Κάρολος Δαρβίνος, «Αὐτοβιογραφία»

[Dionysios]

Κάρολος Δαρβίνος, αὐτοβιογραφία

῾Ο Κάρολος Δαρβίνος, Βρετανὸς φυσιοδίφης καὶ φιλόσοφος ποὺ ἀνέπτυξε μὲ σύγχρονη ἐπιχειρηματολογία τὴν θεωρία κάποιων ἀρχαίων ῾Ελλήνων φιλοσόφων γιὰ τὴν «ἐξέλιξι (ἢ μεταμόρφωσι) τῶν εἰδῶν» στὸ διάβα τῶν αἰώνων, γεννήθηκε στὶς 12 φεβρουαρίου 1809 καὶ πέθανε στὶς 19 ἀπριλίου 1882. τὸ ἔτος 2009 θεωρήθηκε ὡς ἔτος Δαρβίνου μὲ τὴν εὐκαιρία τῆς συμπληρώσεως 200 χρόνων ἀπὸ τὴν γέννησί του. μὲ αὐτὴν τὴν ἀφορμὴ ἀντὶ ἄλλου ἀφιερώματος παρατίθενται ἐδῶ λίγα ἀποσπάσματα ἀπὸ τὴν αὐτοβιογραφία του. τὰ ἀποσπάσματα προέρχονται ἀπὸ τὸ βιβλίο:
Κάρολος Δαρβίνος «Αὐτοβιογραφία» (= The autobiography of Charles Darwin),
μὲ δύο παραρτήματα ἀπὸ τὸν γιό του sir Francis Darwin (fellow of Christ’s College, Cambridge), ποὺ περιλαμβάνουν ἕνα κεφάλαιο μὲ ἀναμνήσεις καὶ ἕνα κείμενο μὲ τὶς θρησκευτικές του ἀντιλήψεις.
μετάφρασι Κατερίνας Χαλμούκου. ἐκδόσεις Γκοβόστη, ᾿Αθήνα 2007.

Τὰ ἀποσπάσματα ἀπὸ τὸ βιβλίο εἶναι γραμμένα μὲ κυανὸ χρῶμα. σὲ κάποια σημεῖα γραμμένα μὲ τὸ σύνηθες μαῦρο χρῶμα δίνονται διαφορετικὲς μεταφράσεις, κάποια σχόλια ἢ ἄλλες πληροφορίες.

[Dionysios]

Κάρολος Δαρβίνος, αὐτοβιογραφία
(ἀποσπάσματα)

Εἰσαγωγικὲς ἐξηγήσεις ἀπὸ τὸν γιό του Francis Darwin (σ. 9)

[Τὰ αὐτοβιογραφικὰ ἀπομνημονεύματα τοῦ πατέρα μου ποὺ δημοσιεύονται ἐδῶ γράφτηκαν γιὰ τὰ παιδιά του καὶ χωρὶς καμμία σκέψι πὼς κάποτε θὰ ἔβλεπαν τὸ φῶς τῆς δημοσιότητος... Εἶναι εὐνόητο πὼς σὲ μιὰ ἀφήγησι προσωπικοῦ καὶ ἰδιωτικοῦ χαρακτῆρος, ποὺ προορίζεται γιὰ τὴν γυναῖκα καὶ τὰ παιδιά του, θὰ ἐμφανίζονταν καὶ ἀποσπάσματα ποὺ ἔπρεπε στὴν παροῦσα ἔκδοσι νὰ παραλειφθοῦν... — F.D.]

᾿Αποσπάσματα ἀπὸ τὴν αὐτοβιογραφία τοῦ Καρόλου Δαρβίνου

(σ. 10)

῾Η μητέρα μου πέθανε τὸν ἰούλιο τοῦ 1817, ὅταν εἶχα κλείσει ἤδη τὰ ὀκτώ...

