Ο Χουρμούζιος και το σημάδι της οξειας

[anasto]

Ακούω συχνά και διαβάζω σε βιβλία ή ακόμη και στο διαδίκτυο ότι ο Χουρμούζιος Χαρτοφύλακας χρησιμοποιουσε και το σημάδι της οξείας. Λέγεται μάλιστα ότι τα χειρόγραφά του είναι γεμάτα από οξείες, και δείχνουν και φωτογραφίες. Θα ήθελα να μάθαινα κάποιες περισσότερες λεπτομέρειες για το θέμα αυτό και μάλιστα απο τον κ. Ανατολικιώτη, αν γίνεται, ο οποίος έχει ασχοληθεί με το θέμα.

[Dionysios]

Ακούω συχνά και διαβάζω σε βιβλία ή ακόμη και στο διαδίκτυο ότι ο Χουρμούζιος Χαρτοφύλακας χρησιμοποιουσε και το σημάδι της οξείας. Λέγεται μάλιστα ότι τα χειρόγραφά του είναι γεμάτα από οξείες, και δείχνουν και φωτογραφίες. Θα ήθελα να μάθαινα κάποιες περισσότερες λεπτομέρειες για το θέμα αυτό και μάλιστα απο τον κ. Ανατολικιώτη, αν γίνεται, ο οποίος έχει ασχοληθεί με το θέμα.

Στὸ βιβλίο μου «῾Ο Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ» (καὶ ἡ συμβολή του εἰς τὴν μουσικὴν μεταρρύθμισιν τοῦ 1814), ᾿Αθῆναι 2004, ὅλο τὸ δεύτερο μέρος τὸ ἔχω ἀφιερωμένο σὲ θέματα μουσικῆς ὀρθογραφίας μέσα ἀπὸ τὰ κείμενα ποὺ μᾶς παρέδωσε ὁ μουσικοδιδάσκαλος Χουρμούζιος. σὲ δύο σημεῖα τοῦ βιβλίου (σ. 65-71 καὶ 84-85) ἐξετάζω καὶ τὸ θέμα τῆς νομιζομένης ὀξείας στὰ χειρόγραφά του. τὸ συμπέρασμά μου εἶναι ὅτι δὲν πρόκειται γιὰ ὀξεῖα ἀλλὰ γιὰ ὀλίγον, τὸ ὁποῖο σὲ ὡρισμένες περιπτώσεις ἔχει μία κλίσι καὶ ὁμοιάζει μὲ τὸ σχῆμα τοῦ σημαδοφώνου τῆς ὀξείας, ποὺ ἐχρησιμοποιεῖτο στὴν παλαιὰ παρασημαντική. στὸ βιβλίο μάλιστα ἐξετάζω τὶς προϋποθέσεις δημιουργίας καὶ ἑρμηνείας τοῦ φαινομένου, ἐνῷ καταθέτω καὶ 25 ἐπιχειρήματα πρὸς στήριξιν τῶν συμπερασμάτων μου. τὸ ἐν λόγῳ βιβλίον διατίθεται στὸ ἐμπόριον καὶ ὅποιος ἐπιθυμεῖ μπορεῖ νὰ τὸ προμηθευθῇ ἀπὸ τὸ βιβλιοπωλεῖον Νεκτάριος Παναγόπουλος, Χαβρίου 3 καὶ Κολοκοτρώνη, ᾿Αθῆναι, τηλ. 210.322.4819.

Στὸ παρὸν σημεῖο μοῦ δίδεται ἡ εὐκαιρία νὰ ἐπανέλθω σ᾿ αὐτὸ τὸ θέμα καὶ νὰ καταθέσω κάποια συμπληρωματικὰ στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα τὰ θεωρῶ χρήσιμα, διότι στὸ βιβλίο ἡ ἀνάπτυξις τῶν ἐπιχειρημάτων εἶναι κάπως συνοπτική, καθὼς τὸ κύριο θέμα τῆς ἐργασίας μου ἦταν γενικῶς ἡ προσωπικότης τοῦ Χουρμουζίου καὶ ὄχι εἰδικῶς τὸ σημαδόφωνον τῆς ὀξείας. τὰ ὅσα ἔγραψα στηρίζονται πάνω στὶς πηγὲς καὶ στὴν βιβλιογραφία καὶ μάλιστα σὲ ἔρευνα ἐπὶ τῶν πηγῶν, ἀλλὰ μία μερίδα ἀναγνωστῶν, ποὺ δὲν εἶναι ἐξοικειωμένοι μὲ τὴν ἐπιστημονικὴ σκέψι ἢ ποὺ δὲν ἔχουν πρόσβασι καὶ ἐποπτεία σὲ μεγάλο μέρος τῶν πηγῶν, ἐνίοτε δυσκολεύονται νὰ κατανοήσουν κάποια συμπεράσματα.

