From:
symbole@mail.comTo: Μ Σ
Subject: Re: Προς τον κ. Ανατολικιώτη
Date: Wed, Mar 10, 2010 2:29 pm
Τετάρτη 10 μαρτίου 2010
Ἀρ. ἐπ. 45/7518
᾿Αξιότιμη κυρία Σ, πολὺ ὀρθὰ ἀπαντήσατε στὸν μαθητή σας ἐπικεντρώνοντας τὴν διαφορὰ τῶν δύο ἁγιασμῶν στὴν προέλευσί τους καὶ κυρίως στὴν προέλευσι τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ, διότι ἐκεῖ ἀκριβῶς εὑρίσκεται ἡ ἀπάντησις τῆς σχετικῆς ἀπορίας.
῾Ο μέγας ἁγιασμὸς εἶναι πράγματι μία τελετὴ ποὺ προέρχεται ἀπὸ τὸ μυστήριον τοῦ βαπτίσματος. εἶναι δὲ τὸ βάπτισμα, κατὰ τὴν σύμφωνη γνώμη καὶ διδασκαλία τῶν πατέρων τῆς ἐκκλησίας, τὸ ἕνα ἀπὸ τὰ δύο βασικὰ μυστήρια, ἐκ τῶν ὁποίων συνίσταται ἡ ἐκκλησία ὡς σῶμα Χριστοῦ· τὸ ἄλλο μυστήριο εἶναι ἡ θεία εὐχαριστία. γιὰ νὰ ἀκριβολογήσωμε, ὁ μέγας ἁγιασμὸς δὲν προέρχεται ἁπλῶς ἀπὸ τὸ βάπτισμα, ἀλλὰ εἶναι τμῆμα τοῦ βαπτίσματος, σχεδὸν εἶναι ἡ μισὴ τελετὴ τοῦ βαπτίσματος! τοῦτο, διότι κατὰ τὸ βάπτισμα μετὰ τὸ προκαταρκτικὸ τμῆμα, ποὺ εἶναι οἱ εὐχὲς γιὰ τοὺς κατηχουμένους ποὺ πρόκειται νὰ βαπτιστοῦν, ἀκολουθεῖ τὸ τμῆμα τοῦ ἐξαγιασμοῦ τοῦ ὕδατος καὶ κατόπιν ἡ ὑπόλοιπη τελεσιουργία. ἂν συγκρίνωμε τὴν τελετὴ τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ μὲ τὸ βαπτισματικὸ τμῆμα τοῦ ἐξαγιασμοῦ τοῦ ὕδατος, θὰ διαπιστώσωμε ὅτι τὰ κεντρικά τους σημεῖα ἔχουν μεγάλες ὁμοιότητες· ὑπάρχουν οἱ ἴδιες εἰδικὲς δεήσεις στὰ εἰρηνικά, ἐνῷ ἐπίσης εἶναι κοινὴ ἡ εὐχὴ «Μέγας εἶ, Κύριε, καὶ θαυμαστὰ τὰ ἔργα σου». βεβαίως ὑπάρχουν καὶ διαφορές, τὶς ὁποῖες ἐπέφερε ἡ ἐκκλησία, γιὰ νὰ γίνῃ ἡ τελετὴ τοῦ ἁγιασμοῦ αὐτόνομος. εἶναι πάντως σημαντικὸ ὅτι μέσα στὶς εὐχὲς τοῦ βαπτίσματος μέχρι σήμερα ἀκούεται ἡ ἑξῆς δέησις πρὸς τὸν Κύριο· «᾿Αλλὰ σύ, δέσποτα τῶν ἁπάντων, ἀνάδειξον τὸ ὕδωρ τοῦτο ὕδωρ ἀπολυτρώσεως,
ὕδωρ ἁγιασμοῦ...»
