από Dionysios » Κυρ 18 Ιαν 2009, 18:31:36
10 προϋποθέσεις
Καταθέτω κάποιους ἀπὸ τοὺς παράγοντες καὶ τὶς προϋποθέσεις ποὺ θεωρῶ ὅτι συνετέλεσαν στὸ ἐπίζηλο μεγαλεῖο τῶν παλαιοτέρων ψαλτῶν. οἱ προϋποθέσεις αὐτὲς εἶναι ὅσον τὸ δυνατὸν πιὸ ἀντικειμενικές, πάντοτε κατὰ τὴν γνώμη μου, ἀναφέρονται ἂν ὄχι στὸ σύνολο τῶν παλαιῶν ψαλτῶν, πάντως σὲ ἕνα μεγάλο ποσοστὸ αὐτῶν, καὶ ἡ ἀρίθμησις καὶ παράθεσίς τους ἐδῶ εἶναι τυχαία καὶ ὄχι ἀξιολογική.
1. Οἱ παλαιοὶ ψάλται ἐπέμεναν στὰ κλασσικὰ μαθήματα, ἔψελναν συνεχῶς τὰ ἴδια μουσικὰ μαθήματα, αὐτὰ ποὺ σήμερα σὲ πολλοὺς ἀπὸ μᾶς φαίνονται ἁπλοϊκὰ ἢ ἁπλὰ ἢ «ξενέρωτα» ἢ «εὔκολα». οἱ παλαιοὶ ψάλται ἔλεγαν ἐπὶ 30 καὶ 40 χρόνια συνεχῶς τὸ ἴδιο δοξαστικό, τὰ ἴδια ἑωθινά, χρησιμοποιοῦσαν φερ᾿ εἰπεῖν τὸ δοξαστάριον τοῦ Πέτρου, τὴν μουσικὴ κυψέλη τοῦ Στεφάνου, τὴν συλλογὴ τοῦ Πρωγάκη. ἐπὶ δεκαετίες ὁλόκληρες μεριμνοῦσαν μὲ σοβαρότητα, συνέπεια καὶ ἐπιμονὴ νὰ ἀποδώσουν αὐτὰ τὰ μαθήματα σωστά. ὅταν μὲ τὰ χρόνια πετύχαιναν τὸν στόχο τους καὶ τὰ μάθαιναν σωστά, ὅταν ἀναγνωρίζονταν πλέον ὡς γνῶσται καὶ μύσται τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, τότε προχωροῦσαν καὶ στὶς διασκευές. ἢ σὲ κάποια μεγάλη πανήγυρι μπορεῖ νὰ χρησιμοποιοῦσαν κάποια ἑορταστικώτερη παραλλαγή· ἀλλὰ αὐτὰ μὲ τὸ σταγονόμετρο. ἡ βάσις ἦταν πάντοτε τὰ κλασσικὰ μαθήματα. Πρίγγος, Στανίτσας, Μαυρόπουλος καὶ πλῆθος ἄλλοι ἔγιναν μεγάλοι ψέλνοντας τὰ κλασσικὰ μαθήματα καὶ ὄχι διασκευὲς δικές των ἢ ἄλλων.
2. Εἶχαν ἐμπειρία ἀναλογίου (πρωτεῦον καὶ κύριον) καὶ ὄχι ᾠδείου (δευτερεῦον). αὐτὴ ἡ διαπίστωσις δὲν σημαίνει σὲ καμμία περίπτωσι ὑποτίμησιν τῶν ᾠδείων καὶ τῆς σωστῆς μουσικῆς παιδείας ποὺ προσφέρεται ἐκεῖ. ἄλλωστε καὶ ἐγὼ ἔχω περάσει ἀπὸ ᾠδεῖα καὶ μουσικὲς σχολές, ἀπὸ ὅπου ἔλαβα καὶ κάποιο «χαρτί». ὅμως ἄλλο τὸ ᾠδεῖον καὶ ἄλλο τὸ ἀναλόγιον. στὸ πρῶτο μαθαίνεις μουσική, στὸ δεύτερο γίνεσαι ψάλτης· στὸ ἕνα διδάσκεσαι τὴν θεωρία καὶ στὸ ἄλλο τὴν πρᾶξι. εἶναι δὲ βασικὴ ἀρχὴ πάσης ἀνθρωπίνης τέχνης καὶ ἐπιστήμης ὅτι ἡ βάσις εἶναι πάντοτε ἡ πρᾶξις· ἡ θεωρία βασίζεται καὶ κρίνεται ἐπὶ τῆς πράξεως καὶ ὄχι τὸ ἀντίθετον. ὑπάρχει καὶ ἕνα ἀπολυτίκιον τῆς ἐκκλησίας τὸ ὁποῖον λέγει αὐτὸ ἀκριβῶς· «τὴν πρᾶξιν εὗρες εἰς θεωρίας ἐπίβασιν». (δὲν λέγω ποιό ἀπολυτίκιον εἶναι. ὅποιος δὲν τὸ ξέρει πρέπει νὰ ἀναρωτηθῇ σοβαρὰ γιὰ τὶς ψαλτικές του ἐλλείψεις.)