Εἶναι γνωστὸ ὅτι στὰ χειρόγραφα τοῦ Χουρμουζίου συναντοῦμε συχνὰ ὄχι μόνον τὸ γνωστὸ «ὀλίγον» τὸ εὐθυγραμισμένο ὁριζοντίως ἀλλὰ καὶ ἕνα ἄλλο σημάδι ποὺ μοιάζει μὲ ὀλίγον «πλαγιαστό», «κεκλιμένο», μὲ τὴν δεξιὰ ἄκρη του ἄλλοτε ἐλαφρῶς καὶ ἄλλοτε ἐντόνως ὑπερυψωμένη. πολλοὶ θεωροῦν ὅτι τὸ συγκεκριμένο σημάδι εἶναι ἡ ὀξεῖα τῆς παλαιᾶς παρασημαντικῆς, διότι ἔτσι τοὺς εἶπε κάποιος, ἔτσι τὸ ἄκουσαν, ἔτσι λέγεται, ἔτσι νομίζεται, «καὶ παρὰ πολλῶν τοῦτο κοινῶς ὁμολογεῖται». κάποιοι λοιπὸν παίρνουν μπροστά τους φωτογραφίες ἢ φωτοτυπίες ἀπὸ μουσικὰ χειρόγραφα τοῦ Χουρμουζίου (τὰ ὁποῖα βέβαια δὲν τὰ ἀνακάλυψαν οἱ ἴδιοι οὔτε τὰ καταλογογράφησαν οἱ ἴδιοι οὔτε τὰ μελέτησαν συνολικῶς), καὶ τὰ κοιτάζουν καμαρώνοντας ὅτι διαβάζουν μουσικὴ ἀπὸ τὰ ἴδια τὰ αὐτόγραφα τοῦ ἐφευρέτου τῆς νέας μεθόδου· καὶ ναὶ μὲν αὐτὸ κατ᾿ ἀρχὰς εἶναι πολὺ καλὸ καὶ σωστὸ καὶ ὠφέλιμο, ἀλλὰ στὴν συνέχεια νομίζουν ὅτι ἔτσι γίνονται καὶ ἐπιστήμονες καὶ ὅτι μποροῦν νὰ ἐκφράζουν καὶ ἀπόψεις περὶ ὀξείας στὰ χειρόγραφα τοῦ Χουρμουζίου. εἶναι σὰν νὰ πάρῃ ἕνα παιδὶ τοῦ δημοτικοῦ μία ἐκλαϊκευμένη ἰατρικὴ ἐγκυκλοπαίδεια, καὶ ἐπειδὴ μπορεῖ νὰ τὴν διαβάσῃ, νὰ νομίσῃ ὅτι ἔγινε καὶ ἐπιστήμων ἰατρὸς κιόλας καὶ ὅτι μπορεῖ νὰ κάμῃ καὶ ἐγχειρήσεις. ἔτσι καὶ αὐτοὶ ἀνοίγουν τὶς φωτοτυπίες τους καὶ τὶς φωτογραφίες τους βλέπουν τὸ «κεκλιμένον» σημαδόφωνον, καὶ ἀναφωνοῦν σὰν ἄλλοι Ἄννες καὶ Καϊάφες τῆς μουσικῆς μας παραδόσεως· «ἰδοὺ ὁ Χουρμούζιος γράφει μὲ τὸ σημαδόφωνον τῆς ὀξείας· τί ἔτι χρείαν ἔχομεν μαρτύρων;»

Βεβαίως τὸ θέμα δὲν εἶναι ἂν ὁ Χουρμούζιος γράφει ἢ ὄχι μὲ τὸ συγκεκριμένο «πλαγιαστὸ» σημάδι, ἀλλὰ τί εἶναι τέλος πάντων αὐτὸ τὸ σημάδι, «ὀλίγον» ἢ «ὀξεῖα»; τὸ ὅτι εἶναι πλαγιαστὸ σὲ κάποιες περιπτώσεις δὲν ἀποδεικνύει τίποτε, καὶ ὅσοι θεωροῦν ὅτι ἡ κλίσις τοῦ σχήματος ἀποδεικνύει τὸ εἶδος τοῦ σημαδοφώνου ἁπλῶς κάνουν ἐκεῖνο τὸ λάθος ποὺ λέγεται στὴν λογικὴ καὶ στὴν ῥητορικὴ «λῆψις τοῦ ζητουμένου»· δηλαδὴ λαμβάνουν ὡς δεδομένο ἐκεῖνο ποὺ θὰ ἔπρεπε πρῶτα νὰ ἀποδείξουν. δὲν εἶναι σπάνιες τέτοιες περιπτώσεις.

