ΟΙ ΥΜΝΟΙ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΑΝΑΦΟΡΑΣ
Μετά την Ψαλμόδευση του Βου μέρους του Χερουβικού Ύμνου ( δηλαδή το τμήμα « Ταις Αγγελικαίς » μέχρι και το « Αλληλούια » ),ο Διάκονος ή ο Ιερέας, εκφωνεί τα Πληρωτικά.
Εάν Ιερουργεί Αρχιερέας, ο Χορός ψάλλει το « Εις πολλά έτη » σύντομο και σε Ήχο Β΄. πάντοτε.
Η παλαιά Παράδοση και Τάξη, επιβάλλει να ψάλλονται τα Λειτουργικά ( δηλαδή οι Ύμνοι της Αγίας Αναφοράς, σε εμμελή απαγγελία, όπως ο Απόστολος και το Ευαγγέλιο. Αυτή η Τάξη, διατηρείται μέχρι σήμερα στο Άγιον Όρος και στον Πατριαρχικό Ναό, ιδίως κατά τις καθημερινές Ακολουθίες.
Η μυσταγωγική αυτή απαγγελία των Λειτουργικών, που ταιριάζει με-λωδικά με τις σταθερές και Παραδοσιακές Ιερατικές και Διακονικές Εκφωνήσεις, έχει τη σημασία της.
Γύρω απ’ αυτό το θέμα, έχουν γραφτεί πολλά. Ανάμεσα σ’ αυτά, ο γνωστός Μουσικολόγος Γρηγόριος Στάθης, σημειώνει : « Η Μουσική στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, ενδύει τον λόγον συγκεκριμένων Ύμνων, με συγκεκριμένη μελική επιτήδευση. Μας διαφεύγει όμως, ο εκφωνητικός τρόπος, με τον οποίον εκφέρεται ο Ευχητικός λόγος και εδώ, πρέπει να γνωρίζουμε την διάκριση. Οι Δεήσεις εκφωνούνται και οι Ευχές αναγιγνώσκονται. Οι Ευχές, διακρίνονται στο Κύριο τμήμα τους από τελεύτιο, που απαραιτήτως εκφωνείται και ακόμα το Κύριο τμήμα των Ευχών, αναγιγνώσκεται τουλάχιστον Ιεροπρεπώς, σύμφωνα με το λόγιον του Γρηγορίου του Θεολόγου : « Ιερουργούμε τον λόγον ».
Εδώ, η Μουσική θα πρέπει να κανοναρχεί στον Ιερουργό, τη βάση του Ήχου, στον οποίον ψάλλεται η Λειτουργία, για να βαστά κι αυτός ( Ιερέας ή Αρχιερέας ), σαν « βασταχτής ».
Το λέμε ήπια, για να μη πούμε ότι οι Ιερείς και Αρχιερείς, θα πρέπει να είναι και καλλιτέχνες Ψάλτες, αλλιώς χάνουμε εξ’ αρχής ένα βασικό στοιχείο, της ισόρροπης αισθητικής έκφρασης.
« Κακώ δε μη χρήσει ποτέ βοηθώ. Κρίττον γαρ ή μη ψάλλειν ή μόνον ή μετά βοηθώ. Απολέσει γαρ και το σόν τότε μέλος » γράφει ο Γαβριήλ ο Ιερομόναχος. Όλοι μας, έχουμε γίνει μάρτυρες των κακοφωνιών και της καταστροφής της Μουσικής και πνευματικής απόλαυσης, κατά τη διάρκεια της τέλεσης του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.
Ο Γαβριήλ ο Ιερομόναχος, σπουδαίος Θεωρητικός του 16ου αιώνα, μιλάει ξεκάθαρα για το τι συμβαίνει με την συμψαλμωδία, γιατί περί συμψαλμωδίας πρόκειται, εφ’ όσον συμμετέχουν διάφορα πρόσωπα, άλλος με την καθ’ αυτήν ψαλμωδία και άλλος από του Βήματος, με την μυστική ανάγνωση των Ευχών.
Μεταφράζουμε τα λόγια του Γαβριήλ : « Μη χρησιμοποιήσεις ποτέ κακό βοηθό, γιατί είναι καλύτερα να μην ψάλλεις καθόλου, ούτε μόνος σου, αλλά ούτε και με βοηθό, γιατί θα χάσεις και το δικό σου μέλος ».
