από Dionysios » Δευτ 31 Μάιος 2010, 00:04:44
῾Η γενικὴ ἀντίληψις, ὅτι ἡ Σαμαρεῖτις ἦτο γυνὴ μὲ βίον ἐπιλήψιμον, ἀποτελεῖ παρανόησιν τῶν λόγων τοῦ Χριστοῦ πρὸς αὐτὴν Πέντε ἄνδρας ἔσχες, καὶ νῦν ὃν ἔχεις οὐκ ἔστι σου ἀνήρ, ἡ ὁποία παρανόησις ὀφείλεται εἰς τὰς ἐπικρατούσας προκαταλήψεις. ἡ ἀπροκατάληπτος καὶ νηφάλιος ἑρμηνεία δεικνύει ἐντελῶς ἄλλα. ἡ Σαμαρεῖτις φαίνεται, ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἀπελπιστικὴν ἀφέλειαν εἶχε καὶ βίον πλήρη θλίψεων. διὰ τοῦτο καὶ τὸ πρῶτον, τὸ ὁποῖον ἐπιχειρεῖ ὁ Χριστὸς μετὰ τὴν καθαίρεσιν τοῦ ἐχθρικοῦ φράγματος μεταξὺ ᾿Ιουδαίου καὶ Σαμαρείτου, εἶναι νὰ παρηγορήσῃ τὴν τεθλιμμένην γυναῖκα μὲ πολλὴν στοργὴν καὶ διακριτικότητα. μὲ ὅσην προσοχήν καὶ εὐλάβειαν ὁ χειρουργὸς ἀποσπᾷ μίαν τρίχα ἀπὸ τὸν ἐγκέφαλον, μὲ τόσην ὁ Χριστὸς ἀναφέρεται εἰς τὴν ζωὴν τῆς γυναικὸς καὶ εἰσέρχεται εἰς τὰ προσωπικά της, μὲ σκοπὸν νὰ τῆς προσφέρῃ τὴν παρηγορίαν ἐκείνην, τὴν ὁποίαν ἐπαγγέλλεται, ὅταν κηρύττῃ Δεῦτε πρός με πάντες οἱ κοπιῶντες καὶ πεφορτισμένοι, κἀγὼ ἀναπαύσω ὑμᾶς (Μθ 11,28). ῞Υπαγε, τῆς λέγει, φώνησον τὸν ἄνδρα σου. προσποιεῖται ὅτι δὲν γνωρίζει τίποτε. ἡ Σαμαρεῖτις, λησμονεῖ τὸ ζῶν ὕδωρ, τὸ ὁποῖον δὲν ἠννόησε, καὶ προσπαθεῖ νὰ φράξῃ τὴν πρὸς τὸν τομέα τοῦτον τοῦ βίου της θύραν μὲ μίαν βραχυλογικὴν ἀπάντησιν· Οὐκ ἔχω ἄνδρα. διότι ἡ ζωή της δὲν εἶχε τίποτε τὸ ὁποῖον ν' ἀποτελῇ κοινωνικὸν καύχημα διὰ μίαν γυναῖκα, εἰ μὴ μόνον στοιχεῖα κατὰ κόσμον ἀξιοκαταφρόνητα.