Στὸ ἐρώτημα ἂν εἶναι «ὀλίγον» ἢ «ὀξεῖα» τὸ συγκεκριμένο πλαγιαστὸ σημάδι ἀπαντάει ὁ ἴδιος ὁ Χουρμούζιος σὲ χειρόγραφά του. γιὰ τὴν προαναφερθεῖσα ἐργασία μου (ἡ ὁποία κατετέθη τὸν ἰούνιο τοῦ 2003) εἶχα ὑπόψει μου μεταξὺ ἄλλων καὶ ἕναν ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ κώδικα τοῦ Χουρμουζίου μὲ τίτλον «Εἰσαγωγὴ εἰς τὸ θεωρητικὸν καὶ πρακτικὸν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς», τὸν ὁποῖον ἔχω ἀκόμη στὸ ἀρχεῖό μου, σὲ φωτογραφίες βέβαια. πρόκειται γιὰ τὸ περίφημο θεωρητικὸν τοῦ Χουρμουζίου, τὸ ὁποῖον κατ᾿ εὐτυχῆ συγκυρία ἐξέδωκε ὁ μουσικολόγος τοῦ πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ᾿Εμμανουὴλ Γιαννόπουλος τὸ 2002 σὲ κριτικὴ ἔκδοσι βάσει 4 αὐτογράφων κωδίκων τοῦ Χουρμουζίου. τὸ ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ ποὺ ἔχω ἐγὼ εἶναι τὸ συμβολιζόμενο ὡς κῶδιξ Σ (Ι.Σ.) στὴν ἔκδοσι Γιαννόπουλου (βλέπε τὴν 1η ἔκδοσι τοῦ ᾿Εμ. Γιαννόπουλου, Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 8 «κυριώτερες συντομογραφίες», σελ. 18 σημ. 18, σελ. 38, καὶ σελ. 117).

Στὴν συνέχεια παραθέτω τὶς μαρτυρίες τοῦ ἴδιου τοῦ Χουρμουζίου, γιὰ τὸ συγκεκριμένο σημαδόφωνο, ἀπὸ τὸν ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ κώδικα Σ. παραπέμπω στὶς σελίδες τοῦ κώδικος μὲ τὸ σύμβολό του Σ μπροστά (π.χ. Σ15-16) καὶ ταυτοχρόνως στὶς σελίδες τῆς παραπάνω ἐκδόσεως τοῦ μουσικολόγου ᾿Εμ. Γιαννοπούλου μὲ τὸ σύμβολο Γ μπροστὰ καὶ μὲ ἔνδειξι παραγράφου (π.χ. Γ12 §η΄), διότι στὸ ἔντυπο ἀριθμοῦνται οἱ παράγραφοι κάθε κεφαλαίου. ξεκινῶ πάντοτε πρῶτα ἀπὸ τὸ ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ, ὅπου τὸ σύμβολον εἶναι «κεκλιμένον», ἐνῷ στὴν ἔντυπη ἔκδοσι αὐτὸ συνήθως δὲν εἶναι ἐμφανὲς πλὴν ὀλίγων περιπτώσεων· ἡ παραπομπὴ στὸ ἔντυπο ὅμως διευκολύνει τοὺς ἀναγνώστας, ὥστε νὰ βλέπουν τὸ κείμενο τοῦ θεωρητικοῦ, διότι ἀλλιῶς δὲν ἔχουν πρόσβασι στὸν ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ κώδικα Σ.

Τί λέει λοιπὸν ὁ Χουρμούζιος γιὰ τὴν ὑποτιθέμενη «ὀξεῖα» τῶν χειρογράφων του;

Μαρτυρία 1η
Σ7 (Γ42 §α΄). στὸ β΄ κεφάλαιο τοῦ θεωρητικοῦ του ὁ Χουρμούζιος παρουσιάζει τὰ σημαδόφωνα τῆς νέας μεθόδου· εἶναι τὰ γνωστὰ 10 (ἴσον, ὀλίγον, πεταστή, κεντήματα, κέντημα, ὑψηλή, ἀπόστροφος, ὑπορροή, ἐλαφρόν, χαμηλή). δὲν ἀναφέρει κανένα σημαδόφωνον «ὀξεῖα». ἀλλὰ τότε πῶς θὰ τὴν χρησιμοποιῇ, ἀφοῦ δὲν τὴν θεωρεῖ σημαδόφωνο τῆς νέας μεθόδου;

Μαρτυρία 2α
Σ8 (Γ43 §γ΄). στὸ ἴδιο κεφάλαιο, δύο παραγράφους παρακάτω ὁ Χουρμούζιος ξαναλέει· «τὸ ὀλίγον, ἡ πεταστὴ καὶ τὰ κεντήματα...» τὴν ὑποτιθέμενη ὀξεῖα δὲν τὴν ἀναφέρει πουθενά. ἀφοῦ δὲν ὑπάρχει τέτοιο σημαδόφωνο στὴν νέα μέθοδο, αὐτὸ ποὺ μοιάζει μὲ ὀξεῖα, μοιάζει μὲν ἀλλὰ δὲν εἶναι, εἶναι κάτι ἄλλο.

Μαρτυρία 3η
Σ11 (Γ44 §α΄). στὸ γ΄ κεφάλαιο τοῦ θεωρητικοῦ του ὁ Χουρμούζιος μιλᾷ «περὶ συνθέσεως τῶν χαρακτήρων». ἡ §α΄ εἶναι πολὺ σπουδαία γιὰ τὸ θέμα μας. ἀναφέροντας τοὺς χαρακτῆρες ποὺ στέκονται «χωρὶς σύνθεσιν» γράφει πάλι· «τὸ ἴσον, τὸ ὀλίγον, ἡ πεταστὴ» κ.λπ.. δίπλα στὸ ὄνομα τοῦ κάθε χαρακτῆρος γράφει καὶ τὸ σημαδόφωνον. τὸ ὀλίγον ποὺ σημειώνει εἶναι «κεκλιμένον» στὸν ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ κώδικα Σ, καὶ σαφῶς τὸ ὀνομάζει ὀλίγον, ὄχι ὀξεῖα. τὸ λέγει καὶ τὸ γράφει ὁ ἴδιος ὁ Χουρμούζιος μὲ τὰ ἴδια του τὰ χέρια· τὸ πλαγιαστὸ αὐτὸ σημάδι εἶναι τὸ ὀλίγον καὶ τίποτε ἄλλο! ἰδοὺ καὶ εἰκόνα τοῦ σχετικοῦ σημείου...