(σ. 11)

Τὴν ἴδια χρονιὰ ἕνα ἀσήμαντο γεγονὸς ἐντυπώθηκε βαθιὰ στὴν μνήμη μου, καὶ ἐλπίζω αὐτὸ νὰ ὀφείλεται στὶς ἐνοχές μου, δεδομένου ὅτι ἀργότερα εἶχα πολλὲς τύψεις... Εἶπα σὲ ἕνα ἄλλο ἀγόρι... ὅτι μποροῦσα νὰ δημιουργήσω πολύχρωμους πολύανθους καὶ πριμοῦλες ποτίζοντας αὐτὰ τὰ φυτὰ μὲ συγκεκριμένα χρωματιστὰ ὑγρά, τὸ ὁποῖο φυσικὰ ἀποτελοῦσε τερατῶδες ψέμα, καὶ δὲν τὸ εἶχα ἐπιχειρήσει ποτέ. μπορῶ ἐπίσης στὸ σημεῖο αὐτὸ νὰ ἐκμυστηρευτῶ πώς, ὅταν ἤμουν μικρός, ἤμουν πολὺ καλὸς στὴν συνειδητὴ ἐπινόησι ψεμάτων καὶ αὐτὸ γινόταν πάντα μὲ σκοπὸ νὰ δημιουργηθῇ ἔντασι. γιὰ παράδειγμα κάποτε μάζεψα φροῦτα ἀπὸ τὰ ἀγαπημένα δέντρα τοῦ πατέρα μου, τὰ ἔκρυψα στὸν λόγγο καὶ στὴν συνέχεια ἔτρεξα ξέπνοος νὰ διαδώσω τὴν εἴδησι πὼς εἶχα ἀνακαλύψει μία κρυψῶνα μὲ κλεμμένα φροῦτα.

[Dionysios]

(σ. 15)

Κάποτε ἔνιωσα βαθιὰ ταπεινωμένος ἀκούγοντας τὸν πατέρα μου νὰ μοῦ λέῃ· «᾿Εσὺ δὲν ἐνδιαφέρεσαι γιὰ τίποτε ἄλλο ἐκτὸς ἀπὸ τὸ κυνῆγι, τὰ σκυλιὰ καὶ τὸ κυνῆγι ἀρουραίων, καὶ θὰ ντροπιάσῃς τὸν ἑαυτό σου ἀλλά καὶ τὴν οἰκογένειά σου».

(σ. 27)

Κέιμπριτζ, 1828-1831. ἔπειτα ἀπὸ δύο ἀκαδημαϊκὲς περιόδους στὸ ᾿Εδιμβοῦργο ὁ πατέρας μου κατάλαβε... ὅτι δὲν μοῦ ἄρεσε ἡ ἰδέα νὰ γίνω γιατρός, ἔτσι μοῦ πρότεινε νὰ γίνω κληρικός. ζήτησα λίγο χρόνο γιὰ νὰ τὸ σκεφτῶ, καθὼς ἀπὸ τὰ λίγα ποὺ εἶχα ἀκούσει ἢ σκεφτῆ σχετικὰ μὲ αὐτό μοῦ εἶχαν δημιουργηθῆ ἐνδοιασμοὶ σχετικὰ μὲ τὸν ἂν θὰ ἔπρεπε νὰ δηλώσω πίστι σὲ ὅλα τὰ δόγματα τῆς ἀγγλικανικῆς ἐκκλησίας, παρ᾿ ὅλο ποὺ κατὰ τὰ ἄλλα μοῦ ἄρεσε ἡ σκέψι νὰ γίνω ἱερέας στὴν ἐπαρχία.

Μία ἑλληνικὴ παροιμία λέει· «οἱ τοῦ βίου ναυαγοί, τοῦ ὑψίστου λειτουργοί».

(σ. 27-28)

Ἔτσι διάβασα πολὺ προσεκτικὰ τὸ Pearson on the Creed καὶ ὡρισμένα ἀκόμα βιβλία θεολογίας... καὶ σύντομα ἔπεισα τὸν ἑαυτό μου ὅτι ἔπρεπε νὰ ἀποδεχτῶ τὸ δόγμα μας. ἂν σκεφθῇ κανεὶς τὶς ἄγριες ἐπιθέσεις ποὺ δέχτηκα ἀπό τοὺς πιστούς, μοιάζει γελοῖο/(παράδοξο) τὸ ὅτι κάποτε θέλησα νὰ γίνω ἱερέας. μάλιστα αὐτή μου ἡ πρόθεσι καὶ ἡ ἐπιθυμία τοῦ πατέρα μου ἐπισήμως δὲν ἔπαψαν ποτὲ νὰ ὑπάρχουν, ἀλλὰ εἶχαν ἄδοξο τέλος, ὅταν μετὰ τὸ Κέιμπριτζ μπάρκαρα μὲ τὸ Βeagle ως φυσιοδίφης.

