από Dionysios » Κυρ 09 Νοέμ 2008, 18:26:07
Μερικὰ ἀκόμη στοιχεῖα ποὺ βρῆκα σχετικῶς μὲ τὸ παρὸν θέμα.
Μετὰ τὴν Καινὴν Διαθήκην, ἐν τῇ ᾿Αποστολικῇ Διδαχῇ (8,2· κείμενον τῶν ἀρχῶν τοῦ 2ου αἰῶνος· «Συμβολὴ» 3,81) ἔχομεν μᾶλλον τὴν ἀρχαιοτέραν μνείαν τῆς κυριακῆς προσευχῆς ἀλλ᾿ ἐν τῇ κατ᾿ ἰδίαν προσευχῇ τῶν πιστῶν (τρὶς τῆς ἡμέρας)· ἡ σύστασις αὕτη ἀπευθύνεται πρὸς βεβαπτισμένους πιστούς, διότι ἐν τῇ προηγουμένῃ παραγράφῳ γίνεται λόγος περὶ τοῦ βαπτίσματος· ἄλλωστε ὅλη ἡ Διδαχὴ πρὸς βεβαπτισμένους ἀπευθύνεται. πάντως εἰς τὴν περὶ εὐχαριστίας παράγραφον (§9) οὐδεμία μνεία γίνεται τῆς κυριακῆς προσευχῆς.
῾Η χρῆσις ἔν τε τῇ ἀνατολῇ καὶ τῇ δύσει τῆς κυριακῆς προσευχῆς ἐν τῇ λειτουργίᾳ σαφῶς μαρτυρεῖται ἀπὸ τοῦ 4ου αἰῶνος καὶ μετέπειτα (Κυρίλλου ᾿Ιεροσολύμων, «Κατηχήσεις» 23η [ἢ μυστ. 5η],11-18· ᾿Αμβροσίου «Κατηχήσεις»· ᾿Ιωάννου χρυσοστόμου, «Εἰς Γένεσιν» 27,8)
Ἔκτοτε ἐν τῇ ἀρχαίᾳ ἐκκλησίᾳ ἡ κυριακὴ προσευχὴ ἦτο μέρος τῆς λειτουργίας, ἡ ὁποία δὲν ἔπρεπε (καὶ δὲν πρέπει φυσικὰ οὔτε καὶ σήμερον) νὰ κοινολογῆται εἰς τοὺς ἀμυήτους ἤ τοι τοὺς μὴ χριστιανούς, τοὺς ἀβαπτίστους. τοῦτο ἐξηγεῖ διατί καὶ σήμερον ἐν τῇ λειτουργίᾳ ἡ κυριακὴ προσευχὴ εὑρίσκεται εἰς θέσιν πολὺ μετὰ τὴν ἀποχώρησιν τῶν κατηχουμένων.
῾Η κυριακὴ προσευχὴ ἦτο μέρος καὶ τῶν λοιπῶν μυστηρίων (τὰ ὁποῖα ἐπίσης ἦσαν συνδεδεμένα μετὰ τῆς λειτουργίας), τὰ ὁποῖα ὡσαύτως δὲν ἔπρεπε (καὶ δὲν πρέπει) νὰ κοινολογοῦνται εἰς τοὺς ἀβαπτίστους. οὕτως ἀναφέρεται εἰς τὰ μυστήρια τοῦ βαπτίσματος καὶ τοῦ γάμου. καὶ ἐνῷ ἡ κυριακὴ προσευχὴ ἀπουσιάζει ἀπὸ τὸ διάγραμμα τῆς λειτουργίας τὸ παρεχόμενον ὑπὸ τοῦ ψευδεπιγράφου κειμένου «Διαταγαὶ τῶν ἁγίων ἀποστόλων» (5ου αἰῶνος), ἀναφέρεται ὅμως ἐν τῷ μυστηρίῳ τοῦ βαπτίσματος ὄντος βεβαίως συνδεδεμένου μετὰ τῆς θείας εὐχαριστίας.
