Οἱ μετάνοιες τοῦ μοναχικοῦ τυπικοῦ

[MTheodorakis]

Κατὰ τὴ μοναχικὴ παράδοση ὅταν δὲν εἶναι περίοδος ἑορτῆς εἶναι ἡμέρα κατανύξεως - «καιρὸς μετανοίας» - «Ἀλληλούια», ἰδίως γιὰ ἐκείνους ποὺ φέρουν τὸ μοναχικὸ σχῆμα τῆς διὰ βίου μετανοίας. «Ὅλον τὸν ἑνιαυτὸν ὅτε ψάλλομεν ἀλληλούια» (χφφ. Σινὰ 1094 ΤΑΣ ιβ' αἰ. φ. 3r, 1095 ΤΑΣ ιβ' αἰ.φ. 12r, 1096 ΤΑΣ ιβ'αἰ. φ. 16v καὶ ἔντυπα ΤΑΣ κεφ. ε’) οἱ ἀκολουθίες τελοῦνται σχεδὸν ὅπως τὴ Μ. τεσσαρακοστὴ (ΤΑΣ κεφ. ε’) μὲ τὶς μετάνοιες. Βλ. ὑποτύπωσις Ἀθανασίου ἀθωνίτου (περὶ τὸ 965) ἔκδ. Dmitrievskij τ. 1 σσ. 248, 249, Κανονάριο Νίκωνος μαυροορείτου (περὶ τὸ 1085) ἔκδ. V. Benesevic σσ. 27 – 28, τυπικὸ Μεσσήνης τοῦ ἔτους 1131 ἔκδ. Μ Arranz σ. 287, τυπικὸ μονῆς Κασούλων ιβ'-ιγ' αἰ. ἔκδ. Dmitrievskij τ. 1 σ. 798, ψαλμὸς 5, 8, ψ. 94, 6, ψ. 95, 9, ψ. 98, 9, ψ. 137, 2.
Μετάνοιες γίνονται ἀπὸ τὸ «Καταξίωσον...» τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς ἑσπέρας μέχρι καὶ τὴν θ’ ὥρα τῆς Παρασκευῆς ἐκτὸς ἑορτῆς (Θ. Γιάγκου Κανόνες καὶ λατρεία σ. 268). Σύμφωνα μὲ τὸ ΤΑΣ καὶ τὰ λειτουργικὰ βιβλία ἰσχύουν τὰ ἑξῆς:
1. Γενικά:
α) μικρές: 3 στὸ Ἀλληλούια στὸ τέλος τοῦ προοιμιακοῦ ψαλμοῦ, τῶν τριψάλμων, ἑξαψάλμων, στάσεων στιχολογίας τοῦ ψαλτηρίου καὶ στὸ μέσον τοῦ ἑξαψάλμου τοῦ μεγάλου ἀποδείπνου.
β) μεγάλες: στό «Δεῦτε προσκυνήσωμεν...» 3, στὸ «Κύριε καὶ δέσποτα τῆς ζωῆς μου...» 3+12 μικρές.
2. Ἑσπερινός: στὸ «Καταξίωσον...» 3 μικρές, στὰ τρισάγια 3 μικρές, στὰ «Θεοτόκε παρθένε...», «Βαπτιστὰ τοῦ Χριστοῦ...» καὶ «Ἱκετεύσατε ὑπὲρ ἡμῶν...» ἀπὸ 1 μικρή (ὅπ. πρ. σ. 267).
3. Προηγιασμένη (καὶ Παρασκευῆς): στὸ «Κατευθυνθήτω...» 3 γονυκλιτεῖς στάσεις κάθε φορὰ ποὺ ἀντιφωνεῖ ὁ ἄλλος χορός (ὁ ἱερεύς δὲν ψάλλει), στό «ἰδοὺ θυσία μυστική» 3 μικρὲς καὶ στό «Εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου...» 3 μικρές.
4. Μεγάλο ἀπόδειπνο: στὸ 1ο, 3ο καὶ 5ο τρισάγιο 3 μικρές, σὲ κάθε στίχο τοῦ «Παναγία δέσποινα Θεοτόκε...» ὅταν ἀντιφωνεῖ ὁ ἄλλος χορὸς 1 μικρή, στὸ ἐκ τρίτου «Ὁ Θεὸς ἱλάσθητι ἡμῖν τοῖς ἁμαρτωλοῖς» 3 μικρές, στὸ «Δέσποτα πολυέλεε...» γονυκλιτὴς στάση.
5. Μεσονυκτικό: στὰ τρισάγια 3 μικρές.
6. Ὄρθρος: στό «Αἰνοῦμεν, εὐλογοῦμεν...» 1 μικρή, στὴ μικρὴ δοξολογία 3 μικρὲς καὶ στὸ τελευταῖο τρισάγιο 3 μικρές.
7. Ὧρες: στὰ τρισάγια 3 μικρὲς καὶ στὸ πρῶτο τροπάριο (ψάλλεται 6 φορές καθὼς δισσεύεται πρὸ τοῦ πρώτου στίχου καὶ μετὰ ἀπὸ κάθε στίχο, ὅπως στὶς μεγάλες ὧρες) ὅταν ἀντιφωνεῖ ὁ ἄλλος χορός 3 μεγάλες.
8. Μακαρισμοί: σὲ κάθε ἐφύμνιο 1 μικρή, στὶς 3 τελικὲς ἐπαναλήψεις του 3 μεγάλες, στὸ τρισάγιο 3 μικρὲς καὶ στὸ «Εἴη τὸ ὄνομα Κυρίου...» 3 μικρές.
9. Σὲ κάθε τροπάριο τοῦ μεγάλου κανόνος 3 μικρές.
10. Στὸ ἀρχαῖο ἐνοριακὸ τυπικὸ δὲν προβλέπονται μετάνοιες.