Στις μέρες μας, Ψάλτες και Ιερείς, κάνουν κατάχρηση της ψαλμωδίας κατά την ώρα της Θείας Αναφοράς. Ψάλλουν Λειτουργικά σε διάφορους Ήχους, με εντελώς νέο μέλος προς την Εκκλησιαστική Τάξη και Παράδοση, παραμελώντας το Εκφωνητικό Μέλος, που είναι και Σημειογραφημένο, όπως έχει λεχθεί πολλές φορές, από διάφορους Θεωρητικούς και μη. Οι δε Διάκονοι και οι Ιερείς, προσπαθούν όχι να Εκφωνούν με τον Ιερατικό τρόπο, αλλά να ψάλλουν και μάλιστα πολλές φορές, με επιτηδειότερο τρόπο απ’ ότι ψάλλουν οι Ψάλτες, που στο κάτω – κάτω, αυτή είναι η δουλειά τους και γι’ αυτό το λόγο αμείβονται. Δεν είναι τυχαίο, ότι ακούμε πολλές φορές μια Ιερατική Εκφώνηση 10 λέξεων, να διαρκεί περισσότερο από έναν αντίστοιχο Λειτουργικό Ύμνο, που ψάλλουν οι Ψάλτες. Οι Ιερείς εκείνη τη στιγμή, ΔΕΝ είναι Ψάλτες. Ο ρόλος τους μέσα στο Μυστήριο, είναι εντελώς διαφορετικός. Εάν ψάλλουν με φωνητικούς μετεωρισμούς και λαρυγγισμούς, δεν συμβάλλουν στο σκοπό της Αγίας Αναφοράς. Αντίθετα, καταστρέφουν και με τον τρόπο αυτό, μία ακόμα πτυχή της Λειτουργίας, από άποψη αισθητικής θεώρησης της τέλεσης του Μυστηρίου.
Αλλά και οι Ψάλτες, ας μην καλλιεργούν τέτοιο ανταγωνιστικό κλίμα, κατά την ώρα της Θείας Λειτουργίας, ούτε να παρακινούν με διάφο-ρους τρόπους τους Ιερείς.
Στο τέλος ή σε άλλη θέση, θα παραθέσουμε από τον αείμνηστο Κων/πολίτη Πρωτοψάλτη Αλέξανδρο Μουτάογλου, τα Λειτουργικά της Παράδοσης, καθώς και το
« Άξιον Εστίν », το επιλεγόμενον « Αρχαίον » του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου, για να καταλάβουμε καλύτερα, ένα μέρος από όλα τα προαναφερόμενα.
Απλοϊκά μεν αλλά αποκαλυπτικά και πολύ παραστατικά, είναι όσα γράφει ένας αυτήκοος μάρτυρας. Ένας Κανονάρχος των Πατριαρχικών Χορών, της εποχής του Πρωτοψάλτου Ιακώβου Ναυπλιώτη : Εκεί στα Πατριαρχεία, η Μουσική έχει τελειώσει με την λήξη του Χερουβικού και οι αποκρίσεις των Ψαλτών στις Εκφωνήσεις του Ιερουργούντος Πατριάρχη ή των Ιερέων, δεν τραγουδιούνται κανταδορίστικα, όπως γίνεται εδώ, αλλά απαγγέλλονται μονόφωνα, με ύφος σχεδόν κλαψιάρικο. Για μας τους Κων/πολίτες, εκεί στα Πατριαρχεία, με Λειτουργό τον Πατριάρχη ή τους σεμνούς και περισσότερο σεμνόφωνους λοιπούς Αρχιερείς ή τους Διακόνους και Ιερείς του Πατριαρχικού Ναού, οι Εκφωνήσεις « Λάβετε, φάγετε…» και « Πίετε εξ’ αυτού πάντες…», ήταν συγκλονιστικές και δεν επέτρεπαν αποκρίσεις Ψαλτών, με έξαλλα ξεφωνητά, όπως γίνεται εδώ ( και εννοούσε την Ελλάδα ), όπου θεατρίζεται περίπου ο εκκλησιαζόμενος.
Μιλάει ακριβώς, για τα Λειτουργικά της Παράδοσης, που ψάλλονται με την Χρόα του Κλιτού και θα ακούσουμε από τον Πρωτοψάλτη Μουτάογλου και που ψάλλονται – όπως έχουμε ήδη προαναφέρει – ακόμα και σήμερα, στο Άγιον Όρος και στον Πατριαρχικό Ναό.