Μαρτυρία 4η
Σ11 (Γ45 §α΄). στὸ ἴδιο κεφάλαιο, στὴν ἴδια παράγραφο, συνεχίζει γιὰ τὸ πῶς συντίθεται τὸ κέντημα· «...τὸ κέντημα συντιθέμενον μὲ τὸ ὀλίγον, εἰ μὲν κεῖται ἔμπροσθεν ἢ κάτωθεν τοῦ ὀλίγου...» καὶ παραθέτει τὸ ὀλίγον μὲ τὸ κέντημα κάτωθεν· καὶ πάλι τὸ ὀλίγον εἶναι «κεκλιμένον», ἐντόνως μάλιστα, καὶ τὸ παραθέτει δύο φορές. καὶ ὅσο πιὸ ἔντονα εἶναι «κεκλιμένον» τόσο πιὸ ἔντονο εἶναι αὐτὸ ποὺ γράφει ὁ ἴδιος ὁ Χουρμούζιος, ὅτι τὸ κέντημα συντίθεται μὲ ὀλίγον ὄχι μὲ «ὀξεῖα»! καὶ ὅτι γράφει τὸ κέντημα κάτω ἀπὸ ὀλίγον· δὲν γράφει «κάτωθεν τῆς ὀξείας». ἰδοὺ καὶ εἰκόνα ἀπὸ τὸ ΑΥΤΟΓΡΑΦΟΝ...

Μαρτυρία 5η
Σ11 (Γ45 §α΄). στὸ ἴδιο σημεῖο συνεχίζει καὶ ὀνομάζει πάλι αὐτὸ τὸ πλαγιαστὸ σημαδόφωνο ὀλίγον· διότι λέγει γιὰ τὸ κέντημα· «εἰ δὲ τεθῇ ἄνωθεν τοῦ ὀλίγου...», καὶ γράφει ἕνα κέντημα πάνω ἀπὸ ἕνα πλαγιαστὸ ὀλίγον· ὀλίγον ὅμως, καὶ ὄχι ἄλλο τι. ὅπως μαρτυρεῖ καὶ ἡ εἰκόνα ἀπὸ τὸ ΑΥΤΟΓΡΑΦΟΝ...

Μαρτυρία 6η
Σ12 (Γ45 §δ΄). «τὸ ὀλίγον καὶ ἡ πεταστὴ ὑποτάσσονται ὑπὸ μὲν τοῦ κεντήματος καὶ τῆς ὑψηλῆς...» καὶ σημειώνει δύο φορὲς ὀλίγον μὲ κέντημα· καὶ στὶς δύο τὸ ὀλίγον εἶναι «κεκλιμένον», ἀλλὰ ἐπιμένει νὰ τὸ ὀνομάζῃ ὀλίγον.

Μαρτυρία 7η
Σ11 (Γ46 §δ΄). στὴν συνέχεια τῆς αὐτῆς παραγράφου· «[τὸ ὀλίγον καὶ ἡ πεταστὴ] ὑπὸ δὲ τοῦ ἴσου καὶ τῶν κατιόντων χαρακτήρων ὑποτάσσονται, ὅταν...», καὶ παραθέτει 6 ἀκόμη παραδείγματα συνθέσεων τοῦ ὀλίγου, τὰ 3 μὲ εὐθυγραμισμένο ὁριζοντίως ὀλίγον καὶ τὰ 3 μὲ κεκλιμένον ὀλίγον. ἀνεξαρτήτως... κλίσεως τὸ καλεῖ πάντοτε ὀλίγον! ἄρα στὸν Χουρμούζιο τὸ σημαδόφωνον αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἔχῃ δύο... κλίσεις ἀλλὰ μόνον μία... κλῆσι! ἡ αὐτὴ παρατήρησις ἰσχύει καὶ γιὰ τὸν ἐν συνεχείᾳ πίνακα στὸ Σ12 (Γ46-47 §ε).

Μαρτυρία 8η
Σ16 (Γ48 §β΄). στὸ κεφάλαιο «περὶ παραλλαγῆς» παραθέτει τὴν «κατὰ τὸ συνεχὲς παραλλαγὴ τοῦ διατονικοῦ γένους» καὶ ἐξηγεῖ· «...μετέπειτα ἐπὶ τῶν τριῶν ὀλίγων ἐφάρμοσον τοὺς τρεῖς ἀνιόντας φθόγγους νη πα βου...» κ.λπ.. ἐν συνεχείᾳ στὰ σημαδόφωνα στὸν ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ κώδικα Σ τὰ δύο πρῶτα ὀλίγα τὰ ἔχει εὐθυγραμμισμένα ἀλλὰ τὸ τρίτο «κεκλιμένο»· παρὰ ταῦτα δὲν γράφει «ἐπὶ τῶν δύο ὀλίγων καὶ τῆς ὀξείας», ἀλλὰ «ἐπὶ τῶν τριῶν ὀλίγων». σαφέστερη ἐξήγησι γιὰ τὸ τί γράφει δὲν θὰ μποροῦσε νὰ μᾶς δώσῃ. τὸ αὐτὸ ἰσχύει καὶ γιὰ τὸν πίνακα ὑπερβατῆς παραλλαγῆς τοῦ διατονικοῦ γένους Σ18 (Γ49 §γ΄).