(σ. 29)

Γιὰ νὰ περάσω τὶς ἐξετάσεις γιὰ τὸ πτυχίο, ἔπρεπε νὰ μελετήσω τὸ Evidences of Christianity καὶ τὸ Moral Philosophy τοῦ Paley. ἡ μελέτη ἦταν πολὺ ἐνδελεχὴς καὶ εἶμαι πεπεισμένος πῶς θὰ μποροῦσα νὰ εἶχα γράψει ὅλο τὸ Evidences μὲ ἀπόλυτη ὀρθότητα, ὄχι βέβαια στὴν καθαρὴ γλῶσσα τοῦ Paley. ἡ λογικὴ ποὺ διέπει αὐτὸ τὸ βιβλίο, καὶ θὰ μποροῦσα νὰ προσθέσω, καὶ τὸ βιβλίο Natural Theology τοῦ ἰδίου συγγραφέως, μοῦ χάρισε τόση εὐχαρίστησι ὅση καὶ ὁ Εὐκλείδης.

[Dionysios]

(σ. 30-31)

...μπῆκα στὴν παρέα κάποιων ἀπὸ τὴν λέσχη κυνηγιοῦ, μεταξὺ τῶν ὁποίων περιλαμβάνονταν καὶ κάποιοι ἔκλυτοι χαμηλῆς νοημοσύνης νέοι. τὰ βράδια συνηθίζαμε νὰ τρῶμε μαζί... κάποιες φορὲς πίναμε ὑπερβολικά, τραγουδούσαμε χαρούμενοι καὶ παίζαμε χαρτιά. τὸ ξέρω πὼς θὰ ἔπρεπε νὰ αἰσθάνωμαι ντροπὴ γιὰ τὶς ἡμέρες καὶ τὰ βράδια τὰ ὁποῖα πέρασα κατ᾿ αὐτὸν τὸν τρόπο, ἀλλὰ δὲν μπορῶ νὰ μὴν ἀναπολῶ μὲ μεγάλη εὐχαρίστησι ἐκεῖνες τὶς ἡμέρες...

῾Ο γιός του Francis Darwin σχολιάζοντας αὐτὸ τὸ κομμάτι γράφει·

«σύμφωνα μὲ τὶς πληροφορίες ποὺ συνέλεξα ἀπὸ ὡρισμένους συνομηλίκους τοῦ πατέρα μου, ὑπερβάλλει ὡς πρὸς τὴν διονυσιακὴ φύσι αὐτῶν τῶν συγκεντρώσεων» (σημ. 14, σ. 90).

τὸ σχόλιο τοῦ Francis Darwin μπορεῖ νὰ θεωρηθῇ ὡς μία προσπάθεια νὰ ἀμβλυνθῇ ἡ ἐντύπωσι ποὺ δημιουργεῖται στὸν ἀναγνώστη γιὰ τὸ τί θεωρεῖ ὡς ἀξιομνημόνευτο ὁ Κάρολος Darwin, καθὼς γράφει (μὴν τὸ ξεχνᾶμε αὐτὸ) γιὰ τὴν γυναῖκά του καὶ τὰ παιδιά του· ὁπότε μποροῦμε ἁπλῶς νὰ μείνουμε στὸ κείμενο τοῦ Καρόλου ὡς ἔχει. ἀπὸ τὴν ἄλλη, ἂν δεχτοῦμε τὸ σχόλιο τοῦ Francis Darwin, τότε μποροῦμε νὰ τὸ συνδυάσωμε μὲ τὸ ἀνωτέρω ἀπόσπασμα τῆς σελίδος 11.