[Dionysios]

Κατὰ τὴ μοναχικὴ παράδοση ὅταν δὲν εἶναι περίοδος ἑορτῆς εἶναι ἡμέρα κατανύξεως - «καιρὸς μετανοίας» - «Ἀλληλούια», ἰδίως γιὰ ἐκείνους ποὺ φέρουν τὸ μοναχικὸ σχῆμα τῆς διὰ βίου μετανοίας...

Μανόλη, σὲ εὐχαριστοῦμε γιὰ τὶς ὡραῖες παρατηρήσεις σου. ἕνα σχόλιο μόνον, ὅτι τὸ «ἀλληλούια» ὡς ὕμνος δὲν ἔχει χαρακτῆρα κατανυκτικὸ καὶ πένθιμο. γιὰ νὰ μὴ λέω ὅμως δικά μου λόγια, ἀντιγράφω ἀπὸ τὶς «᾿Απαντήσεις εἰς λειτουργικὰς ἀπορίας» (Α.Λ.Α.) τοῦ μακαριστοῦ καθηγητοῦ ᾿Ιωάννου Φουντούλη.

Α.Λ.Α. 4,452 (σ. 185)

᾿Εξάλλου γενικὰ ἡ ψαλμῳδία τοῦ ἀλληλούια δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθῇ ὡς στοιχεῖο πένθους, παρὰ τὴν ἐπικρατοῦσα κοινῶς διάφορο ἀντίληψι, λόγῳ τῆς σημερινῆς χρήσεώς του κατὰ τὶς καθημερινὲς τῆς μεγάλης τεσσαρακοστῆς. ὁ ἅγιος Συμεὼν Θεσσαλονίκης ἑρμηνεύοντας τὴν ψαλμῳδία τοῦ ἀλληλούια ὡς ἐφυμνίου τῆς πρώτης στάσεως –ἀντιφώνου– τοῦ ἀμώμου κατὰ τὴν κοινὴ νεκρώσιμο ἀκολουθία τοῦ ἀποδίδει περισσότερο ἀναστάσιμο παρὰ νεκρώσιμο χαρακτῆρα· «᾿Αλληλούια, ὃ τὸ “ἔρχεται” σημαῖνον “ὁ Κύριος”, τὴν παρουσία αὐτοῦ δηλοῖ τὴν δευτέραν, ἐν ᾗ φανεὶς ἐξαναστήσει πάντας ἡμᾶς τεθνηκότας» (Διάλογος..., κεφ. 366).