Μαρτυρία 9η
Σ22 (Γ52 §ε΄). ἐξετάζοντας τὴν «ποιότητα τῆς μελῳδίας» στὸ ε΄ κεφάλαιο τοῦ θεωρητικοῦ του ὁ διδάσκαλος στὴν §ε΄ ἀναφέρεται στὴν ἁπλῆ, ὅταν τίθεται κάτω ἀπὸ ἀντικένωμα· ὡς παράδειγμα ἔχει <ἕνα ὀλίγον μὲ ἀντικένωμα καὶ ἁπλῆ ἀπὸ κάτω> καὶ στὴν συνέχεια δίπλα <ἀπόστροφον μὲ γοργόν>. τὸ ὀλίγον εἶναι ἀρκετὰ «κεκλιμένον», ἀλλὰ ὁ Χουρμούζιος γράφει· «ὁ δὲ φθόγγος τοῦ χαρακτῆρος ὁποὺ ἔχει τὴν ἁπλῆν ἐξοδεύει δύο χρόνους, ἕνα διὰ τὸ ὀλίγον καὶ ἕνα διὰ τὴν ἁπλῆν». ἑπομένως ὁ «πλαγιαστὸς» χαρακτὴρ μὲ τὴν ἁπλῆ καὶ τὸ ἀντικένωμα εἶναι ὀλίγον· ἄλλωστε δὲν θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι κάτι ἄλλο, ὅπως ἐξηγῶ καὶ στὸ βιβλίο μου.

Μαρτυρία 10η
Σ25 (Γ53-54 §η΄). στὴν συνέχεια τοῦ ἰδίου κεφαλαίου (ε΄) ὁ Χουρμούζιος μιλάει γιὰ τὴν διαίρεσι τοῦ χρόνου, ὅταν τὸ γοργὸν ἢ τὸ δίγοργον ἔχουν ἁπλῆ ἢ διπλῆ στὰ ἀριστερὰ ἢ δεξιά τους. ἐνῶ ὑπάρχουν παραδείγματα μὲ τὸ ὀλίγον ὑψωμένο στὸ δεξιὸ ἄκρο, ὁ διδάσκαλος τὸ καλεῖ μονίμως ὀλίγον· «τότε τὸ ἴσον ἐξοδεύει τὸ ἕνα τέταρτον τοῦ χρόνου, καὶ τὸ ὀλίγον τὰ τρία τέταρτα». ἐν συνεχείᾳ παραθέτει πίνακα παραδειγμάτων Σ26-27 (Γ54-55), ἀλλὰ ἔχει ἤδη ἐξηγήσει ὅτι ὅπου σημειώνει ὀλίγον, ἀνεξαρτήτως τῆς κλίσεως ποὺ ἔχει, εἶναι μόνον ὀλίγον.

Μαρτυρίες 11η καὶ 12η
Σ28-29 (Γ56-57 §ιγ΄). ἀναφερόμενος ὁ Χουρμούζιος στὴν κλασσικὴ θέσι <ἴσον, καὶ δίπλα ὀλίγον, μὲ κεντήματα ἀπὸ κάτω, καὶ ἀργὸν πάνω ἀπὸ τὸ ὀλίγον> γράφει τὰ ἑξῆς· «τὸ ἀργὸν συντομίας χάριν γραφόμενον, τίθεται ἄνωθεν τοῦ ὀλίγου, κάτωθεν τοῦ ὁποίου εὑρίσκονται κεντήματα,..., καὶ θέλει νὰ ἐξοδεύωνται δύο χρόνοι, ἕνας διὰ τὸ ὀλίγον καὶ ἕνας διὰ τὸ ἀργόν...». δύο φορὲς ἐδῶ ὁ Χουρμούζιος μιλᾷ σαφῶς γιὰ ὀλίγον· παραθέτει δὲ τὴν ἴδια οὐσιαστικὰ μουσικὴ θέσι τρεῖς φορές, τὶς δύο μὲ κεκλιμένο ὀλίγον (ποὺ κάποιος ἐπιπόλαιος θὰ τὸ ὠνόμαζε ὀξεῖα) καὶ μία μὲ εὐθυγραμισμένο. καὶ αὐτὴ ἀκόμη ἡ ἀδιάφορος ἐναλλαγὴ εὐθυγραμμισμένου καὶ πλαγιαστοῦ ὀλίγου στὸ ἴδιο κείμενο, στὴν ἴδια παράγραφο, δείχνει σαφῶς ὅτι πρόκειται περὶ τοῦ ἰδίου σημαδοφώνου.