[Dionysios]

(σ. 40)

Τὸ ταξίδι μὲ τὸ «Μπίγκλ»· 27 δεκεμβρίου 1831 - 2 ὀκτωβρίου 1836.
῞Οταν ἐπέστρεψα στὸ σπίτι μετὰ τὴν σύντομη γεωλογική μου περιήγησι στὴν βόρεια Οὐαλία, βρῆκα ἕνα γράμμα ἀπὸ τὸν Henslow, στὸ ὁποῖο μὲ πληροφοροῦσε ὅτι ὁ πλοίαρχος Fitz-Roy ἦταν πρόθυμος νὰ μοιραστῇ τὴν καμπίνα του μὲ ὁποιονδήποτε νέο ποὺ θὰ προσφερόταν ἐθελοντικὰ νὰ τὸν συνοδεύσῃ ὡς φυσιοδίφης, χωρὶς πληρωμή, στὸ ταξίδι τοῦ Μπίγκλ.

῾Ο Κάρολος Δαρβίνος μπάρκαρε τὸ 1831 σὲ ἡλικία 22 ἐτῶν. δὲν ἦταν ἀκριβῶς μέλος τοῦ πληρώματος τοῦ πλοίου, ἀλλὰ κατεῖχε μία θέσι ποὺ ἐπισήμως χαρακτηριζόταν ὡς «φιλόσοφος τοῦ πλοίου».

(σ. 42)

῾Ο Fitz-Roy ἦταν πολὺ νευρικός... Μὲ μένα ἦταν πολὺ εὐγενικός, ἦταν ὅμως δύσκολος ἄνθρωπος γιὰ νὰ ζῇς μαζί του, κάτι ποὺ ἀναγκαστικὰ προέκυψε λόγῳ τοῦ ὅτι μέναμε στὴν ἴδια καμπίνα.

(σ. 43)

Τὸ ταξίδι μου μὲ τὸ Μπὶγκλ εἶναι ἀναμφισβήτητα τὸ πιὸ σημαντικὸ γεγονὸς στὴν ζωή μου καὶ ἔχει καθορίσει ὁλόκληρη τὴν καριέρα μου...

᾿Απὸ τὴν ἐποχὴ ποὺ τελείωσε τὸ ταξίδι του μὲ τὸ πλοῖο μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς του ὑπέφερε μονίμως ἀπὸ μία ἀνίατη ἀσθένεια, ἡ ὁποία ποτὲ δὲν διαγνώστηκε τί ἀκριβῶς ἦταν, καὶ συχνὰ τὸν καθιστοῦσε ἀνίκανο γιὰ κάθε ἐργασία ἐπὶ ὁλόκληρους μῆνες.

[Dionysios]

(σ. 64)

᾿Εργάστηκα πάνω στὶς ἀληθινὲς ἀρχὲς τοῦ Bacon καὶ ἄρχισα νὰ συλλέγω / δεδομένα σὲ εὐρεῖα κλίμακα (= ἕναν τεράστιο ὄγκο στοιχείων) / χωρίς νὰ στηρίζωμαι σὲ κάποια (προκαθωρισμένη) θεωρία...

(σ. 64-65)

Γρήγορα ἀντιλήφθηκα ὅτι ἡ βάσι/(τὸ κλειδὶ) τῆς ἐπιτυχίας τοῦ ἀνθρώπου γιὰ νὰ δημιουργήσῃ χρήσιμες ποικιλίες ἀπὸ ζῶα καὶ φυτὰ ἦταν ἡ διαδικασία τῆς ἐπιλογῆς. ὅμως παρέμεινε γιὰ ἀρκετὸ καιρὸ μυστήριο γιὰ μένα ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο θὰ μποροῦσε ἡ επιλογὴ νὰ ἐφαρμοστῇ σὲ ὀργανισμοὺς ποὺ ζοῦσαν ἐλεύθεροι στὴν φύσι (στὸ φυσικό τους περιβάλλον).

(σ. 65)

