοξαστάριον τοῦ ᾿Ιακώβου, πλήρης ὁ α΄ τόμος καὶ ἐκλογὲς ἀπὸ τὸν β΄ (σῶμα 3ο, δίσκοι 1-22, καὶ ᾿Ανθολογίες, δίσκοι 6 καὶ 7)· 6) διάφορα λειτουργικὰ μέλη τοῦ Φιλανθίδη, τοῦ Χαραλάμπους Παπανικολάου, καὶ ἄλλων (σειρὰ «Σύμμεικτα», μέρος β΄, δίσκοι 11 καὶ 12). ἂν καὶ δὲν ἀναφερόταν πουθενὰ μέχρι τώρα, ὁ ἴδιος ὁ Μανόλης Χατζηγιακουμῆς μᾶς ἐνημερώνει ὅτι ἔχει πραγματοποιήσει καὶ ἄλλες ἠχογραφήσεις τοῦ Δ. Φιρφιρῆ· πρόκειται γιὰ τὶς συλλογὲς ποὺ ἐκδίδονται ἀπὸ τὴν «῾Ελληνικὴ Βυζαντινὴ Χορῳδία» ὡς φωνοταινίες ἢ δίσκοι ὑπ᾿ ἀριθμοὺς 2 ἕως 6 στὴν σειρὰ «῞Υμνοι μὲ τὸν π. Διονύσιο Φιρφιρῆ, πρωτοψάλτη Πρωτάτου» καὶ περιέχουν τὰ ἀκόλουθα μέλη·
συλλογὴ 2· «Μακάριος ἀνήρ», ἦχος πλ. δ΄· ἀργὰ κεκραγάρια καὶ στιχολογίες· πολυέλεος πεντάηχος· ἰδιόμελα κινητῶν ἑορτῶν, μέλος Πέτρου Φιλανθίδου.
συλλογὴ 3· πολυέλεοι καὶ κρατήματα· μία ἀργὴ δοξολογία καὶ ἕνα χερουβικόν.
συλλογὴ 4· ὕμνοι τοῦ ἱεροῦ δωδεκαημέρου ἀπὸ τὸ δοξαστάριον τοῦ Πέτρου Φιλανθίδου.
συλλογὴ 5· ὕμνοι τῆς μεγάλης ἑβδομάδος ἀπὸ τὸ δοξαστάριον τοῦ Πέτρου Φιλανθίδου, μέρος α΄.
συλλογὴ 6· ὕμνοι τῆς μεγάλης ἑβδομάδος ἀπὸ τὸ δοξαστάριον τοῦ Πέτρου Φιλανθίδου, μέρος β΄.
τὶς ἠχογραφήσεις αὐτὲς τὶς πραγματοποίησε, τὶς ἐπεξεργάστηκε καὶ τὶς ἑτοίμασε μὲ ἴδια ἔξοδα ὁ Μανόλης Χατζηγιακουμῆς καὶ κατόπιν τὶς παρεχώρησε δωρεὰν στὴν «῾Ελληνικὴ Βυζαντινὴ Χορῳδία», γιὰ νὰ ἐκδοθοῦν πρὸς ὠφέλειαν τοῦ μουσικοῦ κοινοῦ.
Μὲ τὴν παροῦσα ἔκδοσι τῶν 24 δίσκων δημοσιεύονται συνολικῶς 135 μέλη ἀπὸ τὸ δοξαστάριον τοῦ ᾿Ιακώβου, ἐνῷ ἔχουν ἠχογραφηθῆ περίπου 200 ἀπὸ τὰ 271 ποὺ περιέχει. ἡ στήλη εὔχεται ὄχι ἁπλῶς νὰ δημοσιευθοῦν καὶ οἱ ὑπόλοιπες ἠχογραφήσεις ποὺ ὑπάρχουν, ἀλλὰ νὰ ἠχογραφηθοῦν καὶ τὰ ὑπόλοιπα 70 μέλη ἀπὸ ἐπίσης ἀξιόλογους καὶ παραδοσιακοὺς ψάλτες, ὥστε νὰ συμπληρωθῇ ὅλο τὸ δοξαστάριο τοῦ ᾿Ιακώβου μὲ τὶς ἴδιες ποιοτικὲς προδιαγραφές. καὶ μακάρι τὸ ἴδιο νὰ γίνῃ καὶ μὲ τὸ συμπλήρωμά του, τὸ περίφημο Δοξαστάριον τῶν ᾿Αποστίχων, ποὺ περιλαμβάνει περίπου 120 μέλη (ἐκ τῶν ὁποίων τὰ περισσότερα, ὑπολογίζω περὶ τὰ 72, ἐμέλισε ὁ ἐκ τῶν τριῶν διδασκάλων Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ).
Ἤδη ὁ Μανόλης Χατζηγιακουμῆς μαζὶ μὲ τοὺς συνεργάτες του ἑτοιμάζει τὴν ἔκδοσι τοῦ Εἱρμολογίου τῶν Καταβασιῶν τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου («Μνημεῖα», σῶμα τέταρτο). τὸ σπουδαῖο αὐτὸ μουσικὸ βιβλίο ἔχει ἐκτελεσθῆ ὁλόκληρο στὰ ἔτη 1990-1991 κατὰ τὴν α΄ ἔντυπη ἐκδοχή του (Κωνσταντινούπολις 1825) ἀπὸ τὸν ἀοίδιμο μητροπολίτη Νικόδημο Βαλληνδρᾶ καὶ ἀποτελεῖται ἀπὸ ἐννέα (9) ψηφιακοὺς δίσκους. ἡ ἐκτέλεσι τοῦ Εἱρμολογίου τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου ὑπῆρξε ἔργο ἐπίπονο καὶ σπουδαῖο καὶ ἐλπίζουμε σύντομα νὰ ἔχουμε τὴν χαρὰ νὰ τὸ παρουσιάσουμε καὶ αὐτὸ στὸν χῶρο τῆς «Συμβολῆς».
Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης
(δημοσίευσις 21/3/2011)