Μαρτυρίες 13η καὶ 14η
Σ31 (Γ58 §δ΄). στὸ f΄ κεφάλαιο τοῦ θεωρητικοῦ του «περὶ τῶν ἀχρόνων ὑποστάσεων» γράφει· «τὸ ἀντικένωμα ὅταν τεθῇ κάτωθεν τοῦ ὀλίγου μὲ κατιόντα χαρακτῆρα ἔμπροσθεν,..., προφέρει μὲ πέταγμα τὴν φωνὴν τοῦ ὀλίγου...», καὶ ἔχει 5 παραδείγματα, καὶ στὰ 5 τὸ ὀλίγον εἶναι κεκλιμένον κατὰ τὸν ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ κώδικα Σ· πρόκειται ὅμως πάντοτε γιὰ ὀλίγον ὅπως σαφέστατα τὸ ἔγραψε δύο φορὲς ἐδῶ ὁ διδάσκαλος.

Μαρτυρία 15η
Σ32 (Γ58-59 §ε΄). στὴν συνέχεια γράφει ὁ Χουρμούζιος ὅτι τὸ ψηφιστὸν «τίθεται ἔμπροσθεν εἰς κατιόντας χαρακτῆρας ὑπὸ τὸ ἴσον, ὑπὸ τὸ ὀλίγον, καὶ ὑπὸ τὴν πεταστὴν ἐνίοτε...»· καὶ παραθέτει ἕνα μουσικὸ παράδειγμα ἀπὸ χερουβικὸ ὕμνο, στὸ ὁποῖο πάλι βλέπουμε ἕνα ἐλαφρῶς «κεκλιμένο» ὀλίγον μὲ ψηφιστὸν ἀπὸ κάτω καὶ κέντημα ἄνωθεν.

Μαρτυρίες 16η καὶ 17η
Σ36-37 (Γ62 §δ΄). στὸ ζ΄ κεφάλαιο ὁ Χουρμούζιος σημειώνει γιὰ τὰ κεντήματα· «ὅταν δὲ γράφωνται ἄνωθεν ἢ κάτωθεν ἀπὸ τὸ ὀλίγον καὶ τύχῃ γοργόν, ..., ἐννοεῖται διὰ τὰ κεντήματα, ἤγουν εἰς τὸν κτύπον τοῦ χρόνου προφέρεται ὁ φθόγγος τοῦ ὀλίγου καὶ ὄχι τῶν κεντημάτων». στὸ παράδειγμα μὲ τὰ κεντήματα ὑπὸ τὸ ὀλίγον, τὸ ὀλίγον καὶ πάλιν εἶναι κεκλιμένο, ἀλλὰ δύο φορὲς τὸ καλεῖ ὀλίγον (καὶ ὄχι ὀξεῖα ἢ ἄλλο τι).

Μαρτυρία 18η
Σ37 (Γ62 §δ΄). στὴν ἴδια παράγραφο συνεχίζει ὁ διδάσκαλος· «εἰ δὲ τύχῃ ἀργόν, ..., καὶ εἰς τὸν κτύπον τοῦ χρόνου προφέρεται ὁ φθόγγος τοῦ ὀλίγου καὶ ἐξοδεύει δύο χρόνους». ἐπαναλαμβάνω, ἂν καὶ εἶναι εὐνόητον πλέον, ὅτι καὶ ἐδῶ στὸ μουσικὸ παράδειγμα, ποὺ σημειώνει ὁ Χουρμούζιος στὸν ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ κωδικά του Σ, τὸ ὀλίγον (μὲ κεντήματα ἀπὸ κάτω καὶ ἀργὸν ἀπὸ ἐπάνω) εἶναι κεκλιμένον.

Μαρτυρίες 19η καὶ 20ή
Σ37 (Γ63 §δ΄). ἀναφερόμενος ἐν συνεχείᾳ στὴν περίπτωσι σὲ κάποια συμπλοκὴ νὰ χρειαστῇ πάνω ἀπὸ ὀλίγον νὰ σημειωθοῦν κέντημα καὶ κεντήματα μαζὶ γράφει· «ἐδῶ τὰ κεντήματα ἐπειδὴ συγχέονται μὲ τὸ κέντημα, δίδουσι τόπον εἰς τὸ ὀλίγον...», καὶ εὐθὺς ἀμέσως· «καὶ ὅταν τὸ ὀλίγον εἶναι ἀντὶ κεντημάτων...»· στὸ δὲ μουσικὸ παράδειγμα ποὺ παραθέτει τὸ «ἀντὶ κεντημάτων» ὀλίγον εἶναι ἐλαφρῶς κεκλιμένον. πιστοποιεῖ ὅμως καὶ μᾶς βεβαιώνει ἄλλες δύο φορὲς ὁ διδάσκαλος ὅτι πρόκειται περὶ ὀλίγου, καὶ ὄχι περὶ ὀξείας.