3. Δὲν γίνονταν ἀμέσως πρωτοψάλτες, καὶ ἂς εἶχαν ἀγγελικὲς φωνές. περνοῦσαν ἀρκετὰ χρόνια ὡς βοηθοί, δομέστικοι, λαμπαδάριοι καὶ μετὰ ἀναλάμβαναν τὸ δεξιὸ ψαλτῆρι. καὶ μάλιστα σὲ πολλὲς περιπτώσεις βλέπουμε ὅτι, ἐνῷ εἶχαν ἀναλάβει δεξιὸ ψαλτῆρι σὲ κάποιον μικρὸ ναό, ὅταν μετὰ πήγαιναν σὲ ἄλλον ναὸ μεγαλειτέρας ἐνορίας, δὲν εἶχαν πρόβλημα νὰ καθίσουν ξανὰ σὲ ἀριστερὸ ἀναλόγιο. δηλαδὴ καὶ ἀφοῦ γίνονταν πρωτοψάλτες, δὲν τὸ «ἔπαιζαν» πρωτοψάλτες. τέτοια κόμπλεξ δὲν εἶχαν. γι᾿ αὐτὸ ἦσαν μεγάλοι.
4. Συναφὲς μὲ τὸ προηγούμενο εἶναι καὶ τὸ ὅτι διακρίνονταν ἀπὸ πνεῦμα μαθητείας μέχρι τὸ τέλος τῆς ἐπιγείου ζωῆς των. ποτὲ δὲν θεωροῦσαν ὅτι εἶχαν ἀποκτήσει τὴν πλήρη γνῶσι στὴν μουσική, ποτὲ δὲν θεωροῦσαν ὅτι κατεῖχαν τὸ ἀλάθητον. ἄλλο ἂν ἐμεῖς σήμερα καμμιὰ φορὰ θεωροῦμε μουσικὸν δόγμα ἀκόμη καὶ τὸν βῆχά τους.
5. Μελετοῦσαν ἐπὶ μακρὸν τὸ ἐκκλησιαστικὸν τυπικόν. πολλοὶ μάλιστα ἐξεκίνησαν τὴν σταδιοδρομία τους στὸ ψαλτῆρι ὄχι ψέλνοντας οὔτε διδασκόμενοι μουσικήν, ἀλλὰ ἀκούγοντας, μαθαίνοντας πρακτικῶς τοὺς ἁπλουστέρους ὕμνους (προσόμοια κ.λπ.) καὶ κυρίως ἐξασκούμενοι στὸ τυπικόν. μάθαιναν τὸ γραπτὸν ἀλλὰ καὶ τὸ ἄγραφον τυπικόν, ὄχι μόνον αὐτὸ τῶν κυριακῶν ἀλλὰ καὶ τῶν καθημερινῶν. ἡ ἐμπειρία τοῦ ἀναλογίου, ὁ τακτικὸς ἐκκλησιασμὸς καὶ ἡ μάθησις τοῦ σωστοῦ τυπικοῦ εἶναι ἀρρήκτως συνδεδεμένα μεταξύ των. γνώριζαν τὸ τυπικὸν μέχρι λεπτομερείας, τὸ σέβονταν καὶ τὸ ἀκολουθοῦσαν· ἐνίοτε καὶ μάχονταν ὑπερασπιζόμενοι τὸ τυπικόν, προτιμοῦσαν νὰ χάσουν καὶ τὴν θέσι τους ἀκόμη· διότι εἶχαν συναίσθησιν τῶν εὐθυνῶν τους ἔναντι τῆς παραδόσεως καὶ τῆς ἐκκλησίας.