Α.Λ.Α. 5,510 (σ. 32-42)

Τὸ ἀλληλούια εἶναι δοξολογικὴ ἐπιφώνησι..., ποὺ στὰ ἑβραϊκὰ σημαίνει... «Αἰνεῖτε τὸν Κύριον»...
στὴν ᾿Αποκάλυψι τοῦ ᾿Ιωάννου τὸ συναντοῦμε τέσσερις φορές, ὅλες μὲ δοξολογικὴ ἔννοια καὶ πάντα μέσα σὲ ἐμφανέστατο λειτουργικὸ πλαίσιο...

...Τὸ ἀλληλούια ὡς προτασσόμενο τοῦ εὐαγγελίου εἶναι «μυνητικὸν» τῆς παρουσίας τοῦ Χριστοῦ...
...῾Ο ἅγιος Συμεὼν Θεσσαλονίκης... ἑρμηνεύει ὅτι ἡ πρὸ τοῦ εὐαγγελίου ψαλμῳδία τοῦ ἀλληλούια «αἶνον Θεοῦ καὶ ἐπιδημίαν τῆς χάριτος σημαίνει, «ἥ τις ἐστὶν ἡ τοῦ εὐαγγελίου ἀνάγνωσις» (῾Ερμηνεία..., 66)...

Τέλος ἂς λάβωμε ὑπόψι μας ὅτι τὸ «ἀλληλούια» ψάλλεται πάντοτε στὴν λειτουργία, καὶ καθημερινὲς καὶ ἑορτές, καὶ σὲ ἡμέρες νηστείας καὶ σὲ ἡμέρες καταλύσεως, ὡς δοξολογικὸ ἐφύμνιο τοῦ β΄ ἢ γ΄ ἀντιφώνου· «Σῶσον ἡμᾶς, υἱὲ θεοῦ,..., ψάλλοντάς σοι ἀλληλούια», ὡς δοξολογία τοῦ Κυρίου πρὸ τῆς ἀναγνώσεως τοῦ εὐαγγελίου του, καὶ ὡς τριπλοῦν (κατὰ τὴν ἀρχαία τάξι τὴν καὶ ἀκριβεστέρα καὶ ὀρθοτέρα, ὅπως νομίζω) δοξολογικὸν καὶ εὐχαριστιακὸν ἐφύμνιον ὅλων σχεδὸν τῶν σήμερα ἐν χρήσει κοινωνικῶν τοῦ ἔτους. ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο κατὰ τὰ μοναστικὰ τυπικὰ στὶς νηστήσιμες ἡμέρες ψάλλεται ἀλληλούια ἀντὶ τοῦ «Θεὸς Κύριος» εἶναι ἁπλῶς ὅτι σ᾿ αὐτὲς τὶς περιόδους διατηροῦνται ἀρχαιότερες τυπικὲς διατάξεις.

᾿Απὸ βιβλικῆς καὶ ἑρμηνευτικῆς σκοπιᾶς ὁ βιβλικὸς στίχος «Θεὸς Κύριος» εἶναι ἀκριβῶς ἑρμηνευτικὴ παράφρασι τοῦ βιβλικοῦ ὕμνου ἀλληλούια. καὶ τὰ δύο εἶναι σχεδὸν ταυτόσημα. οἱ ἀρχαῖοι χριστιανοὶ καὶ τυπικάρηδες ἁπλῶς ἐφήρμοσαν ἐδῶ τὴν βασικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ Γραφὴ ἑρμηνεύεται διὰ τῆς Γραφῆς.