Γιὰ νὰ τὸ ποῦμε λίγο πιὸ ἁπλά, κάθε φορὰ ποὺ τελεῖται ὀρθόδοξο βάπτισμα, τελεῖται καὶ μέγας ἁγιασμός, καὶ μέσα σ᾿ αὐτὸν τὸν μέγα ἁγιασμό, ποὺ ἔχει τὴν χάρι τοῦ ᾿Ιορδάνου κατὰ τὴν ὥρα τῆς βαπτίσεως τοῦ Κυρίου, βαπτιζόμαστε ὅλοι οἱ ὀρθόδοξοι χριστιανοί. καὶ θὰ μπορούσαμε σὲ κάθε βάπτισμα ἀμέσως μετὰ τὸν ἁγιασμὸ τοῦ ὕδατος νὰ λαμβάνωμε ἀπὸ αὐτὸ καὶ νὰ τὸ χρησιμοποιοῦμε ὡς μέγαν ἁγιασμόν. καὶ ἀκριβῶς αὐτὸ συνέβαινε στὴν ἀρχαία ἐκκλησία τοὐλάχιστον μέχρι τὸ τέλος τοῦ 5ου αἰῶνος· διότι τότε τὸ βάπτισμα γινόταν κυρίως στὶς μεγάλες δεσποτικὲς ἑορτές, περίπου 5-6 φορὲς τὸν χρόνο. καὶ ἀπὸ τὴν πρᾶξι αὐτὴ τῶν ἀρχαίων χριστιανῶν παρακινούμενη ἡ ἐκκλησία μερίμνησε νὰ ἀποσπάσῃ αὐτὸ τὸ τμῆμα τοῦ ἱεροῦ βαπτίσματος καὶ νὰ τὸ διαμορφώσῃ στὸν σημερινὸ μέγα ἁγιασμό.
Παρατηροῦμε λοιπὸν ὅτι ἡ ἐκκλησία ἔχει θέσει αὐστηρὲς προϋποθέσεις γιὰ τὴν τέλεσι τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ. τελεῖται πάντοτε μέσα στὰ πλαίσια συγκεκριμένων ἐκκλησιαστικῶν ἀκολουθιῶν, ποὺ τελοῦνται στὸν ναό, σὲ εἰδικὸ ἑορταστικὸ πλαίσιο, καὶ σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸ μυστήριο τῆς λειτουργίας ἢ τοῦ βαπτίσματος. ποτὲ πουθενὰ σὲ κανένα λειτουργικὸ βιβλίο δὲν ἀναφέρεται ὅτι μπορεῖ νὰ τελεσθῇ ὁ μέγας ἁγιασμὸς αὐτοτελῶς, σὲ σπίτια ἢ σὲ γραφεῖα, σὲ ὁποιαδήποτε ἡμέρα καὶ ὥρα τοῦ ἔτους, καὶ λοιπά. κανεὶς ποτὲ ἱερεὺς δὲν τελεῖ μέγα ἁγιασμὸ κατὰ τὴν ἔναρξι τοῦ σχολικοῦ ἔτους, κατὰ τὴν πρώτη ἑκάστου μηνός, κατὰ τὰ ἐγκαίνια καταστημάτων καὶ γραφείων, ἢ ἂν τοῦ ζητήσωμε νὰ τελέσῃ ἁγιασμὸ γιὰ τὸ καινούργιο μας αὐτοκίνητο, καὶ οὕτω καθεξῆς. ἀντιθέτως ἡ ἀκολουθία τοῦ μικροῦ ἁγιασμοῦ μπορεῖ νὰ τελεσθῇ ὁπουδήποτε καὶ ὁποτεδήποτε, ἀνεξαρτήτως ἀπὸ κάθε ἄλλη ἐκκλησιαστικὴ ἀκολουθία, χωρὶς νὰ συνδέεται μὲ τὴν λειτουργία ἢ μὲ κάποια γιορτή, καὶ λοιπά. πρέπει νὰ ἐξηγήσω ἐδῶ τί θέλω νὰ πῶ. ἡ ἐκκλησία λαμβάνει ἰδιαίτερη μέριμνα γιὰ τὶς σημαντικές της τελετὲς καὶ κυρίως γιὰ τὰ μυστήριά της, ὥστε νὰ τελοῦνται μέσα σὲ εἰδικὲς συνθῆκες, ἐντὸς τοῦ ναοῦ συνήθως, ὥστε νὰ διαφυλάσσεται ἡ ἱερότητά τους καὶ ἡ κανονικὴ τέλεσί τους καὶ νὰ ἀναδεικνύεται ἡ ἑορτολογικὴ καὶ θεολογικὴ σημασία τους. ἐπὶ παραδείγματι δὲν τελοῦμε τὴν λειτουργία σὲ πεζοδρόμια καὶ καφενεῖα, ἀλλὰ σὲ ναοὺς μὲ ἐγκαινιασμένη ἁγία τράπεζα. τέτοια μέριμνα ἔχει λάβει ἡ ἐκκλησία καὶ γιὰ τὸν μέγα ἁγιασμό. δὲν τελεῖται ὅποτε θέλομε, 365 ἡμέρες τὸν χρόνο, ἀλλὰ ὅποτε πρέπει, στὴν ἑορτὴ τῶν θεοφανείων καὶ μόνον, μέσα σὲ εἰδικὸ πλαίσιο, μετὰ τὸν ἑσπερινὸ ἢ τὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης αὐτῆς δεσποτικῆς ἑορτῆς, πρὶν ἢ μετὰ τὴν θεία λειτουργία. τὸ γεγονὸς λοιπὸν ὅτι ἡ ἐκκλησία θέτει αὐστηροὺς περιορισμοὺς στὴν τέλεσι τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ, ἐνῷ εἶναι ἐλαστικὴ γιὰ τὴν τέλεσι τοῦ μικροῦ, δείχνει ὅτι θεωρεῖ τὸν μέγα ἁγιασμὸ σπουδαιότερο καὶ σημαντικώτερο ἔναντι τοῦ μικροῦ.
Μία ἄλλη σημαντικὴ διαφορὰ μεταξὺ τῶν δύο ἀκολουθιῶν εἶναι κάτι ποὺ γίνεται εὔκολα ἀντιληπτὸ ἀπὸ τοὺς ἱερεῖς, ἀλλὰ ὄχι ἀπὸ τοὺς λαϊκούς. εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ ἀκολουθία τοῦ μικροῦ ἁγιασμοῦ δὲν ἔχει ἱερατικὴ εὐχὴ γιὰ ἐξαγιασμὸ τοῦ ὕδατος· οἱ εὐχὲς ποὺ ὑπάρχουν μιλοῦν κυρίως γιὰ ἴασι τῶν ἀσθενειῶν τῶν πιστῶν. στὸν μέγα ἁγιασμὸ ὑπάρχει ἡ ἑξῆς ἐπίκλησις· «Αὐτὸς οὖν, φιλάνθρωπε βασιλεῦ, πάρεσο καὶ νῦν διὰ τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ ἁγίου σου Πνεύματος
καὶ ἁγίασον τὸ ὕδωρ τοῦτο», κατὰ τὴν ὁποία ὁ ἱερεὺς εὐλογεῖ τὸ ὕδωρ καὶ συνεχίζει· «καὶ δὸς αὐτῷ τὴν χάριν τῆς ἀπολυτρώσεως, τὴν εὐλογίαν τοῦ ᾿Ιορδάνου· ποίησον αὐτὸ ἀφθαρσίας πηγήν, ἁγιασμοῦ δῶρον, ἁμαρτημάτων λυτήριον, νοσημάτων ἀλεξητήριον, δαίμοσιν ὀλέθριον, ταῖς ἐναντίαις δυνάμεσιν ἀπρόσιτον, ἀγγελικῆς ἰσχύος πεπληρωμένον». στὸν μικρὸ ἁγιασμὸ δὲν ὑπάρχει τέτοια ἐπίκλησις οὔτε ἱερατικὴ εὐλογία τοῦ ὕδατος· τὸ ὕδωρ ἁγιάζεται μὲ τὴν βύθισι σ᾿ αὐτὸ τοῦ τιμίου σταυροῦ, ἐνῷ ὁ ἱερεὺς δὲν εὐλογεῖ οὔτε λέει κάποια ἐπίκλησι, ἀλλ᾿ ἁπλῶς ψάλλει τὸ γνωστὸ ἀπολυτίκιον «Σῶσον, Κύριε, τὸν λαόν σου». αὐτὴ ἡ πρᾶξις ἔχει τὴν ἀρχή της σὲ παμπάλαιη πρακτικὴ τῶν πρώτων χριστιανικῶν αἰώνων, τὴν ὁποία χρησιμοποιοῦσαν ἀκόμη καὶ ἁπλοὶ χριστιανοὶ καὶ μοναχοί, ποὺ δὲν εἶχαν καμμία ἱερωσύνη, ἀλλὰ ἦσαν λαϊκοί.