῞Οθεν ἡ κυριακὴ προσευχὴ ἦτο ἀκοινολόγητος ὅπως καὶ τὸ σύμβολον τῆς πίστεως, εἰς ὡρισμένας δὲ ἐπαρχίας (κυρίως ἐν τῇ δύσει) παρεδίδετο αὕτη εἰς τοὺς φωτιζομένους μαζὶ μὲ τὸ σύμβολον τῆς πίστεως εἰς εἰδικὴν τελετὴν ὀλίγας ἡμέρας πρὸ τῆς βαπτίσεώς των ἐν τῇ ἑορτῇ τοῦ πάσχα.
῾Η τετάρτη σύνοδος ἐν Τολέδῳ κατὰ τὸν 7ον αἰῶνα ὁρίζει νὰ ἀπαγγέλλεται ἡ κυριακὴ προσευχὴ μόνον κατὰ τὰς λειτουργίας, καὶ ὄχι μόνον τῶν κυριακῶν ἀλλὰ ὅλου τοῦ ἔτους. τὸ ἀπασχολῆσαν τὴν σύνοδον καὶ γενικώτερον τὴν δύσιν ἐν ἐκείνῃ τῇ ἐποχῇ θέμα δὲν ἦτο ἂν ἐπιτρέπεται νὰ λέγεται ἡ κυριακὴ προσευχὴ καὶ ἐκτὸς τῆς λειτουργίας (τοιοῦτόν τι ἦτο μᾶλλον ἀδιανόητον τότε, δι᾿ ὃν λόγον θὰ ἀναφέρω κατωτέρω), ἀλλ᾿ εἰς ποῖον σημεῖον αὐτῆς θὰ λέγεται καθὼς καὶ ὁ τρόπος ἐκφορᾶς (ἢ μυστικῶς ὑπὸ μόνου τοῦ λειτουργοῦ, ἢ κατ᾿ ἀπαγγελίαν εἴτε ὑπὸ πάντων ὁμοῦ τῶν πιστῶν εἴτε πάλιν ὑπὸ μόνου τοῦ λειτουργοῦ εἴτε διαλογικῶς). γενικῶς ἡ δύσις ἀνέκαθεν συνεμορφοῦτο πρὸς τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει πρᾶξιν καὶ ἐξέλιξιν.
Κατὰ τὰ ἀνωτέρω ἡ κυριακὴ προσευχὴ ἐλέγετο ὑπὸ τῶν χριστιανῶν τρὶς τῆς ἡμέρας (πρωὶ μεσημβρία ἑσπέρας) εἰς τὴν ἰδιωτικήν των προσευχήν. εἰς τὴν δημοσίαν προσευχὴν ἐντάσσεται ἀπὸ τοῦ 4ου περίπου αἰῶνος εἰς τὰ μυστήρια μόνον, ἰδίᾳ δὲ εἰς τὴν λειτουργίαν, ἀλλὰ εἶναι ἀκοινολόγητος εἰς τοὺς ἀβαπτίστους, ἀκόμη καὶ τοὺς κατηχουμένους, ὅπως καὶ τὸ σύμβολον τῆς πίστεως. εἰς τὰς μὴ μυστηριακὰς ἐν τῷ ναῷ ἀκολουθίας, ὅπου οὐδὲν κωλύει τὴν συμμετοχὴν τῶν κατηχουμένων, ἀποφεύγεται ἐπιμελῶς ἡ ἔνταξις τῆς κυριακῆς προσευχῆς. οὗτος φαίνεται ὅτι εἶναι ὁ λόγος δι᾿ ὃν ἡ κυριακὴ προσευχὴ ἀπουσιάζει ἀπὸ τὰς καθ᾿ ἡμέραν μὴ μυστηριακὰς ἀκολουθίας τοῦ ἀρχαίου ᾀσματικοῦ τύπου.