...Φύτρωσε στὸ μυαλό μου ἡ ἰδέα πὼς κάτω ἀπὸ αὐτὲς τὶς συνθῆκες οἱ εὐνοούμενες παραλλαγὲς ἔτειναν νὰ διατηρηθοῦν/(νὰ ἐπιζήσουν) , ἐνῷ οἱ ἄλλες οἱ λιγώτερο εὐνοούμενες νὰ ἐκλείψουν. τὸ ἀποτέλεσμα τῆς διαδικασίας αὐτῆς θὰ ἦταν ἀναγκαστικὰ ἡ δημιουργία νέων εἰδῶν. ἐπιτέλους εἶχα στὰ χέρια μου μία θεωρία, πάνω στὴν ὁποία θὰ μποροῦσα νὰ δουλέψω· ἡ ἀνησυχία μου μήπως τυχὸν ἐπηρεαστῶ ἀπὸ κάθε προκατάληψη ἦταν τόσο μεγάλη, ὥστε ἀποφάσισα γιὰ κάποιο διάστημα / νὰ μὴν κάνω τὴν παραμικρὴ ἀναφορὰ / (νὰ μὴ γράψω οὔτε τὴν πιὸ σύντομη πραγματεία) . τὸν ἰούνιο ὅμως τοῦ 1842 ἀποφάσισα γιὰ πρώτη φορὰ νὰ γράψω μία πολὺ συνοπτικὴ περίληψι τῆς θεωρίας μου…

(σ. 65)

῾Ωστόσο ἐκείνη τὴν ἐποχὴ παρέβλεψα ἕνα πρόβλημα ἐξαιρετικῆς σημασίας· καὶ ἀπορῶ, ὅταν τὸ σκέφτωμαι, πὼς ἂν καὶ τόσο ἁπλὸ ὅσο καὶ τὸ πρόβλημα μὲ τὸ αὐγὸ τοῦ Κολόμβου, πῶς παρέβλεψα τὸ πρόβλημα καὶ τὴν λύσι του. τὸ στοιχεῖο αὐτὸ εἶναι ἡ τάσι ποὺ ἔχουν τὰ ἔμβια ὄντα, ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν ἴδια οἰκογένεια εἰδῶν, νὰ ἐμφανίζουν ἀποκλίνοντα χαρακτηριστικὰ ὅσο ἀλλάζουν…

(σ. 66)

...καὶ θυμᾶμαι ἀκόμη τὸ ἀκριβὲς σημεῖο τοῦ δρόμου ὅπου βρισκόμουν μέσα στὴν ἅμαξά μου, ὅταν πρὸς μεγάλη μου χαρὰ ἄστραψε στὸ μυαλό μου ἡ λύσι τοῦ προβλήματος…

[Dionysios]

(σ. 81)

Παλαιότερα συνήθιζα νὰ σκέφτωμαι τὶς προτάσεις μου, προτοῦ τὶς καταγράψω· ὅμως ἐδῶ καὶ πολλὰ χρόνια ἔχω ἀνακαλύψει ὅτι ἐξοικονομῶ χρόνο, ὅταν γραφω ὁλόκληρες σελιδες ὅσο πιὸ γρήγορα μπορῶ, γράφοντας μισὲς τὶς λέξεις καὶ κάνοντας στὴν συνέχεια σκόπιμες διορθώσεις. προτάσεις μου ποὺ εἶναι μισογραμμένες εἶναι πολλὲς φορὲς καλλίτερες ἀπὸ προτάσεις ποὺ ἔχουν γραφῆ ἔπειτα ἀπὸ σκέψι.

(σ. 82)

Μέχρι τὴν ἡλικία τῶν τριᾶντα ἢ πέρα ἀπὸ αὐτὴν ἀντλοῦσα μεγάλη εὐχαρίστησι ἀπὸ διάφορα εἴδη ποιήσεως... καὶ μάλιστα ὡς μαθητὴς αἰσθανόμουν ἔντονη ἱκανοποίησι, ὅταν διάβαζα Σαίξπηρ, ἰδίως τὰ ἱστορικά του ἔργα. ἔχω ἐπίσης ἀναφέρει ὅτι στὸ παρελθόν ἡ ζωγραφικὴ μοῦ προσέφερε ἰδιαίτερη, καὶ ἡ μουσικὴ πολὺ μεγάλη ἀπόλαυση. ἀλλὰ τώρα ἐδῶ καὶ πολλὰ χρόνια δὲν ἔχω τὴν ὑπομονὴ νὰ διαβάσω οὔτε ἕναν στίχο· προσφάτως προσπάθησα να διαβάσω Σαίξπηρ καὶ τὸν βρήκα τόσο ανυπόφορα βαρετό, ὥστε μοῦ προκάλεσε ναυτία. ἐπίσης ἔχω χάσει σχεδόν ἐξ ὁλοκλήρου τὸ ἐνδιαφέρον μου γιὰ τὴν ἀπόλαυσι τῆς ζωγραφικῆς καὶ τῆς μουσικῆς...