Εἴδαμε μέχρι τώρα ὅτι ὁ μέγας καὶ ὁ μικρὸς ἁγιασμὸς διαφέρουν σημαντικὰ καὶ ὡς πρὸς τὴν προέλευσι καὶ ὡς πρὸς τὶς προϋποθέσεις τελέσεως καὶ ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο τῶν εὐχῶν. ἂς σταθοῦμε λίγο ἀκόμη σ᾿ αὐτὸ τὸ τελευταῖο. τόσο μεγαλείτερη εἶναι ἡ διαφορὰ τῶν δύο ἁγιασμῶν, ὅσο περισσότερο διαφέρουν οἱ εὐχὲς τῶν ἀκολουθιῶν τους. καὶ τόσο διαφορετικὸ εἶναι τὸ εἶδος τῆς θείας χάριτος ποὺ μεταδίδουν, ὅσο διαφέρει μία ἁπλὴ ἐκκλησιαστικὴ ἀκολουθία ἀπὸ ἕνα ἱερὸ μυστήριο.
[ὅτι ἡ μία θεία χάρις καὶ ἄκτιστος ἐνέργεια τοῦ θεοῦ ἐκδηλώνεται μὲ διάφορες μορφὲς καὶ ἔχει διαφορετικὰ ἀποτελέσματα, ἀνάλογα καὶ μὲ τὶς περιστάσεις ἢ τὴν πνευματικὴ κατάστασι τῶν ἀνθρώπων, αὐτὸ εἶναι θέμα ποὺ ἔχει διευκρινισθῆ μὲ τὴν παλαμικὴ θεολογία καὶ μὲ τὶς ἀποφάσεις τῶν συνόδων κατὰ τὴν περίοδο τῶν ἡσυχαστικῶν ἐρίδων, καὶ μπορεῖ ὁ κάθε ἐνδιαφερόμενος νὰ προστρέξῃ στὴν σχετικὴ βιβλιογραφία γιὰ περισσότερη ἐνημέρωσι.] οἱ εὐχὲς τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ εἶναι μοναδικές, πλουσιώτατες, θεολογικώτατες, μὲ μεγάλη ἐμβάθυνσι στὴν σημασία τοῦ βαπτίσματος τοῦ Κυρίου καὶ ἀναλύουν διεξοδικῶς τὸ θέμα τοῦ ἐξαγιασμοῦ τῆς φύσεως. ἡ χάρις ποὺ ἐπιζητεῖται μὲ αὐτὲς τὶς εὐχὲς καὶ ποὺ ἀκολούθως παρέχεται στοὺς πιστοὺς εἶναι ἀνάλογη τῆς μεγάλης καὶ σωτηριολογικῆς σημασίας τῆς συγκεκριμένης δεσποτικῆς ἑορτῆς. ὅλη αὐτὴ ἡ θεολογία, ὅλη αὐτὴ ἡ ἀναφορὰ στὴν θεία οἰκονομία, στὴν νίκη κατὰ τῆς ἁμαρτίας καὶ τῆς φθορᾶς τῆς φύσεως, ἡ ὑπέροχη ἀνάλυσι τῶν δωρημάτων ποὺ λαμβάνομε συμμετέχοντας κατὰ χάριν στὴν ζωὴ τοῦ Κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, ἀποδεχόμενοι καὶ βιώνοντας τὴν διδασκαλία του, ὅλα αὐτὰ ἀπουσιάζουν παντελῶς ἀπὸ τὴν ἀκολουθία τοῦ μικροῦ ἁγιασμοῦ. καμμία σύγκρισις δὲν μπορεῖ νὰ ὑπάρξῃ μεταξὺ τῶν εὐχῶν τῶν δύο ἁγιασμῶν.