Εἰς τὰς μοναστικὰς ὅμως κοινότητας ἀπὸ τοῦ 4ου αἰῶνος καὶ ἑξῆς αἱ ἰδιωτικαὶ προσευχαὶ ἀπὸ ἀτομικαὶ γίνονται ὅλης τῆς κοινότητος καὶ σταδιακῶς λαμβάνουν τὸν χαρακτῆρα τῶν ἐν τῷ ναῷ ἀκολουθιῶν, οὐδὲν δὲ κωλύει τὴν εἰσαγωγὴν ἐν αὐταῖς ταῖς ἀκολουθίαις καὶ τῆς κυριακῆς προσευχῆς, διότι πάντες οἱ μετέχοντες μοναχοὶ εἶναι καὶ βεβαπτισμένοι ἐξ ὁρισμοῦ. ὁ κατὰ τὸ πρῶτον ἥμισυ τοῦ 6ου αἰῶνος ἀκμάσας ὅσιος Βενέδικτος ἐν τῷ κανονισμῷ αὐτοῦ ἐξηγεῖ καὶ τοὺς λόγους διὰ τοὺς ὁποίους λαμβάνει τὴν πρωτοβουλίαν νὰ εἰσαγάγῃ τὴν κυριακὴν προσευχὴν εἰς τὸν ὄρθρον καὶ τὸν ἑσπερινόν. εἰς τὰς λοιπὰς ἀκολουθίας τῶν μοναχῶν του ἀκόμη δὲν ἔχει εἰσαχθῆ ὁλόκληρος αὕτη, ἀλλὰ μόνον τὸ τελευταῖον τμῆμα αὐτῆς διαλογικῶς, ὅ περ κατὰ τὴν τοιαύτην μορφὴν φαίνεται δάνειον ἐκ τῆς λειτουργίας τοῦ μοζαραβικοῦ τύπου(;).
Σημειωτέον ὅτι κατὰ τοὺς πρώτους αἰῶνας τοῦ μοναχισμοῦ, ἡ ἰδιότης τοῦ μοναχοῦ εἶναι ἀσυμβίβαστος πρὸς τὴν ἱερωσύνην, δι᾿ ὃ καὶ ὁ ὅσιος Βενέδικτος ἔχει ἁπλῶς τὴν μοναχικὴν κουρὰν μηδεμίαν μυστηριακὴν χειροτονίαν φέρων (ὁ τίτλος τοῦ ἀρχιμανδρίτου, ὑφ᾿ ὃν φέρεται εἴς τινας μεταγενεστέρας συναξαριακὰς ἀναγραφάς, σημαίνει ἁπλῶς ἡγούμενος, διότι ἐκείνην τὴν ἐποχὴν δὲν ἐδίδετο εἰς χειροτονημένους κληρικούς), ἄρα αἱ πρὸς μοναχοὺς σχετικαὶ ὁδηγίαι προσευχῶν τῶν πρώτων διδασκάλων τοῦ μοναχισμοῦ ἔχουν σαφῶς καὶ κυρίως τὸν χαρακτῆρα τῆς ὁμοθυμαδὸν ἰδιωτικῆς προσευχῆς ἐκτὸς ναοῦ. εὐνόητον ὅτι οἱ μοναχοὶ εἰς τὰς ἰδιωτικάς των προσευχὰς πράττουν ὅ,τι καὶ ὅλοι οἱ ἐν τῷ κόσμῳ χριστιανοὶ τῆς ἐποχῆς των, ἤ τοι λέγουν τὴν κυριακὴν προσευχὴν τρὶς τῆς ἡμέρας τοὐλάχιστον, κατόπιν δὲ εἰς πᾶσαν προσευχὴν αὐτῶν.