(σ. 83)

Τὸ μυαλό μου φαίνεται ὅτι ἔχει μετατραπῆ σὲ ἕνα εἶδος μηχανῆς γιὰ τὴν ἐξαγωγὴ γενικῶν νόμων μέσα ἀπὸ μία μεγάλη συλλογὴ δεδομένων, δὲν μπορῶ ὅμως νὰ καταλάβω γιατί αὐτὸ προκάλεσε τὴν ἀτροφία ἐκείνου τοῦ μέρους τοῦ ἐγκεφάλου, ἀπὸ τὸ ὁποῖο ἐξαρτῶνται οἱ ἀνώτερες ἀπολαύσεις... Ἂν χρειαζόταν νὰ ξεκινήσω τὴν ζωή μου ἀπὸ τὴν ἀρχή, θὰ εἶχα βάλει ὡς κανόνα νὰ διαβάζω λίγη ποίησι καὶ νὰ ἀκούω λίγη μουσικὴ τοὐλάχιστον μία φορὰ τὴν ἑβδομάδα, διότι ἴσως ἔτσι τὰ τμήματα τοῦ ἐγκεφάλου μου ποὺ τώρα ἔχουν ἀτροφήσει νὰ εἶχαν παραμείνει ἐνεργὰ μέσῳ τῆς χρήσεώς τους. ἡ ἀπώλεια αὐτῶν τῶν ἀπολαύσεων εἶναι μία ἀπώλεια εὐτυχίας καὶ μπορεῖ ἐνδεχομένως νὰ ἀποβῇ ἐπιβλαβὴς γιὰ τὸ πνεῦμα, πιθανώτατα δὲ καὶ γιὰ τὸν ἠθικὸ χαρακτῆρα, μὲ τὴν ἐξασθένισι τοῦ συναισθηματικοῦ μέρους τῆς ἀνθρώπινης φύσεώς μας.

[Dionysios]

Παράλληλα μὲ τὴν σταδιακὴ διαμόρφωσι τῆς θεωρίας του περὶ τοῦ «μεταμορφισμοῦ» (δηλαδὴ τῆς μεταμορφώσεως [καὶ ὄχι ἐξελίξεως] τῶν εἰδῶν, ὅπως ὁ ἴδιος ὠνόμασε τὴν θεωρία του), συνετελεῖτο καὶ μία σταδιακὴ ἀπομάκρυνσί του ἀπὸ τὴν ἀρχικὴ χριστιανικὴ (γιὰ τὴν ἀκρίβεια ἀγγλικανικὴ) πίστι του. ἔτσι ἀπὸ ἀγγλικανὸς γρήγορα (πρὶν ἀπὸ τὸν γάμο του) μεταπήδησε στοὺς οὐνιταρίους. ἀργότερα ἀμφισβήτησε τὴν μοναδικότητα τοῦ χριστιανισμοῦ γενικῶς καὶ πέρασε ἀπὸ μία φάσι συγκρητισμοῦ. ἡ πίστι του κλονίστηκε ἀνεπανόρθωτα, ὅταν τὸ 1851 ἔχασε τὴν μόλις 10 ἐτῶν ἀγαπημένη κόρη του Ἄννυ. ἔγινε δεϊστής, σὲ μεταγενέστερη φάσι ἀποδέχτηκε τὴν ὕπαρξι ἑνὸς προσωπικοῦ θεοῦ, καὶ τέλος ἔγινε ἀγνωστικιστής, χωρὶς ὅμως ποτέ του νὰ καταλήξῃ ἄθεος ὅπως ὁ ἀδελφός του Ἔρασμος.

(σ. 154)

...᾿Αφοῦ μὲ ῥωτᾶτε, σᾶς λέω ὅτι ἡ ἄποψί μου συχνὰ μεταβάλλεται... ᾿Ακόμα καὶ στὶς πιὸ ἀκραῖες μεταβολές της δὲν ἔχω ὑπάρξει ποτὲ ἄθεος μὲ τὴν ἔννοια τῆς ἀρνήσεως τῆς ὑπάρξεως ἑνὸς θεοῦ. νομίζω γενικὰ (καὶ ὅλο καὶ περισσότερο, καθὼς μεγαλώνω), ὄχι ὅμως πάντοτε, ὅτι ἡ πιὸ σωστὴ περιγραφὴ ὡς πρὸς τὴν θρησκευτική μου στάσι θὰ ἦταν ἐκείνη τοῦ ἀγνωστικιστῆ.