[Κάτι τέτοια συζητοῦμε μὲ κάποιον μητροπολίτη τῆς Βορείου ῾Ελλάδος, ὅποτε συναντώμεθα, καὶ μοῦ λέει νὰ τὰ γράψω αὐτὰ σὲ ὑποσημειώσεις στὰ «Δίπτυχα». ἀλλὰ δὲν πρόκειται... «ἔχουσι γνῶσιν οἱ φύλακες»! νὰ δοῦμε ὕστερα ἀπὸ πόσο χρονικὸ διάστημα αὐτὰ θὰ τὰ γράψουν δῆθεν πρωτοτύπως κάποιοι στὶς λειτουργικὲς ἐργασίες των καὶ στὶς εἰσαγωγές των ἐπὶ τοῦ τυπικοῦ, μὲ στόμφο καὶ ὕφος περισπούδαστον γιὰ τὶς ἀνακαλύψεις των καὶ τὶς ἑρμηνεῖές των καὶ μὲ ἔντεχνη, ὕπουλη καὶ πολὺ φαρμακερὴ καὶ φθονερὴ ὑποτίμησι τῆς δικῆς μου ἐργασίας, τὴν ὁποία πάντως φροντίζουν νὰ κατακλέβουν. ἀλλὰ εἴπαμε· «ἔχουσι γνῶσιν οἱ φύλακες»...]

[MTheodorakis]

Και να μην κάνομε παραχαράξεις στο Άγιον Όρος. Να μή «διορθώνομε» τίποτα. Μα και τα τυπικά, τα πιο «τιποτένια» εξωτερικά, τα πιο «ανόητα», έχουν μια μεγάλη σημασία και ένα μεγάλο νόημα.

Ξέρετε τι έγινε στη Δύση. Καταργήσανε τις μετάνοιες στο Μεσαίωνα. Γιατί είπαν: «Τί νόημα έχει να πέφτεις και να σηκώνεσαι; Αυτό είναι ανόητο πράγμα· να σπαταλάς την ώρα σου, να κουράζεσαι, να ιδρώνεις άσκοπα; εμείς, είπαν οι δυτικοί, θα κάνομε πράγματα έξυπνα. Θα δουλεύομε και θα παράγομε έργο. Οπότε καταργήσανε τις μετάνοιες και εκμεταλλεύτηκαν διαφορετικά το χρόνο. Αντίθετα εδώ, οι «χωριάτες» και «αγράμματοι» Αγιορείτες, και οι ορθόδοξοι γενικώτερα, τις διατήρησαν τις μετάνοιες. Γιατί γνώριζαν και γνωρίζουν, ότι ο άνθρωπος δεν είναι μόνο ψυχή, είναι και σώμα. Κι αυτή η σωματική μετοχή στην προσευχή με τις μετάνοιες και την άσκηση έχει μεγάλη και βαθειά σημασία. Γιατί πιστεύομε σε Θεό ενσαρκωθέντα. Πιστεύομε στον αγιασμό των ψυχών και των σωμάτων. Οπότε και με τη σωματική μετοχή στην προσευχή, το σωματικό αυτόν κόπο, διατηρήσαμε την πίστη στο Θεάνθρωπο και την αίσθηση της Θεανθρώπινης ζωής. Τώρα οι Δυτικοί, μετά από τόσον καιρό, κατάλαβαν ότι κάτι δεν πάει καλά. Και πάνε στην άπω Ανατολή να γυρέψουν στα ζέν και στα γιόγκα να βρούν την ισορροπία τους. Και έρχονται οι δάσκαλοι αυτών των ξένων προς την πίστη μας συστημάτων να τους διδάξουν μεθόδους ψυχοσωματικής ισορροπίας. Και τα κάνουν θάλασσα. Και φτάνουν στην τέλεια σύγχυση…

Πηγή:

http://www.pemptousia.gr/2015/05/evlogia2/