Εἰς τὸ καθεστὼς τοῦ μωσαϊκοῦ νόμου ἦσαν νόμιμοι ἡ πολυγαμία καὶ ἡ παλλακεία, ὁ δὲ γάμος ἦτο φυσικὸς καὶ αὐτόματος, ἐφ' ὅσον ἀσφαλῶς ἐτηροῦντο ὡρισμέναι προδιαγραφαὶ ὅπως ἡ ἀποφυγὴ τῆς αἱμομιξίας. τὸ δὲ διαζύγιον ἦτο ὄχι μόνον αὐτόματον ἀλλὰ καὶ ἰδιωτικὸν καὶ ἀκαριαῖον. τὸ ἔγραφε καὶ τὸ ὑπέγραφεν ὁ ἀνήρ μόνος του. ἔδιδε δηλαδὴ ὁ ἴδιος, ὁπόταν ἤθελεν, εἰς μίαν ἀνεπιθύμητον πλέον γυναῖκα του μίαν ὑπογεγραμμένην βεβαίωσίν του (ἀποστάσιον), ὅτι ἀπὸ τὴν ἡμέραν αὐτὴν τὴν ἀπολύει, ὥστε ἂν ἡ γυνὴ αὐτὴ προσέλθῃ εἰς ἄλλον ἄνδρα καὶ συζήσῃ μετ' αὐτοῦ, εἴτε ὡς ἐπίσημος καὶ «κυρία» γυνὴ ἡνωμένη μὲ γάμον εἴτε ὡς ἀνεπίσημος παλλακὴ συνδεδεμένη ἄνευ γάμου, νὰ εἶναι ἀθῴα καὶ ἀκατηγόρητος. ἠδύνατο δὲ ὁ ἀνὴρ νὰ χωρίσῃ καὶ ἀπολύσῃ μίαν γυναῖκα του καὶ ἄνευ λόγου, μόνον διότι δέν τὴν ἠγάπα πλέον, ἐνῷ ἡ γυνὴ οὐδέποτε καὶ δι' οὐδένα λόγον ἠδύνατο νὰ χωρισθῇ ἀπὸ τὸν ἄνδρα της. ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὸν συνολικὸν ἀριθμὸν τῶν γάμων ἑνὸς ἀνθρώπου, εἴτε ἀνδρὸς εἴτε γυναικός, ἦτο ἀπεριόριστος, μὲ τὴν διαφορὰν ὅτι ὁ μὲν ἀνὴρ ἠδύνατο νὰ ἔχῃ τὰς γυναῖκας του ὅλας ταυτοχρόνως, ἐνῷ ἡ γυνὴ τοὺς ἄνδρας της μόνον διαδοχικῶς ἀνὰ ἕνα.
῾Η Σαμαρεῖτις ἦτο, ὡς φαίνεται, μία γυνὴ πολὺ μειωμένων προσόντων σωματικῶν τε καὶ ἄλλων. ἢ ἴσως ἦτο καὶ φύσει ἄτεκνος. διὰ τοῦτο, ἀφοῦ μετὰ σύντομον συμβίωσιν τὴν ἀπεδίωξαν πέντε διαδοχικοὶ ἄνδρες, ἐκ τῶν ὁποίων προφανῶς ἕκαστος ἑπόμενος ἦτο κατώτερος τοῦ προηγουμένου του, ἐν τέλει ἔγινε δεκτὴ ἀπὸ ἕνα ἕκτον μόνον ὡς παλλακὴ πλέον καὶ ὄχι ὡς ἐπίσημος καὶ «κυρία» γυνή.
Καὶ ἡ μέν «κυρία» γυνή, ἔστω καὶ μετ' ἄλλων γυναικῶν ἠδύνατο νὰ λέγῃ τὸν ἄνδρα «ἄνδρα της», ἡ δὲ παλλακὴ δὲν εἶχε αὐτὸ τὸ δικαίωμα. οὔτε τὰ ἐνδεχόμενα τέκνα της εἶχον κληρονομικὰ δικαιώματα. διὰ τοῦτο καὶ ἡ Σαμαρεῖτις λέγει εἰς τὸν Χριστὸν Οὐκ ἔχω ἄνδρα, καὶ ὁ Χριστὸς τῆς ἀπαντᾷ· Καλῶς εἶπας ὅτι “῎Ανδρα οὐκ ἔχω”. πέντε γὰρ ἄνδρας ἔσχες, καὶ νῦν ὃν ἔχεις οὐκ ἔστι σου ἀνήρ· τοῦτο ἀληθὲς εἴρηκας. ἦτο ὡσὰν νὰ τῆς ἔλεγε· «Γνωρίζω πόσον κακομεταχειρισμένη καὶ πονεμένη γυνὴ εἶσαι. καί, ὅπως βλέπεις, δὲν σὲ περιφρονῶ, οὔτε σὲ ὑποτιμῶ, ὅπως σὲ ὑπετίμησεν ἐν τῇ ζωῇ ταύτη καὶ σὲ περιεφρόνησεν ὁ κόσμος ὅλος». μετὰ τὴν ἀποκαλυπτικὴν αὐτὴν ἐπικοινωνίαν τοῦ Χριστοῦ μὲ τὴν Σαμαρεῖτιν, ἐκείνη ἀντιληφθεῖσα μὲ ποῖον περίπου συνομιλεῖ, τοῦ λέγει· Κύριε, θεωρῶ ὅτι προφήτης εἶ σύ. γνώρισμα τοῦ προφήτου πολὺ χαρακτηριστικώτερον τῆς προβλέψεως εἶναι ἡ διορατικότης.