Παρ’ όλα όσα είπαμε πρίν, έχει επικρατήσει να ψάλλονται Λειτουργικά, σε όλους τους Ήχους. Αυτό, ξεκίνησε από την εποχή του Πρωτοψάλτη Κων/νου Πρίγγου και χειροτερεύει μέρα με την ημέρα. Απόδειξη των ανωτέρω, αποτελεί το γεγονός, ότι στην έντυπη και χειρόγραφη Παράδοση, δεν υπάρχουν Λειτουργικά άλλων Ήχων. Αυτά, άρχισαν να εμφανίζονται δειλά – δειλά, από την αρχή του 20ου αιώνα και μετά. Αυτά που υπήρχαν, ήταν τα Λειτουργικά για τη Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, όπου ήταν διαμορφωμένα ειδικώς γι’ αυτήν και αποτελούν ένα θαυμάσιο Μέλος του 14ου αιώνα, του Ιωάννου του Γλυκέως, τα οποία συνετμήθησαν από τα μέσα του 18ου αιώνα, από τον Πρωτοψάλτη Ιωάννη τον Τραπεζούντιο.
Κατά τις μεγάλες Πατριαρχικές Λειτουργίες και τα Αρχιερατικά Συλλείτουργα, ψάλλεται συνήθως το Αργό « Αγαπήσω σε » του Ιακώβου Πρωτοψάλτου σε Β΄. Ήχο, το οποίον ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης του έκοψε μικρά μέρη, προκειμένου να το προσαρμόσει στις χρονικές απαιτήσεις μιάς Ακολουθίας, πράγμα που από τότε καθιερώθηκε και έχει επικρατήσει να ψάλλεται συντετμημένο μέχρι σήμερα και που θα το ακούσουμε μαζί με τα Λειτουργικά του Ύφους.
Γενικά, ο κατ’ εξοχήν Ήχος της Θείας Λειτουργίας, είναι ο Β΄. και αυτό το διαπιστώνουμε από το γεγονός, ότι οι περισσότεροι Ύμνοι που ψάλλονται σ’ Αυτήν, ανήκουν στον Β΄. Ήχο.
Αυτόν τον Ήχο ακούμε και μαθαίνουμε ευκολότερα από μικρά παιδιά και τον συνιστούμε στους Ψάλτες, ιδίως όταν έχουν να κάνουν με Λειτουργούς άμουσους. Είναι κατά την ταπεινή μας γνώμη, μία καλή λύση, σε μια εποχή που υπάρχει γενική αδιαφορία για την μάθηση της Ψαλτικής Τέχνης. Επί προσθέτως, είναι ο Ήχος στον οποίον ανταποκρίνονται ευκολότερα, οι πάσης φύσεως και βαθμού Κληρικοί.
Ακόμα και το « Άξιον Εστίν » το επιλεγόμενον « Αρχαίον », δεν είναι τυχαίο το ότι τονίστηκε σ’ αυτόν τον Ήχο και είναι αντιπροσωπευτικό της Παράδοσης στη Μ. Εκκλησία και που θ’ ακούσουμε μαζί με τα Λειτουργικά.
Τα « Πατριαρχικά » όπως λέγονται Λειτουργικά, αποτελούν πρόσφατη Παράδοση του Πατριαρχικού Ναού, πρακτική που επεβλήθη από τον Πατριάρχη Μελέτιο Δ΄. Μεταξάκη, που επιθυμούσε μία αντιστροφή των ψαλτικών δεδομένων, μεταξύ Όρθρου και Θείας Λειτουργίας.
Αυτό, ήταν μία άποψη και θέση, που βρήκε κάθετα αντίθετους τους Πατριαρχικούς Ψάλτες, οι οποίοι με επικεφαλής τον Πρωτοψάλτη Ιάκωβο Ναυπλιώτη, αντέδρασαν εντόνως, πράγμα που είχε σαν αποτέλεσμα, την απομάκρυνση του Ιακώβου από τη θέση του, για να επανέλθει σ’ αυτή το ταχύτερο, λόγω του ότι, δεν ήτο δυνατόν να βρεθεί αντάξιος αντικαταστάτης.
Τα Πατριαρχικά λειτουργικά, είναι τονισμένα σε Ήχο Α΄. και αποτε-λούν σύνθεση, του Μάρκου Βασιλείου, ενός μορφωμένου μουσικά υπαλλήλου της Πατριαρχικής Αυλής.
Ωραίες συνθέσεις Λειτουργικών, που θεωρούνται πλέον Κλασσικές, είναι αυτές του Πρωτοψάλτου Κων/νου Πρίγγου, με Εκκλησιαστικές θέσεις και γνωστές καθιερωμένες γραμμές, αλλά και αρκετά ξενόφερτα ακούσματα ( Χουζάμ, Μαχούρ κ.λ.π. ).
Από τους μετέπειτα, ανάμεσα στους πολλούς, αναφέρουμε τον Θρασύβουλο Στανίτσα, Χαράλαμπο Παπανικολάου, Τριαντάφυλλο Γεωργιάδη, Μιχαήλ Χατζηαθανασίου και άλλους βέβαια, οι οποίοι ακολουθώντας το παράδειγμα του Πρίγγου, ξέφυγαν κάπως από τις καθιερωμένες λειτουργικές μελωδίες και δημιούργησαν έναν προσωπικό τρόπο έκφρασης, επηρεασμένο και από εξωτερικά ακούσματα. Υπάρχουν όμως και άλλοι όπως προείπαμε Διδάσκαλοι – Πρωτοψάλτες και μη, οι οποίοι έχουν συνθέσει σωρεία Λειτουργικών, που ψάλλονται από τους διάφορους Ιεροψάλτες. Πολλές όμως απ’ αυτές τις συνθέσεις, είναι τόσο ανεπιτυχείς, που χάνουν κάθε ενδιαφέρον.
Σε όλους αυτούς, περιλαμβάνονται και όσοι χρησιμοποίησαν γραμμές νεοφανείς, προερχόμενες από τα Αραβοπέρσικα Μακάμια και τους διάφορους κλάδους της Οθωμανικής Μουσικής δίνοντάς τους μάλιστα και τα αντίστοιχα ονόματα όπως Χουζάμ, Σαμπάχ, Νεβά, Χιτζάζ, Μαχούρ, Ράστ κ.λ.π. Είναι τα ονόματα που επικράτησαν σαν γνωριστικά αυτώ των συνθέσεων, μεταξύ των Ψαλτών. Είπαμε άλλωστε, ότι ο πρώτος διδάξας και το παράδειγμα ήταν ό ίδιος ο Πρίγγος.
Επίσης υπάρχουν πολλοί, που ψάλλουν τους Λειτουργικούς Ύμνους, με τον τρόπο της Δυτικής Πολυφωνίας, πέραν από κάθε αισθητική λογική της Ορθόδοξης Λατρείας.
Ο Κύριλλος, Αρχιεπίσκοπος Τήνου ο Μαρμαρινός, παρατηρεί σχετικά : « Την Μουσικήν που χθές και πρώην ούτε παρά ιδιωτών παραλαβώντες έχωμεν, αλλ’ εστίν αρχαίου χρόνου δώρον και σοφών ανδρών επινόημα. Οκτώ δε τρόπους λαχούσα παρά των κατά καιρούς αναδειχθέντων κατ’ αυτήν Εκκλησιαστικών Διδασκάλων ούς και Ήχους εκάλεσαν και ποικίλως εν τούτοις και πολυειδώς μελιζομένους, έν τε τας ανιούσας και τας κατιούσας φωνάς, τη δυνάμει των υπό ταύτης τιθεμένων σημαδίων, άτινα Μεγάλα καλούνται Σημάδια ».
Οι παρεκκλίσεις από τον λειτουργικό χαρακτήρα των Ύμνων της Θείας Λειτουργίας και όχι μόνον, έχουν πάρει στις μέρες μας, ανεξέλεγκτες διαστάσεις, διασύροντας και εκθέτοντας επικίνδυνα, το πνεύμα του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.
Ευχή δική μας, να συνετισθούμε « Ότι θέατρον εγεννήθημεν παρ’ Αγγέλοις και ανθρώποις ».
Γ Ε Ν Ο Ι Τ Ο
Μουτάογλου - Λειτουργικά "Του Ύφους" και "Άξιον Εστίν" το επιλεγόμενον "Αρχαίον"
Στανίτσας - Αγαπήσω σε Ιακώβου