6. ῞Οταν ἦσαν ἀκόμη εἰς τὴν φάσιν τῆς μαθητείας στὴν ἐκκλησιαστικὴν μουσικήν, εἶχαν δάσκαλον διὰ ζώσης. δὲν μάθαιναν νὰ «ψέλνουν» ἀπὸ «πανηγυριτζίδικες» ἠχογραφήσεις. δὲν ἐννοῶ ἐδῶ τὶς νεώτερες μεθόδους ἐκμαθήσεως μουσικῆς μὲ ἀκουστικὰ καὶ ὀπτικοακουστικὰ μέσα. ἀναφέρομαι στὸ φαινόμενο κάποιων οἱ ὁποῖοι ἄκουγαν (ἢ ἀκούουν) ἐπὶ 24ώρου βάσεως ἠχογραφήσεις ἀπὸ μεγάλους ψάλτες σὲ διάφορες πανηγύρεις, ὁπότε «μάθαιναν» ὡς παπαγάλοι συγκεκριμένα κομμάτια («Κύριε, ἐλέησον», καταβασίες, χερουβικά, λειτουργικὰ κ.λπ.) ἐπὶ τὸ πανηγυρικώτερον, ἐνῷ δὲν ξέρουν οὔτε προσόμοια οὔτε εἱρμοὺς οὔτε κανόνες οὔτε νὰ ψάλουν ἁπλὰ ἤρεμα καὶ κατανυκτικά. εἶχα ἀκούσει τὸν δάσκαλό μου καὶ ἄλλους ψάλτες νὰ λένε γιὰ τέτοιες περιπτώσεις· «αὐτὸς ἔχει καταπιεῖ τὴν κασέττα τοῦ Βασιλικοῦ», «ὁ τάδε κατάπιε τὴν κασέττα τοῦ Χατζημάρκου», «ἐκεῖνος ἔχει καταπιεῖ τὴν κασέττα τοῦ Καραμάνη», καὶ πάει λέγοντας. ἂν τοὺς ἔδινες ἕνα ἰδιόμελον τῆς Παρακλητικῆς ἢ ἕνα προσόμοιον ἔξω ἀπὸ τὴν κασέττα δὲν ἤξεραν ὄχι τὸν ἦχο νὰ πιάσουν, οὔτε τὸ στόμα τους δὲν μποροῦσαν νὰ ἀνοίξουν. φυσικὰ δὲν φταῖνε οἱ φωνοταινίες ποὺ ἔχουν ἐκδώσει οἱ διάφοροι πρωτοψάλται· κάθε ἄλλο μάλιστα· ἀλλὰ ἡ κακὴ χρῆσίς τους ἀπὸ κάποιους δῆθεν ψάλτες, οἱ ὁποῖοι στὴν πραγματικότητα ἦσαν ἄμουσοι, διότι δὲν εἶχαν ποτὲ δάσκαλο.
7. Οἱ παλαιοὶ μεγάλοι ψάλται καὶ μουσικοδιδάσκαλοι, ἀναγνώριζαν τοὺς ἄλλους μεγάλους δασκάλους τῆς ἐποχῆς των καὶ κοίταζαν νὰ ὠφεληθοῦν ἀπὸ αὐτούς. μάλιστα δὲν δίσταζαν νὰ ἀναγνωρίσουν ἀκόμη καὶ σὲ νεωτέρους των τὴν καλλιφωνία, τὸ ὀρθὸ ὕφος, τὶς μουσικές γνώσεις κ.λπ..