῞Αμα δὲ ὡς διεπίστωσεν ὅτι εἶναι προφήτης, ἐρωτᾷ περὶ τῆς λατρείας. «Κύριε, ἀφοῦ εἶσαι προφήτης, ἐξήγησόν μοι ποῖος ἔχει δίκαιον εἰς τὴν δογματικήν, ὡς θὰ ἐλέγομεν, διαφορὰν μεταξὺ ᾿Ιουδαίων καὶ Σαμαρειτῶν;» Οἱ πατέρες ἡμῶν ἐν τῷ ὄρει τούτῳ προσεκύνησαν, καὶ ὑμεῖς λέγετε ὅτι ἐν ᾿Ιεροσολύμοις ἐστὶν ὁ τόπος ὅπου δεῖ προσκυνεῖν. εἰς αὐτὴν ταύτην τὴν ἔκθεσιν τῆς διαφορᾶς φαίνεται περισσότερον κατωχυρωμένη ἡ ἄποψις τῆς ὁμιλούσης. ἡ μία ἄποψις, ἡ ἰδική της, εἶναι· οἱ πατέρες... προσεκύνησαν, ἡ ἑτέρα ὑμεῖς λέγετε. ἐλαφρὰ ἀλλὰ λίαν χαρακτηριστικὴ μεροληψία, ἡ ὁποία εἶναι σύνηθες γνώρισμα τῶν συζητουσῶν μερίδων. ὅσον λιτὴ εἶναι ἡ διήγησις, τόσον πολλὰ νοήματα κρύπτει. ἀκόμη καὶ μίαν γυναῖκα ἀγράμματον, ἁπλοϊκὴν καὶ περιφρονημένην τὴν ἀπασχολεῖ ἕνα τόσον ὑψηλὸν πνευματικὸν θέμα· «Πῶς καὶ ποῦ πρέπει νὰ λατρεύωμεν τὸν θεόν». ἔχει ἐμπιστοσύνην εἰς τὴν αὐθεντίαν τοῦ προφήτου, τὸν ὁποῖον δι' ἐμπειρίας σημείου ὑπερφυσικοῦ γνωρίζει πλέον ὅτι εἶναι προφήτης, καὶ ἂς εἶναι ἀλλόφυλος καὶ ἀντίπαλος. ζητεῖ ἀπάντησιν εἰς τὸ θέμα της ἀπ' αὐτόν. ὁ Χριστὸς χάριν τῆς ἀληθείας λέγει ὅτι οἱ ᾿Ιουδαῖοι ἔχουν ἐπίγνωσιν τοῦ τί λατρεύουν, ἐνῷ οἱ Σαμαρεῖται δὲν ἔχουν, καὶ ὅτι ἡ σωτηρία ἐκ τῶν ᾿Ιουδαίων ἐστί. περὶ τὰς δύο αὐτὰς προτάσεις ἐδημιούργησαν προβλήματα καὶ ἀρχαῖοι καὶ σύγχρονοι ἐξηγηταί. ἐπειδὴ ὁ Χριστὸς λέγει ἡμεῖς (δηλαδὴ οἱ ᾿Ιουδαῖοι) προσκυνοῦμεν ὃ οἴδαμεν, ὑπεστήριξαν, ἰδίᾳ οἱ ἀρειανοί, ὅτι ὁ Χριστὸς κατατάσσει ἑαυτὸν μεταξὺ τῶν προσκυνούντων τὸν θεόν. ἀλλ' ἐδῶ ὁ Χριστὸς δὲν ὁμιλεῖ ὡς υἱὸς τοῦ θεοῦ, πρᾶγμα ποὺ οὔτε φαντάζεται ἡ Σαμαρεῖτις. ἡ Σαμαρεῖτις τὸν βλέπει ὡς ᾿Ιουδαῖον τινὰ καὶ ὡς τοιοῦτος ὁμιλεῖ πρὸς αὐτὴν καὶ ὁ Χριστός. φαντασθῆτε πόσον ἀνόητος εἶναι ἡ ἀπαίτησις νὰ ὁμιλῇ ὁ Χριστὸς