Παρετέθησαν 20 μαρτυρίες ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα γραμμένες μὲ τὸ χέρι του στὸν ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ κώδικά του Σ, στὶς ὁποῖες ῥητῶς λέγει, ἐξηγεῖ καὶ διευκρινίζει ὅτι δὲν χρησιμοποιεῖ τὴν ὀξεῖα τῆς παλαιᾶς παρασημαντικῆς, ἀλλὰ τὸ ὀλίγον καὶ μόνον τὸ ὀλίγον. αὐτὸ τὸ σημαδόφωνο εἶτε εἶναι τελείως ἴσιο εἴτε μὲ ἐλαφρὰ ὑψωμένη τὴν δεξιὰ ἄκρη εἴτε ἔντονα «κεκλιμένον» (πλαγιαστὸ) τὸ ὀνομάζει πάντοτε ὀλίγον· ἕνα σημαδόφωνον, μία ὀνομασία, μία θεωρία γιὰ τὴν χρῆσί του στὴν νέα μέθοδο.

῞Ολες οἱ μουσικὲς θέσεις ποὺ εἴδαμε εἶναι πολὺ γνωστὲς καὶ πολὺ συνηθισμένες, πολύχρηστες στὰ χειρόγραφα τοῦ Χουρμουζίου. αὐτὲς τὶς μουσικὲς θέσεις ἀρκετοὶ ἐκλαμβάνουν ὡς χρῆσι τοῦ παλαιοῦ σημαδοφώνου τῆς ὀξείας, ἀλλὰ πλέον διευκρινίστηκε ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν γραφέα καὶ ἕνα ἐκ τῶν τριῶν ἐφευρετῶν τῆς νέας μεθόδου ὅτι σὲ ὅλες αὐτὲς τὶς περιπτώσεις πρόκειται γιὰ ὀλίγα. ὅσοι λοιπὸν παραθέτουν φωτογραφίες ἀπὸ μουσικὰ χειρόγραφα τοῦ Χουρμουζίου δὲν ἐπιχειρηματολογοῦν ὑπὲρ τῆς ὀξείας, ὅπως ἴσως νομίζουν· ὁ διδάσκαλος τοὺς ἔχει προλάβει καὶ ἔχει ἐξηγήσει ὅτι στὰ χειρόγραφά του ὀξεῖες δὲν ἔχει· ὅλα εἶναι ὀλίγα. μαζὶ μὲ ἐκεῖνες τὶς φωτογραφίες ἂς μποῦν τώρα καὶ οἱ δικές του παραθέσεις ποὺ ἔδωσα, ἀπὸ τὰ χειρόγραφα τοῦ δικοῦ του θεωρητικοῦ, ὥστε νὰ βγαίνουν σωστὰ συμπεράσματα.

Τώρα γιατί τὸ ὀλίγον ἄλλοτε τὸ γράφει ἔτσι καὶ ἄλλοτε ἀλλιῶς, αὐτὸ θὰ τὸ διαβάσῃ ὁ ἐνδιαφερόμενος στὸ βιβλίο μου «῾Ο Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ» (καὶ ἡ συμβολή του εἰς τὴν μουσικὴν μεταρρύθμισιν τοῦ 1814), ᾿Αθῆναι 2004, ὅπου ἐξετάζω καὶ ἑρμηνεύω τὸ ὅλο φαινόμενο μὲ 25 ἐπιχειρήματα. καὶ μήπως εἶναι τὸ μόνον σημαδόφωνον ποὺ γράφεται μὲ κάποια μεγάλη ἢ μικρὴ κλίσι στὰ χειρόγραφα ὄχι μόνον τοῦ Χουρμουζίου, ἀλλὰ σὲ ὅλα τὰ χειρόγραφα γενικῶς; νὰ δῆτε κάτι πεταστές, κάτι ὑπορροές, εἰδικὰ κάτι χαμηλές! ἔτσι εἶναι τὰ χειρόγραφα. ἕνα ἁπλὸ παράδειγμα θὰ δώσω, ἄσχετο μὲ τὰ μουσικά. ξέρετε πόσο συχνὰ στὸ ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ τοῦ Χουρμουζίου ἡ πρόθεσις «ἀπὸ» εἶναι γραμμένη μὲ τὸ α καὶ τὸ ο σκέτα (χωρὶς ψιλὴ τὸ ἕνα καὶ βαρεῖα τὸ ἄλλο) καὶ τὸ π νὰ ἔχῃ ἐπάνω του τὴν ψιλὴ καὶ τὴν βαρεῖα; πολὺ πιὸ συχνὰ ἀπὸ τὸ σωστό! σχεδὸν δὲν ἀνευρίσκεται γραμμένη σωστὰ ἡ πρόθεσις «ἀπὸ» στὸ ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ τοῦ Χουρμουζίου! ἀλλὰ ἔτσι συμβαίνει, εἰδικὰ ὅταν ὁ γραφεὺς τοῦ χειρογράφου εἶναι καὶ «ὀξυγράφος». κάτι τέτοια εἶναι ποὺ δὲν κατάλαβαν σύγχρονοι μελετητὲς καὶ μετέγραψαν δῆθεν μουσικὰ κείμενα ἀπὸ χειρόγραφα τοῦ Χουρμουζίου καὶ δὲν ἤξεραν ποῦ νὰ βάλουν τὸ «ἀντικένωμα» καὶ ποῦ τὸ «ἕτερον» καὶ ῥήμαξαν τὰ μουσικὰ κείμενα! ἀλλὰ αὐτὰ δὲν εἶναι τοῦ παρόντος.

Εἶναι ἀξίωμα τῆς φιλολογικῆς ἐπιστήμης ἀπὸ τὰ ἀρχαῖα ἀκόμη χρόνια τὸ «῞Ομηρον ἐξ ῾Ομήρου σαφηνίζειν». στὴν θεολογία αὐτὸ διετυπώθη «τὰς (ἁγίας) Γραφὰς διὰ τῶν Γραφῶν ἑρμηνεύειν». καὶ ἐδῶ τὸν Χουρμούζιον ἐκ τοῦ Χουρμουζίου ἐξηγήσαμε. καὶ γενικῶς στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ ἢ ψαλτικὴ τέχνη (ἢ βυζαντινὴ μουσικὴ) τοὺς τρεῖς διδασκάλους πάλι διὰ τῶν τριῶν διδασκάλων πρέπει νὰ διασαφηνίζουμε.

Παρετέθησαν λοιπὸν 20 μαρτυρίες ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα γραμμένες μὲ τὸ χέρι του στὸν ΑΥΤΟΓΡΑΦΟ κώδικά του Σ, στὶς ὁποῖες ῥητῶς λέγει, ὅτι αὐτὸ ποὺ κάποιοι νομίζουν γιὰ ὀξεῖα δὲν εἶναι ὀξεῖα, ἀλλὰ τὸ ὀλίγον. ἂν καὶ αὐτὲς οἱ 20 μαρτυρίες εἶναι ὑπεραρκετές, ἐντούτοις πρέπει νὰ πῶ ὅτι δὲν εἶναι οἱ μόνες· διότι οἱ μαρτυρίες ποὺ εἴδαμε προέρχονται ὅλες ἀπὸ ἕναν αὐτόγραφο κώδικά του, ἐνῷ ἡ κριτικὴ ἔκδοσις τοῦ ᾿Εμ. Γιαννόπουλου ἔγινε ἀπὸ τέσσερις κώδικες. καὶ ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὸ κριτικὸ ὑπόμνημα, καὶ οἱ ἄλλοι τρεῖς κώδικες δίνουν τὶς ἴδιες μαρτυρίες. αὐτὸ εἶναι σημαντικό, διότι ἐκείνη τὴν ἐποχὴ δὲν ὑπῆρχαν φωτοτυπικὰ μηχανήματα, οὔτε κἂν καρμπόν, γιὰ νὰ κάμῃ ἔστω ἕνα ἀντίγραφο. ἑπομένως κάθε φορὰ ποὺ γράφει ἐξ ἀρχῆς τὸ θεωρητικό του, καὶ ἐπιφέρει σὲ κάθε χειρόγραφο ἀνεπαίσθητες ἀλλαγὲς καὶ μικροδιορθώσεις, ἐπαναλαμβάνει αὐτὲς τὶς 20 διευκρινίσεις ὅτι δὲν πρόκειται γιὰ ὀξεῖα, ἀλλὰ γιὰ ὀλίγον. ἄρα κάθε χειρόγραφο τοῦ Χουρμουζίου ἀπὸ τὰ 4 ποὺ χρησιμοποιήθηκαν στὴν κριτικὴ ἔκδοσι τοῦ μουσικολόγου ᾿Εμ. Γιαννόπουλου ἔχει αὐτὲς τὶς μαρτυρίες του· ἑπομένως 20 Χ 4 = 80 φορὲς ὁ ἴδιος ὁ Χουρμούζιος μᾶς ἐξηγεῖ ὅτι χρησιμοποιεῖ τὸ ὀλίγον καὶ μόνον τὸ ὀλίγον. γιὰ νὰ μὴν πῶ, ἂν συγκρίνουμε τὰ χειρόγραφα θεωρητικὰ μεταξύ τους, ὅτι θὰ βροῦμε καὶ περισσότερες μαρτυρίες, διότι γιὰ τὴν ἴδια θέσι στὸ ἕνα χειρόγραφο χρησιμοποιεῖ «εὐθυγραμισμένο» ὀλίγον καὶ στὸ ἄλλο «κεκλιμένο». ἂν τώρα σ᾿ αὐτὲς τὶς 80 μαρτυρίες τῶν ΑΥΤΟΓΡΑΦΩΝ τοῦ ἴδιου τοῦ Χουρμουζίου προσθέσουμε καὶ τὰ 25 ἐπιχειρήματα τοῦ προαναφερθέντος βιβλίου μου, μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ἔχουμε 100 ἀποδείξεις ὅτι ὁ Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ στὰ χειρόγραφά του δὲν χρησιμοποιεῖ οὔτε μία φορὰ τὸ σημαδόφωνο τῆς ὀξείας (ἐννοεῖται στὰ μουσικὰ κείμενα τῆς νέας μεθόδου). καὶ αὐτὸ δὲν τὸ θεωρῶ ὑπερβολή.


copyright Διονύσιος Μπιλάλης ᾿Ανατολικιώτης