᾿Εν συμπεράσματι, ἐκ συνδυασμοῦ οὕτω τῶν ἐν τῷ ναῷ ἐνοριακῶν ἀκολουθιῶν καὶ τῶν ἰδιωτικῶν προσευχῶν τῶν μοναχῶν ἀπαρτιζόμεναι σταδιακῶς αἱ ἀκολουθίαι ἐκεῖναι, αἱ ὁποῖαι ἀργότερον θὰ ἀποτελέσουν τὸ λεγόμενον μοναστικὸν τυπικόν, περιλαμβάνουν τόσον τὴν κυριακὴν προσευχὴν ὅσον καὶ τὸ σύμβολον τῆς πίστεως (ἀπόδειπνον, μεσονυκτικόν). σημεῖον ἐπαφῆς καὶ βάσις ἐπιδράσεως πρέπει νὰ θεωρηθῇ κυρίως ἡ κατεξοχὴν μοναχικὴ ἀκολουθία «τῶν τυπικῶν», ἥ τις ὡς ὑποκατάστατον τῆς θείας λειτουργίας διὰ τὴν ἄνευ ἱερέως κοινωνίαν τῶν μοναχῶν κεῖται μεθόριον μεταξὺ ἰδιωτικῆς προσευχῆς καὶ λατρευτικῆς ἀκολουθίας, ἰδίᾳ καθ᾿ ἣν μορφὴν ἔχει διασωθῆ εἰς τὸν κώδικα Σινὰ 863 (9ου αἰῶνος) κατὰ τὴν τάξιν τῆς λαύρας τοῦ ἁγίου Σάββα.
῾Ο κατὰ τὸν 7ον αἰῶνα «ἐκχριστιανισμὸς» καὶ τῶν τελευταίων εἰδωλολατρῶν τῆς αὐτοκρατορίας καὶ ἡ κατὰ τὸν 8ον καὶ 9ον αἰῶνα ἐπικράτησις τῆς ἐκκλησιαστικῆς διδασκαλίας ἔναντι τῆς εἰκονομαχίας σηματοδοτοῦν τὴν σταδιακὴν ὑποχώρησιν τοῦ ἀρχαίου ᾀσματικοῦ τυπικοῦ ἔναντι τοῦ μοναστικοῦ, ὁπότε ἀκωλύτως εἰσάγονται εἰς ἐνοριακὴν χρῆσιν τύποι ἐνάρξεων καὶ ἀπολύσεων καὶ ὁλοκλήρων ἀκολουθιῶν ἐκ τῶν μονῶν, ἄρα καὶ ἡ ἐκτὸς τῶν μυστηριῶν χρῆσις τῆς κυριακῆς προσευχῆς.
Βοηθήματα
Π. Ν. Τρεμπέλα, «Λειτουργικοὶ τύποι... ᾿Ανατολῆς», σ. 35, 48, 77, 198-200, 206, 280· «Λειτουργικοὶ τύποι τῆς Δύσεως...», σ. 75-76, 93-94, 109, 163, 195, 216, 279· «᾿Απὸ τὴν ὀρθόδοξον λατρείαν» σ. 359
᾿Ι. Μ. Φουντούλη, «Λειτουργία ᾿Αποστ. Διαταγῶν», σ. 16· ΑΛΑ 4,484· 5,596.
Ταῦτα ἔγραψα καὶ ἐδημοσίευσα σήμερον, κυριακὴν 9ην νοεμβρίου τοῦ σωτηρίου ἔτους 2008, διὰ τὸν Κύριον καὶ διὰ τὴν ἐν Κυρίῳ φιλίαν μας, ἀγαπητὲ Μανόλη. τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα δικαιώνουν καὶ τὰς ἰδικάς σου πολὺ εὐστόχους παρατηρήσεις καὶ ἐν μέρει τὰς ἰδικάς μου σκέψεις, καὶ διορθώνουν αὐτάς. νὰ εἶσαι καλὰ καὶ πολὺ σὲ εὐχαριστῶ. Δ