ὡς υἱὸς τοῦ θεοῦ κατ' αὐτὴν ἀκριβῶς τὴν στιγμήν, παρὰ πᾶσαν προϋπόθεσιν καὶ παρὰ τὴν ἀντίληψιν ποὺ εἶχε περὶ αὐτοῦ ἡ Σαμαρεῖτις τὴν στιγμὴν ἐκείνην. σήμερον τὰ προσκυνεῖτε ὃ οὐκ οἴδατε καὶ προσκυνοῦμεν ὃ οἴδαμεν κατήντησαν παρά τισι σύνθετα φιλοσοφικὰ προβλήματα. ἀλλὰ τὸ νόημα εἶναι ἁπλούστατον καὶ τόσῳ εὐνόητον, ὅσῳ ἔχει σήμερον παράλληλον διατύπωσιν εἰς τὴν δημώδη γλῶσσαν. λέγομεν συχνάκις ὅτι «οἱ ἄνθρωποι αὐτοὶ ξέρουν τί πιστεύουν» ὴ «δὲν ξέρουν τί πιστεύουν». εἶναι τόσον ἁπλὰ τὰ νοήματα, ὥστε δὲν ἐπιδέχονται περαιτέρω ἀνάλυσιν. οὐδεμία δὲ ὑπάρχει περίπτωσις νὰ μὴ εἶναι ἁπλὰ τὰ νοήματα ταῦτα, ἂν λάβωμεν ὑπ' ὄψιν πρὸς τί πρόσωπον ἀπευθύνεται ὁ Κύριος. πρὸς μίαν γυναῖκα ἡ ὁποία ἤθελε νὰ πάρῃ τὸ ζῶν ὕδωρ εἰς τὴν οἰκίαν της, διὰ νὰ μὴ τρέχῃ κάθε ἡμέραν εἰς τὸ φρέαρ τοῦ ᾿Ιακώβ! ἡ ἔκφρασις ἡ σωτηρία ἐκ τῶν ᾿Ιουδαίων ἐστίν, ἐφ' ὅσον ἀνήκει εἰς τὰς ἐπεξηγήσεις καὶ οὐχὶ εἰς τὰς ἀποκαλύψεις τοῦ Χριστοῦ, πρέπει νὰ ἑρμηνευθῇ μὲ γνώμονα τὸ τί ἠδύνατο νὰ ἐννοήσῃ τὴν στιγμὴν ἐκείνην ἡ Σαμαρεῖτις. ἀσφαλῶς δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ ἐννοήσῃ, ὅτι ὁ μεθ' οὗ συνομιλεῖ εἶναι ὁ ἐκ τῆς φυλῆς τοῦ ᾿Ιούδα ἀνατείλας σωτὴρ τοῦ κόσμου. ἡδύνατο ὅμως νὰ ἐννοήσῃ, ὅτι ἡ μόνη λατρεία, ἡ ὁποία ἡδύνατο νὰ σώσῃ τοὺς ἀνθρώπους, ἦτο ἐκείνη τὴν ὁποίαν ἔλαβον οἱ Σαμαρεῖται ἐκ τῶν ᾿Ιουδαίων. καὶ αὐτὴ ἀκριβῶς εἶναι ἡ ἐκ τῶν ᾿Ιουδαίων σωτηρία. ἐννοεῖται δὲ ὅτι ἡ σωτηρία νοεῖται ἐδῶ ὅπως εἰς τὴν Παλαιὰν Διαθήκην ὡς σωτηρία γινομένη ἐπὶ τῆς γῆς καὶ ἐν τῇ παρούσῃ ζωή, καὶ ὄχι ὡς ἡ ἐν Χριστῷ ἀπολύτρωσις. ὁ ᾿Ιησοῦς θέλει νὰ εἰπῇ ὅτι, ἐφ' ὅσον μέχρι στιγμῆς οἱ διδάσκαλοι τῆς σωτηριώδους λατρείας εἶναι οἱ ᾿Ιουδαῖοι, αὐτοὶ γνωρίζουν τί πιστεύουν καὶ αὐτῶν ἡ γνώμη περὶ λατρείας εἶναι ἔγκυρος.