(σ. 157)

'Εκεῖνο ποὺ θὰ μποροῦσα νὰ πῶ εἶναι ὅτι αὐτὸ τὸ μεγάλο καὶ θαυμαστὸ σύμπαν, μαζὶ μὲ τοὺς ἐνσυνείδητους ἑαυτούς μας ἀποκλείεται νὰ πιστέψωμε ὅτι ἔχει προκύψει τυχαῖα, καὶ αὐτὸ μοῦ φαίνεται ὅτι ἀποτελεῖ τὸ βασικώτερο ἐπιχείρημα ποὺ συνηγορεῖ ὑπὲρ τῆς ὑπάρξεως τοῦ θεοῦ· δὲν ἔχω ὅμως καταφέρει νὰ ἀποφανθῶ ἂν τὸ ἐπιχείρημα αὐτὸ ἔχει οὐσιαστικὴ ἀξία.

(σ. 158)

῾Ο κύριος Δαρβίνος... πιστεύει ὅτι ἡ θεωρία τοῦ μεταμορφισμοῦ [σ.σ. δηλαδὴ ἡ θεωρία τῆς ἐξελίξεως, ὅπως ὀνομάζεται σήμερα] εἶναι ἀρκετὰ συμβατὴ μὲ τὴν πίστι σὲ κάποιον θεό· δὲν πρέπει ὅμως νὰ ξεχνᾶται ὅτι οἱ ἄνθρωποι ἔχουν διαφορετικὴ ἄποψι γιὰ τὴν ἔννοια θεός.

(ἀπὸ ἀπαντητικὴ ἐπιστολὴ τῆς οἰκογενείας του σὲ κάποιον Γερμανὸ φοιτητὴ τὸ 1879)

[Dionysios]

(σ. 158)

Κατὰ τὴν ἄποψί μου, δὲν πιστεύω πὼς ὑπῆρξε ποτὲ κάποιου εἴδους ἀποκάλυψι. ὅσον γιὰ τὴν μετὰ θάνατον ζωὴ κάθε ἄνθρωπος πρέπει νὰ κρίνῃ μόνος του καὶ νὰ ἐπιλέξῃ μεταξὺ ἀντικρουόμενων καὶ ἀσαφῶν πιθανοτήτων.

(σ. 159)

Τὸν καιρὸ ποὺ ταξίδευα μὲ τὸ Μπὶγκλ ἤμουν ἀρκετὰ πιστὸς καὶ θυμοῦμαι ὅτι πολλοὶ ἀπὸ τοὺς ἀξιωματικοὺς μὲ κορόιδευαν μὲ τὴν ψυχή τους (παρ᾿ ὅλο ποὺ ἦσαν καὶ οἱ ἴδιοι πιστοί), ἐπειδή, ὅταν ἤθελα νὰ ἀναφερθῶ σὲ κάποιο ζήτημα ἠθικῆς, ἀνέτρεχα στὴν Βίβλο θεωρῶντάς την ὡς ἀναμφισβήτητη... ᾿Εκείνη τὴν περίοδο ὅμως, δηλαδὴ μεταξὺ τοῦ 1836 καὶ τοῦ 1839, εἶχα ἀρχίσει σταδιακὰ νὰ συνειδητοποιῶ ὅτι ἡ Παλαιὰ Διαθήκη ἦταν ἐξίσου ἀξιόπιστη ὅσο καὶ τὰ ἱερὰ κείμενα τῶν ἰνδουιστῶν... Μέσα ἀπὸ τέτοιες σκέψεις ἄρχισα σιγὰ σιγὰ νὰ δείχνω δυσπιστία ἀπέναντι στὸν χριστιανισμὸ ὡς ὑπέρτατη ἀποκάλυψι.