Εὐλογία ὕδατος ἔχομε καὶ σὲ ἄλλες περιπτώσεις. κάθε φορὰ ποὺ τρῶμε, στὸ γεῦμα ἢ στὸ δεῖπνο, ἂν ὑπάρχῃ ἱερεύς, λέγει μία συντομώτατη εὐχὴ καὶ εὐλογεῖ «τὴν βρῶσιν» (τὰ φαγώσιμα εἴδη) καὶ «τὴν πόσιν» (τὰ πόσιμα εἴδη) τῶν ἀνθρώπων. αὐτὴ ἡ εὐχὴ καὶ ἡ ἱερατικὴ εὐλογία φέρει τὴν χάρι τοῦ Θεοῦ στὰ εἴδη τῆς τραπέζης, αὐτὸ ὅμως δὲν σημαίνει ὅτι τὸ νερὸ ἢ τὸ κρασὶ ἢ ἡ πορτοκαλάδα ποὺ πίνομε μετατρέπονται σὲ ἁγιασμό. ὑπάρχει ὅμως καὶ ἄλλη εὐλογία «βρώσεως» καὶ «πόσεως»· στὴν θεία λειτουργία. καὶ ἐκεῖ εὐλογεῖται «βρῶσις» καὶ «πόσις», δηλαδὴ ἄρτος καὶ οἶνος, καὶ ἔρχεται ἡ χάρις τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἀλλὰ πόσο μεγάλη διαφορὰ ἀπὸ ὁποιαδήποτε ἄλλη εὐλογία! ἀσυγκρίτως ἀνώτερη καὶ πολὺ διαφορετικὴ ἡ εὐλογία τῆς λειτουργίας ἀπὸ κάθε ἄλλη εὐλογία, τελετὴ ἢ ἀκολουθία. ἔτσι καὶ ἐδῶ. εὐλογία ὕδατος ἔχομε καὶ στὸν μικρὸ καὶ στὸν μέγα ἁγιασμό, πόσο ὅμως διαφέρει ἡ μία ἀπὸ τὴν ἄλλη μᾶς τὸ λένε οἱ διαφορετικὲς εὐχὲς τῶν δύο. ἡ μία εὐλογία (τοῦ μικροῦ ἁγιασμοῦ) γίνεται χάρις στὸν τίμιο σταυρὸ καὶ χωρὶς ἱερατικὴ εὐλογία, ἡ ἄλλη γίνεται μὲ πολλὲς εὐχές, μὲ εἰδικὴ χάρι γιὰ ἄφεσι ἁμαρτιῶν, συντριβὴ τῶν κεφαλῶν τῶν δρακόντων (= δαιμόνων), ἀνακαίνισι τῆς φύσεως, καὶ ἀναγέννησι τῆς πνευματικῆς ζωῆς. ἡ πρώτη εἶναι ἱερὰ ἀκολουθία, ἡ ἄλλη εἶναι ἱερὸν μυστήριον (τμῆμα ἔστω αὐτοῦ).
Φαίνεται ἐπίσης ἡ διαφορὰ τῶν δύο καὶ ἀπὸ τὰ ἀποτελέσματά των. ἂν στὶς 5 ἢ 6 ἰανουαρίου γίνῃ βάπτισις, χρησιμοποιεῖται μέγας ἁγιασμὸς καὶ δὲν ἀναγινώσκονται κατὰ τὸ βάπτισμα οἱ εὐχὲς ἁγιασμοῦ τοῦ ὕδατος, διότι προανεγνώσθησαν στὸν μέγα ἁγιασμό. μόνον μὲ τὸν μέγα ἁγιασμὸ ἐπιτρέπεται αὐτὸ καὶ οὐδέποτε μὲ τὸν μικρό. δὲν μπορεῖ ὁ μικρὸς ἁγιασμὸς νὰ ἀντικαταστήσῃ τὸ ἁγιασμένο ὕδωρ τοῦ βαπτίσματος, δὲν παρέχει τέτοιαν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν, δὲν ἀποπλύνει τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὴν προηγούμενη χωρὶς Χριστὸ ζωή του, δὲν παρέχει τὴν εἰδικὴ ἀναγεννητικὴ καὶ χριστοποιητικὴ χάρι τοῦ ἁγίου Πνεύματος, δὲν μπορεῖ νὰ χρησιμοποιηθῇ ὡς ὕδωρ, «ὃ ἀντίτυπον νῦν καὶ ἡμᾶς σῴζει βάπτισμα» (1Πε 3,21). μικρὴ διαφορὰ εἶναι αὐτό; ὄχι καθόλου, ἀλλὰ εἶναι ἡ κυριώτερη καὶ σημαντικώτερη. γιὰ τὸ ἔργο τοῦ ἀρχιεπισκόπου ᾿Αναστασίου κατὰ τὰ πρῶτα χρόνια στὴν ᾿Αλβανία ὑπάρχει ἕνα ντοκιμαντέρ, ποὺ τὸ ἔχει δείξει καὶ ἡ ἑλληνικὴ τηλεόρασι, νομίζω δὲ ὅτι βρίσκεται καὶ μαγνητοσκοπημένο. σὲ κάποιο σημεῖο δείχνει τὸν (πρῶτο ἴσως) ἁγιασμὸ τῶν ὑδάτων ἀπὸ τὸν ἀρχιεπίσκοπο ᾿Αναστάσιο στὴν ᾿Αλβανία. τὸν σταυρὸ ἔπιασε τότε ἕνας νεαρὸς ᾿Αλβανός, ἀβάπτιστος, ὁ ὁποῖος καθὼς παραδίδει τὸν σταυρό, μὲ συγκίνησι ζητεῖ ἀπὸ τὸν ἀρχιεπίσκοπο νὰ βαπτιστῇ. καὶ ὁ ᾿Αναστάσιος, γνώστης τῆς λειτουργικῆς θεολογίας καὶ τῆς σημασίας τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ ποὺ εἶχε ἤδη τελεστῆ, βαπτίζει ἐπὶ τόπου τὸν νεαρὸ μέσα στὸ ἁγιασμένο ὕδωρ, ἄνευ ἄλλης διαδικασίας παρὰ μόνον μὲ τὴν ἐπίκλησι τοῦ ὀνόματος τῆς ἁγίας Τριάδος, καὶ τοῦ δίνει τὸ ὄνομα Θεοφάνης! κάτι τέτοιο μπορεῖ νὰ γίνει μόνον μὲ τὸν μέγα ἁγιασμό· ἐνῷ παρόμοια χρῆσις τοῦ μικροῦ ἁγιασμοῦ δὲν ἐπιτρέπεται.
᾿Επίσης στὰ βιβλία τῆς ἐκκλησίας (εὐχολόγια καὶ λειτουργικὰ τυπικὰ) προβλέπονται κάποιες περιπτώσεις γιὰ μεγάλες ἑορτὲς καὶ ἀγρυπνίες καὶ ὑπὸ συγκεκριμένες προϋποθέσεις, ἂν κάποιοι πιστοὶ δὲν μποροῦν νὰ προσέλθουν στὴν θεία κοινωνία, νὰ τοὺς μεταδίδῃ ὁ ἱερεὺς μέγαν ἁγιασμὸν πρὸς πνευματικὴν ἐνίσχυσι καὶ παρηγορία. ἀκόμη μέγαν ἁγιασμὸν ὑποχρεοῦται νὰ φυλάττῃ καθ᾿ ὅλον τὸ ἔτος ὁ ἱερεὺς ἐντὸς τοῦ ἱεροῦ βήματος γιὰ εἰδικὲς περιπτώσεις. γενικῶς ἡ ἐκκλησία στὴν πρᾶξι δείχνει μία ἰδιαίτερη φροντίδα γιὰ τὴν χρῆσι τοῦ μεγάλου ἁγιασμοῦ καὶ τὴν διαφύλαξί του ἐντὸς τοῦ ναοῦ γιὰ ὅλο τὸ ἔτος ὑπὸ τὴν ἐπίβλεψι τῶν ἱερέων. τέτοιες διατάξεις καὶ χρήσεις δὲν ὑπάρχουν γιὰ τὸν μικρὸ ἁγιασμό.
Δὲν μπόρεσα νὰ εἶμαι ἐπιγραμματικός, ὅπως μοῦ ζητήσατε, ἀλλὰ θεώρησα προτιμότερο νὰ ἐξηγήσω κάπως λεπτομερέστερα ὡρισμένα σημεῖα, ποὺ συνήθως δὲν μποροῦμε ἐμεῖς οἱ ἁπλοὶ πιστοὶ καὶ μὴ ἱερεῖς νὰ ἀντιληφθοῦμε. εἶμαι στὴν διάθεσί σας γιὰ κάθε διευκρίνισι στὸ μέτρο τοῦ δυνατοῦ.