᾿Αλλ᾿ ὁ Χριστὸς δὲν ἔχει ἀποστολὴν νὰ λύσῃ τὰς τυπικὰς διαφορὰς μεταξὺ ᾿Ιουδαίων καὶ Σαμαρειτῶν. εἶπε τὰ προειρημένα ὡς μίαν προσωρινὴν ἀπάντησιν. ἡ κυρίως ἀπάντησίς του εἶναι τὸ καινὸν κήρυγμά του. ῎Ερχεται ὥρα, καὶ νῦν ἐστιν, ὅτε οἱ ἀληθινοὶ προσκυνηταὶ προσκυνήσουσι τῷ πατρὶ ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ. καὶ γὰρ ὁ πατὴρ τοιούτους ζητεῖ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτόν. πνεῦμα ὁ θεὸς καὶ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτὸν ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ δεῖ προσκυνεῖν. τὸ καὶ νῦν ἐστιν δηλοῖ ὅτι ἀπὸ τῆς στιγμῆς αὐτῆς ἀνοίγεται νέα περίοδος κατὰ τὴν ὁποίαν δὲν ἰσχύουν τὰ μέχρι τοῦδε ἰσχύοντα, ἑπομένως δὲν ἔχουν καμμίαν θέσιν καὶ αἱ μέχρι τοῦδε ἀπορίαι. ὁ θεὸς δὲν εἶναι οὔτε Ζεὺς Δωδωναῖος, οὔτε ᾿Απόλλων Κιτιεύς, οὔτε ἔστω θεὸς τοῦ ᾿Ισραήλ. εἶναι πνεῦμα, ἄσχετος μὲ τὴν ὕλην καὶ μὲ οἱασδήποτε συνθήκας, εἰς τὰς ὁποίας ὑπόκειται ἡ ὕλη, χρόνου, χώρου, κλπ.. ἀνάλογος πρέπει νὰ εἶναι καὶ ἡ λατρεία του. λατρεία πνευματική (= ἐν πνεύματι ἁγίῳ). αἱ λέξεις ἀληθινοὶ καὶ ἐν ἀληθείᾳ σημαίνουν τὸν ἀπολύτως καὶ οὐχὶ σχετικῶς ὀρθὸν τρόπον λατρείας. ὁ σαμαρειτικὸς τρόπος λατρείας ἦτο σφαλερός. ὁ ἰουδαϊκὸς τρόπος ἦτο ὀρθὸς μὲν ἀλλὰ σχετικῶς ὀρθός. ὁ νέος τρόπος εἶναι ὁ ἀπολύτως ὀρθός. ἡ λέξις πνεῦμα ἀρχικῶς σημαίνει τὴν πνοὴν τοῦ ἀνέμου, ἀλλὰ συνεκδοχικῶς σημαίνει τὸ ἄυλον, διότι ὁ ἄνεμος εἶναι τὸ ὀλιγώτερον ἁπτὸν ὑλικὸν σῶμα. ἐχρησιμοποιήθη πρῶτον ὑπὸ τῶν Ο΄ ὡς μετάφρασις τοῦ ἑβραϊκοῦ ρούαχ (ρυ῾). εἰς τούς θύραθεν ῞Ελληνας εἶναι ἄγνωστος ὑπὸ τὴν σημασίαν αὐτήν. ἡ ἔκφρασις τοιούτους ζητεῖ τοὺς προσκυνοῦντας αὐτὸν παρεξηγήθη. ἐλέχθη ὅτι σημαίνει ὅτι οἱ ἀληθινοὶ προσκυνηταὶ εἶναι τόσον σπάνιοι, ὥστε ὁ θεὸς τοὺς ἀναζητεῖ. τὸ ζητεῖν ἐδῶ δὲν ἔχει καθόλου τὴν ἀρχικήν του σημασίαν. οὔτε τονίζεται. ἐκτὸς τούτου τὸ τοιούτους εἶναι κατηγορηματικὸς προσδιορισμός. ὥστε ἡ ὅλη φράσις σημαίνει ὅτι «τέτοιους τοὺς θέλει τοὺς προσκυνητάς του». κεντρικὴν θέσιν κατέχει εἰς τὸ ὅλον νόημα καὶ ἡ λέξις πατήρ. ἡ ἀποκάλυψις δὲν περιορίζεται μόνον εἰς τὴν φύσιν τοῦ θεοῦ καὶ τὸ εἶδος τῆς πρεπούσης λατρείας, ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν σχέσιν θεοῦ καὶ ἀνθρώπων. εἶναι ὁ πατήρ. οἱ καυχώμενοι ὅτι πιστεύουν εἰς τὸ θεῖον ἀνεξάρτητοι ἀπὸ τῶν διαφόρων δογμάτων, ἔχουν μὲν περὶ πολλοῦ τὸ χωρίον αὐτό, ἀλλὰ τὸ παρεξηγοῦν, διότι τὸ λαμβάνουν ἀκέφαλον. ὁ θεὸς αὐτός, ὁ ὁποῖος εἶναι πνεῦμα, εἶναι καὶ πατήρ. ἡ ἰδέα μόνον χριστιανικὴ δύναται νὰ εἶναι, καὶ μόνον εἰς τὸ πλαίσιον τῆς χριστιανικῆς πίστεως εὑρίσκει τὴν πλήρη ἑρμηνείαν της. τοῦτο ἐνισχύεται ἔτι μᾶλλον ἐν συνεχείᾳ.
῾Η Σαμαρεῖτις ἀπαντᾷ, ὅτι γνωρίζει ὅτι ἔρχεται ὁ Μεσσίας· ὅταν ἔλθῃ ἐκεῖνος ἀναγγελεῖ ἡμῖν πάντα. ᾿Εγὼ εἰμι ὁ λαλῶν σοι λέγει ὁ Χριστός. εἰς τὸ σημεῖον αὐτὸ περατοῦται ἡ ἀποκάλυψις. οἱ Σαμαρεῖται ἐγνώριζον ὅτι ἔρχεται ὁ Μεσσίας ἐκ τῆς Πεντατεύχου, καὶ ἀνέμενον τὴν ἔλευσίν του. καὶ τὸ ἀφελὲς γύναιον δὲν εἶναι ἄμοιρον τῆς προσδοκίας αὐτῆς. ὁ ὅρος Μεσσίας ἀπαντᾶται δὶς μόνον ἐν τῇ Γραφῇ, εἰς τὸ κατὰ ᾿Ιωάννην Εὐαγγέλιον, ἅπαξ εἰς τὴν παράγραφον ὅπου ἐκτίθεται ἡ συνάντησις ᾿Ιησοῦ καὶ Ναθαναήλ, καὶ ἅπαξ ἐδῶ. εἰς ἀμφοτέρας τὰς περιπτώσεις ὁ εὐαγγελιστὴς τὸν ἑρμηνεύει διὰ τοῦ ὅρου Χριστός. πράγματι Μεσσίας σημαίνει εἰς τὴν ἑβραϊκήν χριστός, κεχρισμένος, οὕτω δὲ μεταφράζουν πάντοτε καὶ οἱ Ο΄. μόνον ὁ ᾿Ιουδαῖος ᾿Ακύλας χρησιμοποιεῖ τὸν κακόζηλον τύπον «ἠλειμμένος», ὄχι διότι τὸν εὗρε καλλίτερον τοῦ ὅρου «Χριστός», ἀλλ᾿ ἐπίτηδες, διὰ ν' ἀποφύγῃ τὸν γνωστὸν πλέον ἐκ τῆς Χριστιανικῆς πίστεως ὅρον Χριστός. οἱ Σαμαρεῖται ὠνόμαζον τὸν προσδοκώμενον Μεσσίαν ἐλ μούντυ (= ἀρχηγὸν) καὶ χασιάμπ (= μεταρρυθμιστήν).
Δρος ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΙΑΜΑΚΗ, ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΕΙΣ ΤΟ ΚΑΤΑ ΙΩΑΝΝΗΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ, ΕΚΔΟΣΙΣ Β΄ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1997, © Δρ Κωνσταντῖνος Σιαμάκης 1997, ISBN 960 - 7127 - 10 - 2, (Δρ Κωνσταντῖνος Σιαμάκης, Τ.Θ. 1635 - Πανεπιστημιούπολις, 540 06 Θεσσαλονίκη)