(σ. 160)

Τὸ γεγονὸς πὼς πολλὲς ψευδεῖς θρησκεῖες ἔχουν ἐξαπλωθῆ σὰν πύρινη λαίλαπα σὲ μεγάλα τμήματα τοῦ πληθυσμοῦ τῆς γῆς ἄσκησε κάποια ἐπιρροὴ πάνω μου. δὲν ἔσπευσα ὅμως νὰ ἀπαρνηθῶ τὴν πίστι μου· εἶμαι σίγουρος γι᾿ αὐτό... Δυσκολευόμουν ὅμως ὅλο καὶ περισσότερο, ἀφήνοντας ἐλεύθερη τὴν φαντασία μου, νὰ ἐπινοήσω ἀποδεικτικὰ στοιχεῖα ποὺ θὰ κατάφερναν νὰ μὲ πείσουν. ἔτσι ἄρχισε νὰ μὲ κυριεύῃ, μὲ πάρα πολὺ ἀργοὺς ῥυθμοὺς βέβαια, ἡ δυσπιστία, ἡ ὁποία τελικὰ ἑδραιώθηκε μέσα μου. οἱ ῥυθμοὶ ἦσαν τόσο ἀργοί, ὥστε δὲν αἰσθάνθηκα καμμία ὀδύνη.

Στὰ λόγια του αὐτὰ (καὶ σὲ ἄλλα σημεῖα τῶν κειμένων του) διακρίνεται κάποια μισαλλοδοξία στὴν σκέψι του.

[Dionysios]

(σ. 163)

Αὐτὸ τὸ πολὺ παλαιὸ ἐπιχείρημα τῆς ὑπάρξεως τῶν δεινῶν ἐνάντια στὴν ὕπαρξι ἑνὸς νοήμονος πρώτου κινοῦντος μοῦ φαίνεται στιβαρό.

(σ. 164-165)

...μία ἄλλη πεποίθησι στὴν ὕπαρξι τοῦ Θεοῦ... προκύπτει ἀπὸ τὴν ἐξαιρετικὴ δυσκολία ἢ μᾶλλον ἀπὸ τὴν ἀδυναμία νὰ συλλάβῃ κανεὶς αὐτὸ τὸ ἀπέραντο καὶ θαυμαστὸ σύμπαν, μαζὶ μὲ τὸν ἄνθρωπο καὶ τὴν ἱκανότητά του νὰ κοιτάζῃ πολὺ πίσω στὸ παρελθὸν καὶ πέρα μακριὰ στὸ μέλλον, ὡς ἀποτέλεσμα τυφλῆς τύχης ἢ ἀναγκαιότητος. ὅταν υἱοθετῶ αὐτὴν τὴν συλλογιστική, ἀναγκάζομαι νὰ ἀποδεχτῶ τὴν ὕπαρξι κάποιου πρώτου κινοῦντος μὲ νοημοσύνη ἀνάλογη σὲ κάποιο βαθμὸ μὲ τὴν νοημοσύνη τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἀξίζω τὸν χαρακτηρισμὸ τοῦ θεϊστῆ...

(σ. 165)

...μπορεῖ κανεὶς νὰ ἐμπιστευτῇ τὸ ἀνθρώπινο μυαλό, τὸ ὁποῖο θεωρῶ πὼς ἔχει προέλθει ἀπὸ ἕνα μυαλὸ τόσο χαμηλοῦ ἐπιπέδου ὅσο ἐκεῖνο τῶν πιὸ ταπεινῶν ζῴων, ὅταν συνάγῃ τόσο μεγαλεπήβολα συμπεράσματα; δὲν μπορῶ νὰ ἰσχυριστῶ ὅτι θὰ ῥίξω φῶς σὲ προβλήματα τόσο δυσνόητα. εἶναι ἀδύνατον νὰ λύσωμε τὸ μυστήριο τῆς ἀρχῆς ὅλων τῶν πραγμάτων, καὶ πρέπει, ἂν μή τι ἄλλο, νὰ εἶμαι ἱκανοποιημένος ποὺ παραμένω ἀγνωστικιστής.

Εἶναι σαφὲς ὅτι τὸ μυαλὸ τοῦ Καρόλου Δαρβίνου ἦταν θολωμένο, βασανιζόταν ἀπὸ διάφορες ἀρνητικὲς καὶ ἀρνησίχριστες σκέψεις καὶ συχνὰ βρισκόταν σὲ κατάστασι συγχύσεως.