8. Οἱ παλαιοὶ ψάλται φρόντιζαν πρῶτον νὰ ψάλουν σωστὰ τὸ ὁποιοδήποτε μάθημα καὶ ὕστερα νὰ μιμηθοῦν τὸ ὕφος τοῦ δασκάλου τους. σήμερα πολλοὶ ψάλλουν τοὺς ὕμνους χωρὶς νὰ ἐνδιαφέρωνται γιὰ τὶς μουσικὲς γραμμὲς ἢ γιὰ τὰ σωστὰ διαστήματα, ἀλλὰ φροντίζουν μόνον νὰ μιμηθοῦν «τὸ ὕφος» τοῦ πρωτοψάλτου ποὺ θεωροῦν πρότυπό τους. δὲν μποροῦν οὔτε ἕνα ἀπολυτίκιον νὰ ποῦν σωστά. τώρα βέβαια πῶς θὰ τοὺς μιμηθοῦν στὸ ὕφος, χωρὶς νὰ ψέλνουν καὶ σωστὰ ὅπως ἐκεῖνοι, αὐτὸ εἶναι μία ἀπὸ τὶς ἀντιφάσεις των ποὺ τοὺς γελοιοποιοῦν. γεγονὸς ὅμως εἶναι ὅτι ἐξαιτίας καὶ αὐτοῦ τοῦ φαινομένου ἔχουμε «μπουχτίσει» ἀπὸ ῥαδιοφωνικὲς μεταδόσεις ἑορτασίμων ἀκολουθιῶν μὲ φάλτσους ψάλτες.
9. Οἱ παλαιοὶ ψάλται μιμοῦνταν τὸ ψαλτικὸ ὕφος τῶν δασκάλων τους (παραδείγματος χάριν τὴν ἁπλότητα, τὴν μεγαλοπρέπεια, τὴν σοβαρότητα, τὴν συντομία, τὸν σωστὸ χρόνο, τὴν ἔμφασι, τὴν κατάνυξι, τὴν ποιοτικὴ ἐκτέλεσι τῶν ὕμνων κ.λπ.) καὶ ὄχι τὴν φωνὴ τῶν δασκάλων τους.
10. Οἱ παλαιοὶ καὶ μεγάλοι ψάλται ἤξεραν τί νὰ ψάλουν καὶ τί ὄχι, πότε νὰ ψάλουν καὶ πότε ὄχι καὶ μὲ ποιόν τρόπο νὰ ψάλουν ἕκαστον ὕμνον. δὲν ξεκινοῦσαν ἀπὸ τὸ ᾿Αμὴν στὴν ἔναρξι τοῦ ὄρθρου μέχρι τὸ ᾿Αμὴν στὸ «Δι᾿ εὐχῶν» τῆς λειτουργίας νὰ ψέλνουν μὲ ἔντασι, νὰ «γκαρίζουν» καὶ νὰ ξεκουφαίνουν τοὺς ἐκκλησιαζομένους. οὔτε σὲ πανηγύρεις ναῶν δὲν ἔκαμναν τέτοια πράγματα.
Δὲν ἀνέφερα παραδείγματα γνωστῶν ψαλτῶν γιὰ τὰ παραπάνω, γιὰ νὰ μὴ λάβῃ τὸ κείμενο μεγαλειτέρα ἔκτασι ἀπὸ αὐτὴν ποὺ ἤδη ἔχει. καὶ δὲν χρειάζονται ἴσως, ἀφοῦ τὰ περισσότερα μέλη τοῦ Ψαλτολογίου θὰ ἔχουν γνῶσι ἀρκετῶν τέτοιων παραδειγμάτων.
Νομίζω ὅτι οἱ περισσότεροι ἀπὸ αὐτοὺς τοὺς παράγοντες μποροῦν καὶ σήμερα νὰ ἐφαρμοστοῦν καὶ νὰ ἰσχύσουν, σὲ συνδυασμὸ καὶ μὲ ὅσα ἔχουν ἐπισημάνει καὶ τὰ ἄλλα μέλη στὰ προηγούμενα μηνύματά των. καὶ ἂν ἐφαρμοστοῦν, τὰ ἀποτελέσματα προφανῶς θὰ εἶναι θετικά, καὶ θὰ δοθῇ ἡ δυνατότης σὲ πολλοὺς νεωτέρους νὰ προσεγγίσουν τὸ μεγαλεῖο τῶν παλαιῶν ψαλτῶν.
(19/6/2008)
copyright 2008 Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης