Κείμενα Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου ῾Ο καθηγητής μου (2003)
Ο ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΟΥ
῎Ημουν ἀκόμη μαθητὴς τῆς πρώτης ἢ τῆς δευτέρας τάξεως τοῦ γυμνασίου, ὅταν ἄκουσα γιὰ πρώτη φορὰ τὸ ὄνομα τοῦ καθηγητοῦ Π. Β. Πάσχου. Βρισκόμουν μὲ τὴν οἰκογένειά μου στὸ χωριὸ τῆς μητέρας μου, στὸ Περιθῶρι τοῦ νομοῦ Αἰτωλοακαρνανίας, καὶ ἤμουν μαζὶ μὲ τὸν πατέρα μου σὲ μιὰ παρέα χωριανῶν. ᾿Ανάμεσά τους βρισκόταν καὶ ὁ ψάλτης τοῦ χωριοῦ, ὁ ὁποῖος ἔπιασε συζήτησι μὲ τὸν πατέρα μου καὶ μὲ μένα. Κάποια στιγμὴ ἀπευθυνόμενος σὲ μένα μοῦ λέει·
— 'Αφοῦ σοῦ ἀρέσει τόσο πολὺ ἡ ἐκκλησία, θὰ σοῦ πρότεινα νὰ διαβάσῃς τὰ ἑξῆς βιβλία τοῦ Καντιώτη...
— Τἄχει ὅλα τὰ βιβλία τοῦ Καντιώτη, πετάγεται ὁ πατέρας μου.
— Δὲν τἄχω ὅλα, ἀλλὰ μόνο μερικά· ἔχω διαβάσει ὅμως ἀρκετὰ ἀπὸ τὰ βιβλία του, διώρθωσα μὲ κάποια συστολή.
῾Ο συνομιλητής μας ἀνέφερε τοὺς τίτλους δυὸ-τριῶν βιβλίων τοῦ τότε μητροπολίτου Φλωρίνης Αὐγουστίνου Καντιώτη, καὶ πράγματι ἦταν ἀπὸ ἐκεῖνα ποὺ εἶχα διαβάσει.
— Τότε, μοῦ λέει ὁ ψάλτης, θὰ σοῦ δώσω νὰ διαβάσῃς δυὸ καταπληκτικὰ βιβλία τοῦ Πάσχου· τὸ «'Η Δρόσος τοῦ Πνεύματος» καὶ τὸ «῎Ερως 'Ορθοδοξίας». Εἶμαι βέβαιος ὅτι θὰ σοῦ ἀρέσουν πολύ. Εἰδικὰ τὸ πρῶτο, ὅταν θὰ τὸ διαβάζῃς, θὰ δακρύζῃς!
῏Ηταν ἡ πρώτη φορά, ὅπως εἶπα, ποὺ ἄκουσα τὸ ὄνομα τοῦ Πάσχου. Δὲν θυμᾶμαι μὲ λεπτομέρειες τὶς ἐντυπώσεις μου ἀπὸ ἐκεῖνα τὰ βιβλία –ἴσως ἐπειδὴ ἀπὸ τότε ἔχουν περάσει περισσότερα ἀπὸ 20 χρόνια–· τὸ ὄνομα ὅμως τοῦ συγγραφέως τους ἔμεινε στὴν μνήμη μου καλὰ χαραγμένο. Οὔτε ποὺ φανταζόμουν τότε ὅτι θὰ ἐρχόταν μία ἐποχὴ ποὺ θὰ φοιτοῦσα στὸ πανεπιστήμιο, στὴν θεολογικὴ σχολή, καὶ θὰ εἶχα τὸν Π. Β. Πάσχο καθηγητή μου...
* * *
'Αρκετὰ χρόνια ἀργότερα, τὸ 1992, μετὰ τὴν ἐκπλήρωσι τῶν στρατιωτικῶν μου ὑποχρεώσεων, ἐγκαταστάθηκα μόνιμα στὴν 'Αθήνα, διότι ἀπὸ ἐκείνη τὴν χρονιὰ ἤμουν πλέον φοιτητὴς στὴν θεολογικὴ σχολή. Ἔτσι εἶχα τὴν εὐκαιρία νὰ γνωρίσω ἀπὸ κοντὰ πολλὲς προσωπικότητες τοῦ σύγχρονου ἐκκλησιαστικοῦ χώρου, τὶς ὁποῖες μέχρι τότε τὶς γνώριζα μόνον ἀπὸ τὰ βιβλία τους ἢ ἀπὸ τὶς ἐκπομπὲς τῆς τηλεοράσεως. Τὸν πρῶτο καιρὸ μάλιστα ἤμουν πολὺ ἐντυπωσιασμένος καὶ καλὰ καλὰ δὲν τὸ πίστευα ὅτι βρισκόμουν στὴν 'Αθήνα, ὅτι ἤμουν στὴν θεολογικὴ σχολή, ὅτι εἶχα τὴν δυνατότητα νὰ γνωρίζω καὶ νὰ συνομιλῶ μὲ τόσους ἐπώνυμους σοφοὺς καὶ σπουδαίους ἀνθρώπους, καθηγητές, κληρικούς, ψάλτες... Μάλιστα ὅταν σὺν τοῖς ἄλλοις διεπίστωσα ὅτι ἀνάμεσα στοὺς καθηγητές μου θὰ ἦταν καὶ ὁ Π. Β. Πάσχος, αὐτὸ μοῦ ἔκαμε ἰδιαίτερη ἐντύπωσι. Ἄλλωστε σὰν γνήσιο ἐπαρχιωτόπουλο ποὺ ἤμουν, ὅλα αὐτὰ μοῦ φαίνονταν ἕνα ὄνειρο.
* * *
Τὸν μάιο τοῦ 1994 ἔπιασα δουλειὰ ὡς διορθωτὴς στὸν ἐκδοτικὸ οἶκο τοῦ «'Αστέρος». Μὲ εἶχε προσλάβει τότε ὁ Εὐάγγελος Παπαδημητρίου –μακαρίτης πλέον–, καὶ μόλις ἄκουσε ὅτι ἤμουν φοιτητὴς τῆς θεολογίας, ἀμέσως μοῦ εἶπε·
— 'Εκεῖ ἔχουμε ἕναν ἄνθρωπο δικό μας, τὸν κύριο Πάσχο. ᾿Εδῶ ἐργαζόταν, ὡς διορθωτὴς κι αὐτός, προτοῦ γίνῃ καθηγητής.
'Αλλὰ καὶ ὅλοι οἱ ἐργαζόμενοι ἀπὸ παλιὰ στὸν «'Αστέρα», μόλις μὲ γνώριζαν καὶ μάθαιναν σὲ ποιά σχολὴ φοιτοῦσα, σχέδον τὰ ἴδια μοῦ ἔλεγαν. Μοῦ μιλοῦσαν γιὰ τὸν καλὸ συνάδελφό τους, γιὰ τὸν ἱκανώτατο διορθωτή, γιὰ τὴν σοφία καὶ τὶς γνώσεις ποὺ διέθετε, γιὰ τὸ ἦθος ποὺ τὸν διέκρινε, γιὰ τὰ βιβλία ποὺ εἶχε ἐπιμεληθῆ, γιὰ τὰ δικά του βιβλία ποὺ εἶχε ἐκδώσει ἐκεῖ... Καὶ ὅλοι μοῦ ἔλεγαν νὰ τοῦ διαβιβάσω τὰ χαιρετίσματά τους...
῞Οταν κάποια φορὰ πῆγα στὸ γραφεῖο τοῦ κυρίου Πάσχου, τοῦ εἶπα·
— Ξέρετε, κύριε καθηγητά, ἐργάζομαι στὸν «'Αστέρα» ὡς διορθωτής.
'Αμέσως μοῦ ἀπάντησε πρόσχαρα·
— 'Αλήθεια; Καὶ ἐγὼ ἐργαζόμουν ἐπὶ χρόνια ἐκεῖ. Τώρα λοιπὸν εἴμαστε δυὸ φορὲς συνάδελφοι!
Στὸν «'Αστέρα» ἐπίσης εἶχα τὴν εὐκαιρία νὰ ἀναδιφήσω τὰ χειρόγραφα καὶ τὰ τυπογραφικὰ δοκίμια παλαιῶν ἐκδόσεων, ποὺ φυλάσσονταν σὲ ἕνα ἰδιαίτερο ἀρχεῖο. ᾿Ανάμεσα τους βρῆκα καὶ δοκίμια μὲ διορθώσεις τοῦ Πάσχου! ῞Οποτε εἶχα χρόνο, ἐμελετοῦσα αὐτὰ τὰ πολύτιμα δοκίμια, γιὰ νὰ διαπιστώσω πῶς διώρθωναν οἱ παλαιότεροι καὶ ἐμπειρότεροι διορθωτὲς καὶ κυρίως ὁ καθηγητὴς Π. Β. Πάσχος· τί σύμβολα χρησιμοποιοῦσαν, τί δυσκολίες ἀντιμετώπιζαν, πῶς ἐπενέβαιναν στὸ κείμενο τοῦ συγγραφέως, ποιά ἦταν τὰ συνηθέστερα λάθη ποὺ ἀντιμετώπιζαν ἀπὸ τεχνικῆς ἀπόψεως –διότι ἀνάλογα μὲ τὴν τεχνολογία ποὺ χρησιμοποιεῖται γιὰ μιὰ ἔκδοσι (στοιχειοθεσία διὰ χειρός, λινοτυπία, ἠλεκτρονικὴ στοιχειοθεσία) «ἐπιχωριάζουν» ὡρισμένα ἰδιαίτερα λάθη, διαφορετικὰ γιὰ κάθε περίπτωσι–. Δυστυχῶς αὐτὸ τὸ παλαιὸ ἀρχεῖο χειρογράφων καὶ δοκιμίων παλαιῶν ἐκδόσεων δὲν ὑπάρχει πιά. Θυμᾶμαι ὅμως μία περίπτωσι διορθώσεως ἀπὸ τὸν Πάσχο.
῞Ενας συγγραφέας παρουσίαζε σὲ κάποιο σημεῖο τοῦ ἔργου του ἕναν σύντομο διάλογο, νομίζω πάνω σὲ θέματα ἱεροπραξιῶν, ὁπότε εἶχε βάλει στὸ στόμα ἑνὸς ἀπὸ τοὺς συνομιλητὲς τὴν ἑξῆς φράσι· «Αὐτὰ εἶναι πράγματα παπαδίστικα, καὶ ἐγὼ δὲν τὰ καταλαβαίνω». ῞Ομως ἡ λαϊκὴ λέξι «παπαδίστικα» ἔχει μία κάπως περιφρονητικὴ καὶ ὑποτιμητικὴ σημασία, κάτι ποὺ ἦταν τελείως ξένο πρὸς τὸ ὅλο πνεῦμα τοῦ συγγραφέως καὶ τοῦ ἔργου του· εἰδικὰ σὲ ἐκεῖνο τὸ σημεῖο ὁ συγγραφεὺς κάθε ἄλλο παρὰ περιφρόνησι ἢ ὑποτίμησι γιὰ τὴν λειτουργικὴ πρᾶξι τῆς ἐκκλησίας ἤθελε νὰ ἐκφράσῃ. ῾Ο Πάσχος λοιπὸν εἶχε διαγράψει τὴν λέξι «παπαδίστικα» καὶ τὴν εἶχε ἀντικαταστήσει μὲ τὴν λέξι «ἱερατικά», ὁπότε ἡ φράσι ἔγινε· «Αὐτὰ εἶναι πράγματα ἱερατικά, καὶ ἐγὼ δὲν τὰ καταλαβαίνω». ᾿Εθαύμασα γιὰ τὴν λεπτολόγο καὶ μὲ πολὺ διάκρισι γενομένη διόρθωσι καὶ ἀμέσως ἀναρωτήθηκα ἂν θὰ μποροῦσα ἐγὼ νὰ ἀντιληφθῶ καὶ νὰ ἐπισημάνω τὸ ἄτοπον τῆς ἐκφράσεως καὶ ἐνδεχομένως νὰ προβῶ σὲ μία τόσο ἐπιτυχῆ διόρθωσι· οὔτε κατὰ διάνοιαν!
῞Ολα αὐτὰ τὰ γεγονότα, δηλαδὴ τὸ ὅτι βρισκόμουν σὲ ἕναν χῶρο ἐργασίας ἀπὸ τὸν ὁποῖο εἶχε περάσει καὶ ὁ Π. Β. Πάσχος, τὸ ὅτι τόσοι ἄνθρωποι μοῦ μιλοῦσαν μὲ τὰ καλλίτερα λόγια γι' αὐτόν –κάποιοι μάλιστα πολὺ νωρίτερα προτοῦ φοιτήσω στὸ πανεπιστήμιο καὶ σὲ ἐντελῶς ἀνύποπτο χρόνο–, ἀλλὰ κυρίως ἡ ἴδια ἡ προσωπικότητά του, μὲ ἔκαναν νὰ τὸν ξεχωρίσω ἰδιαίτερα ἀπὸ τοὺς ὑπολοίπους καθηγητές μου, νὰ τὸν συμπαθήσω καὶ νὰ ἀποτελῇ γιὰ μένα ἕνα πρότυπο ἐπιστήμονος καὶ ἀνθρώπου. Αὐτὸ πρώτη φορὰ τὸ ὁμολογῶ ἐδῶ, ἑπτὰ ὁλόκληρα χρόνια μετὰ τὴν ἀποφοίτησί μου ἀπὸ τὴν σχολή. ῾Ο μόνος ἄνθρωπος ποὺ ἐγνώριζε μέχρι τώρα τὴν ἰδιαίτερη ἐκτίμησί μου στὸν Π. Β. Πάσχο, καὶ μάλιστα τὸ εἶχε καταλάβει πρὶν ἀπὸ μένα, διότι ἐγὼ ἄργησα νὰ τὸ συνειδητοποιήσω, ἦταν ἡ γυναῖκά μου.
* * *
Τὸ 1996 ἀπεφοίτησα ἀπὸ τὸ πανεπιστήμιο. ῞Εναν χρόνο μετὰ βρέθηκα στὸν ῥαδιοφωνικὸ σταθμὸ «Πειραϊκὴ ᾿Εκκλησία» τῆς μητροπόλεως Πειραιῶς προσκεκλημένος, ὡς ἐκπρόσωπος τῶν ἐκδόσεων Παπαδημητρίου, ἀπὸ τὴν κυρία Εὐαγγελία Γεωργουλέα, ὑπεύθυνη τῆς ἐκπομπῆς «Λόγια χαρᾶς καὶ ἐλπίδας». ᾿Επραγματοποιήσαμε τότε τὴν μαγνητοφώνησι δύο ἐκπομπῶν ποὺ ἀναφέρονταν στὰ βιβλία τῶν ἐκδόσεων Παπαδημητρίου, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ μία ἦταν ἀφιερωμένη ἀποκλειστικὰ στὰ ἔργα τοῦ Π. Β. Πάσχου ποὺ διέθετε ὁ ἐκδοτικὸς οἶκος. Μὲ αὐτὴν τὴν εὐκαιρία ἡ κυρία Γεωργουλέα μοῦ ζήτησε νὰ μιλήσω καὶ γιὰ τὸν Πάσχο ὅπως τὸν ἐγνώρισα στὸ πανεπιστήμιο ὡς καθηγητή. ῾Ομολογῶ ὅτι, ἂν δὲν ὑπῆρχε ἡ συγκεκριμένη συγκυρία, ὁπότε τελοῦσα «ὑπὸ διατεταγμένην ὑπηρεσίαν», πιθανώτατα δὲν θὰ τολμοῦσα ποτὲ νὰ θεωρήσω τὸν ἑαυτό μου ἄξιο καὶ ἱκανὸ νὰ γράψῃ ἢ νὰ μιλήσῃ ἢ νὰ κρίνῃ τὸν καθηγητή μου. Καὶ ὅμως τότε τὸ ἔκαμα, καὶ μάλιστα δημοσίως! ῾Ομολογῶ πάντως, ἄθελά μου καὶ μὲ φόβο καὶ τρόμο. Μάλιστα ἤμουν προετοιμασμένος νὰ μιλήσω μόνο γιὰ ὅ,τι εἶχε σχέσι μὲ τά βιβλία τοῦ ἐκδοτικοῦ οἴκου, ὁπότε ὅ,τι εἶπα σὲ ἐκείνη τὴν ἐκπομπὴ γιὰ τὸν Π. Β. Πάσχο ὡς καθηγητὴ ἦταν ἐντελῶς αὐθόρμητο· ἦταν δὲ καὶ ἡ πρώτη φορὰ ποὺ ἐξωτερίκευα τὶς ἀπόψεις μου γιὰ τὸν συγκεκριμένο καθηγητή μου. ῾Η ἐκπομπὴ μεταδόθηκε ἀπὸ τὸ ῥαδιόφωνο τῆς «Πειραϊκῆς 'Εκκλησίας» στὶς 12 σεπτεμβρίου 1997. ᾿Εδῶ μεταφέρω ἀκριβῶς τὰ σχετικὰ ἀποσπάσματα.
* * *
ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΓΕΩΡΓΟΥΛΕΑ (Ε.Γ.) Φίλοι ἀκροατές, καλησπέρα σας. Τὸ καλοκαῖρι ποὺ μᾶς πέρασε εἴχαμε τὴν ἐξαιρετικὴ εὐτυχία νὰ διαβάσουμε ἄλλο ἕνα ποιητικὸ βιβλίο τοῦ ἀγαπημένου μας ποιητῆ Παντελῆ Πάσχου. Τολμοῦμε νὰ ποῦμε «ἀγαπημένου μας», γιατὶ πάρα πολλὲς φορὲς ἔχουμε παρουσιάσει τὰ βιβλία του ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἐκπομπή, ἔχουμε πραγματικὰ αὐτὰ τὰ συναισθήματα γιὰ τὸν ἄνθρωπο, ποιητὴ καὶ καθηγητή, καὶ ἑπομένως νομίζουμε πὼς καὶ σεῖς συμμερίζεστε τὰ ἴδια συναισθήματα ποὺ μᾶς διακατέχουν. Αἰσθάνεται κανεὶς μία ἰδιαίτερη εὐγνωμοσύνη πρὸς ἐκεῖνον ποὺ τοῦ προσφέρει χαρὰ καὶ ξεκούραση, πνευματικὴ ἀπόλαυσι καὶ γνῶσι, βίωσι ἱερῶν συναισθημάτων καὶ συγκινήσεων. Καὶ θεωροῦμε πὼς αὐτὸς εἶναι ὁ Παντελῆς Πάσχος. Ἔτσι θὰ μᾶς ἐπιτρέψετε νὰ ἀσχοληθοῦμε κι ἀπόψε μαζί του, ἀπὸ μία ἰδιαίτερη ὀπτικὴ γωνία ὅμως, ἢ μᾶλλον καὶ ἀπὸ μία ἰδιαίτερη ὀπτικὴ γωνία, μὲ τὴν βοήθεια τοῦ θεολόγου κυρίου Διονυσίου Μπιλάλη, ποὺ ἐκπροσωπεῖ τὶς ἐκδόσεις Παπαδημητρίου, καὶ πάντα μὲ τὴν συνεργασία τῆς ᾿Ιωάννας Κορομπήλη, ποὺ ἔχω τὴν γνώμη ὅτι συμφωνεῖ μαζί μου ὡς πρὸς τὰ συναισθήματά μου γιὰ τὸν Παντελῆ Πάσχο.
ΙΩΑΝΝΑ ΚΟΡΟΜΠΗΛΗ (Ι.Κ.) 'Ακριβῶς, καὶ εὐχαριστῶ!
Ε.Γ. Καλῶς ἤρθατε λοιπόν, κύριε Μπιλάλη, στὴν ἐκπομπή.
ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΜΠΙΛΑΛΗΣ (Δ.Μ.) Εὐχαριστῶ κι ἐγὼ γι’ αὐτὴν τὴν πρόσκλησί σας καὶ γιὰ τὴν εὐκαιρία ποὺ μοῦ δίνετε, νὰ μπορέσω νὰ μιλήσω κι ἐγὼ γιὰ τὸν κύριο Πάσχο καὶ γιὰ τὴν σχέσι ποὺ ἔχει μὲ τὶς ἐκδόσεις Παπαδημητρίου.
Ε.Γ. Θὰ ἤθελα νὰ μὴ μείνουμε μόνο στὶς ἐκδόσεις, ἀλλὰ νὰ μᾶς πῆτε καὶ κάτι περισσότερο... Ἔτσι δὲν εἶναι; ῞Οταν φτάσῃ ἡ ὥρα...
Δ.Μ. Ναί, εἶχα τὴν χαρά, ἂς τὸ ποῦμε ἀπὸ τώρα, νὰ ἔχω τὸν κύριο Πάσχο καθηγητή μου στὸ πανεπιστήμιο στὴν θεολογικὴ σχολή, καὶ ἀπ' αὐτὴν τὴν κάποια μικρὴ ἐπαφὴ καὶ μικρὴ ἐμπειρία μπορῶ νὰ πῶ δυὸ πράγματα.
Ε.Γ. 'Ωραῖα! σὰν θἄρθῃ ἡ ὥρα λοιπόν, θὰ μᾶς τὰ πῆτε.
..........................................................................................................................
Ε.Γ. Διευρύνοντας τὴν γνῶσί μας γιὰ τὸν ἄνθρωπο ποιητὴ ἀλλὰ καὶ τὸν καθηγητή, φίλοι ἀκροατές, –μιλᾶμε πάντα γιὰ τὸν κύριο Παντελῆ Πάσχο– ἂς ἀκούσουμε τὸν κύριο Μπιλάλη, θεολόγο, ποὺ μᾶς δήλωσε καὶ στὴν ἀρχὴ τῆς ἐκπομπῆς ὅτι ἦταν φοιτητής του στὸ πανεπιστήμιο, καὶ θὰ μᾶς πῇ σχετικῶς.
Δ.Μ. ῾Ο κύριος Πάσχος ὡς καθηγητὴς στὸ πανεπιστήμιο μᾶς ἐδίδασκε κυρίως τὰ μαθήματα τῆς ἁγιολογίας καὶ τῆς ὑμνολογίας καὶ κάποια ἐπιλεγόμενα ἐπίσης μαθήματα. ῞Ενα ἀπὸ τὰ ἐπιλεγόμενα ἦταν ἡ «κριτικὴ ἔκδοσι κειμένων», στὸ ὁποῖο μᾶς ἀνέλυε μὲ ποιόν τρόπο παίρνουμε διάφορα ἀρχαῖα χειρόγραφα καὶ προσπαθοῦμε νὰ διαπιστώσουμε μὲ ἐπιστημονικὰ πάντοτε κριτήρια ποιά γραφὴ τῶν χειρογράφων εἶναι ἡ ὀρθότερη, ἡ πρωτότυπη θὰ λέγαμε, τοῦ ὁποιουδήποτε ἀρχαίου κειμένου. ᾿Επίσης ἕνα ἄλλο ἐπιλεγόμενο μάθημα ποὺ ἐδίδασκε, καὶ πιθανῶς διδάσκει ἀκόμη, εἶναι ἡ φιλοσοφικὴ καὶ θεολογικὴ ἀνάλυσι τῆς λογοτεχνίας, στὸ ὁποῖο ἐπιχειροῦσε μία εἰσαγωγὴ καὶ θεολογικὴ ἀνάλυσι στὴν νεοελληνικὴ θρησκευτικὴ λογοτεχνία. Γιὰ κάποιον καιρὸ ἐπίσης εἶχε ἀναλάβει καὶ τὸ μάθημα τῆς λειτουργικῆς-ὁμιλητικῆς σὲ συνεργασία καὶ μὲ ἄλλους καθηγητές. Δὲν ξέρω ἂν ἀκόμη τὸ ἔχει ἢ ὄχι. Πάντως ὅλοι οἱ φοιτητές του εἴχαμε τὴν εὐκαιρία μέσῳ αὐτῶν τῶν μαθημάτων του νὰ πάρουμε σὰν διδακτικὰ ἐγχειρίδια κάποια ἀπ' τὰ βιβλία του, ὅπως τὸ «Νέον Μητερικόν», ποὺ εἶναι συλλογὴ κειμένων ἀπὸ κάποιον κώδικα ποὺ εἶχε βρεῖ ὁ ἴδιος ὁ καθηγητὴς καὶ ἀναφέρεται στὴν ἄσκησι ὡρισμένων ἁγιασμένων γυναικῶν.
Ε.Γ. Εὐχαριστοῦμε ποὺ τὸ ἀναφέρετε· τὸ ἔχουμε παρουσιάσει πάντως.
Δ.Μ. 'Ωραῖα. Σὰν διδακτικὰ ἐγχειρίδια δίδονται ἐπίσης τὸ βιβλίο του γιὰ τὸν Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλό, τὸ «Αἷμα καὶ Πνεῦμα» (δοκίμια καὶ τομὲς στὴν νεοελληνικὴ λογοτεχνία), ἐνῷ τὰ δύο τελευταῖα χρόνια δίδεται τὸ βιβλίο «῞Αγιοι, οἱ φίλοι τοῦ Θεοῦ», ἕνα περίφημο ἐπιστημονικό, καὶ ὄχι μόνο, σύγγραμμα γιὰ τοὺς ἁγίους· εἶναι μιὰ εἰσαγωγὴ στὴν ἁγιολογία. καὶ νομίζω ὅτι θὰ δίνῃ καὶ τὸ καινούργιο βιβλίο του, τὸ «᾿Εν ἀσκήσει καὶ μαρτυρίᾳ», ποὺ περιέχει κείμενα τῶν ἁγίων Νικοδήμου τοῦ ῾Αγιορείτου καὶ 'Αθανασίου τοῦ Παρίου.
Στὶς παραδόσεις του ὁ κύριος Πάσχος, ἀπ᾿ ὅ,τι θυμοῦμαι, πάντοτε ἐμφορεῖτο ἀπὸ τὸ ὀρθόδοξο πνεῦμα. Καὶ προσπαθοῦσε νὰ μυήσῃ, ὅσο ἦταν δυνατόν, τοὺς φοιτητὰς στὸ ἦθος, στὴν σκέψι καὶ στὴν παράδοσι τῆς ἐκκλησίας. ῾Απλός, προσιτός, μιλοῦσε μὲ ἀγάπη πρὸς τοὺς φοιτητές, καὶ συνήθως εὕρισκε ἀνταπόδοσι, δηλαδὴ ἦταν ἀγαπητὸς σὲ μᾶς τοὺς φοιτητές, καὶ πιστεύω ὅτι εἶναι ἀκόμη βέβαια. Πάντοτε βοηθάει τοὺς φοιτητές του, ἂν ὑπάρχῃ κάποιο πρόβλημα στὰ μαθήματά του ἢ στὰ φροντιστήρια ποὺ δίνει. ῾Ο ἴδιος μιλάει μὲ πολὺ σεβασμὸ στοὺς φοιτητές. Συχνὰ ἀκούγεται ἀπὸ τὸ στόμα του ἡ προσφώνησι «Κύριε συνάδελφε»! καὶ εἶναι δυνατὸν νὰ ἀπευθύνεται ἀκόμη καὶ σὲ ἕναν πρωτοετῆ φοιτητὴ τῆς θεολογικῆς σχολῆς...
Ε.Γ. Σπάει πάγους δηλαδή, γκρεμίζει τοίχους! Πάρα πολὺ σημαντικὸ αὐτό!
Δ.Μ. Καὶ ἀπ᾿ ὅ,τι θυμᾶμαι δὲν συνάντησα κάποιον φοιτητὴ νὰ διατυπώσῃ ἕνα παράπονο ἢ κάποιο πικρόχολο σχόλιο γιὰ τὸν κύριο Πάσχο. Δὲν μπορῶ νὰ εἶμαι σίγουρος γιὰ ὅλες τὶς περιπτώσεις, ἀλλὰ στὰ ἔτη μου δὲν συνάντησα κάποια τέτοια περίπτωσι.
Εἶναι ἐπίσης ἐνδεικτικὸ τοῦ σεβασμοῦ ποὺ ἔχει ὁ κύριος Πάσχος πρὸς τοὺς φοιτητές του τὸ ἑξῆς περιστατικὸ ποὺ θυμᾶμαι. Στὸ μάθημα τῆς ἁγιολογίας κάποιοι παρουσίαζαν τὰ φροντιστήριά τους. Εἶχαν ἑτοιμάσει κάποιες ἐργασίες γιὰ συγκεκριμένους ἁγίους. ῞Ενας φοιτητὴς παρουσίασε τὸν βίο τοῦ ἁγίου ποὺ εἶχε ἀναλάβει, καὶ ἦταν μιὰ πάρα πολὺ καλὴ καὶ ὡλοκληρωμένη ἐργασία. Ἔγινε ἡ ἀνάλογη ἐπεξεργασία καὶ κριτικὴ μέσα στὴν αἴθουσα, εἰπώθηκαν τὰ ἀρνητικὰ καὶ τὰ θετικά, προεβλήθη αὐτὴ ἡ ἐργασία ὡς πολὺ καλὴ καὶ στοὺς ὑπολοίπους φοιτητές. Σὲ κάθε περίπτωσι φροντιστηριακῆς ἐργασίας πάντοτε παίρνει ἕνα ἀντίγραφό της ὁ καθηγητὴς καὶ ἕνα κρατάει ὁ φοιτητής. ῞Ενας ἄλλος φοιτητὴς λοιπὸν ποὺ ἄκουσε τὴν καλὴ κριτικὴ γιὰ τὴν ἐργασία τοῦ συμφοιτητοῦ του ἐνδιαφέρθηκε, ὁπότε πάει μετὰ στὸ γραφεῖο τοῦ καθηγητοῦ καὶ λέει·
— Κύριε καθηγητά, μήπως θὰ μποροῦσα νὰ ἔπαιρνα τὴν ἐργασία ποὺ μόλις παρουσιάστηκε, γιὰ νὰ βγάλω κάποιες φωτοτυπίες, ὥστε νὰ τὴν ἔχω σὰν ὁδηγό μου γιὰ τὴν δική μου ἐργασία στὴν ἐπεξεργασία τῶν πηγῶν καὶ στὴν δομὴ τοῦ βίου;
Βέβαια αὐτὸς ὁ φοιτητὴς εἶχε ἄλλο θέμα, ἀλλὰ ἤθελε τὴν ἐργασία σὰν ὁδηγό. ῾Η ἀπάντησι τοῦ κυρίου Πάσχου, ποὺ μὲ ἐξέπληξε·
— Κοίταξε, τοῦ λέει, τὸ καλλίτερο πρᾶγμα θὰ ἦταν νὰ πᾷς στὸν συμφοιτητή σου καὶ νὰ ζητήσῃς ἀπ' αὐτὸν τὴν ἄδεια νὰ τὸ φωτοτυπήσῃς, γιατὶ ἐδῶ ὑπάρχουν καὶ κάποια πνευματικὰ δικαιώματα, καὶ δὲν θὰ ἤθελα ἐγὼ νὰ τὸ δώσω!
Ε.Γ. Καὶ πράγματι ταλανιζόμαστε ἀπὸ τὸ ὅτι... ἔχουμε ἀνθρώπινες ἀδυναμίες, παίρνει ὁ ἕνας τὰ δικαιώματα τὰ πνευματικὰ τοῦ ἄλλου... Ἦταν πολὺ σημαντικὸ αὐτό. Σᾶς ἔδωσε καὶ ἕνα μάθημα...
Δ.Μ. ῞Ενα μάθημα ἤθους. ᾿Απ᾿ ὅ,τι γνωρίζω καὶ ἀπ᾿ ὅσο γνώριζα ὡς καθηγητὴ τὸν κύριο Πάσχο, εἶδα ὅτι δὲν διακατέχεται οὔτε ἀπὸ πνεῦμα ἐπάρσεως, ἂν καὶ εἶναι καταξιωμένος ἐπιστήμων καὶ λογοτέχνης, οὔτε ἔχει πνεῦμα ἀνταγωνισμοῦ. Πιστεύει, καὶ μᾶς τὸ ἔλεγε αὐτό, ὅτι πρέπει μὲ θάρρος νὰ διατυπώνουμε τὶς ἀπορίες μας, τὴν γνώμη μας, ἂς εἶναι καὶ λάθος, γιατὶ θὰ πρέπει νὰ ἔχουμε καὶ τὴν ταπείνωσι, ὅταν ἐκφράζουμε μία γνώμη, μετὰ νὰ ὑπάρχῃ καὶ ἕνας γόνιμος καὶ κριτικὸς διάλογος, ὥστε κάτι ποὺ εἶναι στραβὸ νὰ βελτιώνεται. Δὲν χωράει, ἔλεγε χαρακτηριστικά, στὸν χῶρο τῆς ἐκκλησίας, στὸ ὀρθόδοξο φρόνημα, ὁ ἀνταγωνισμός.
᾿Επίσης ἔχει μεγάλη εὐαισθησία στὸ θέμα τῆς γλώσσας, καὶ εἶναι πολὺ προσεκτικὸς καὶ στὰ βιβλία του καὶ στοὺς λόγους του καὶ στὰ μαθήματά του. Εἶναι χαρακτῆρας εὐθὺς καὶ εἰλικρινὴς καὶ συνδυάζει μὲ καταπληκτικὸ τρόπο τὴν εὐγένεια καὶ τὴν εἰλικρίνεια, ὥστε μὲ μία ἀμεσότητα, μὲ μιὰ ἄμεση προσέγγισι νὰ μπορέσῃ νὰ βοηθήσῃ τὸν φοιτητὴ νὰ καταλάβῃ ὅτι κάποιο σημεῖο στὴν ἐργασία του δὲν εἶναι σωστὸ καὶ ὅτι πρέπει νὰ τὸ διορθώσῃ.
᾿Ασχολεῖται πολὺ ὁ κύριος Πάσχος μὲ τὴν κριτικὴ τῶν βιβλίων, καὶ θἄθελα νὰ πῶ κάτι ποὺ δείχνει τὴν εἰλικρίνειά του καὶ τὶς συνέπειες ποὺ καμμιὰ φορὰ ἔχει αὐτὴ ἡ εἰλικρίνειά του. ῞Ενας ἐκδοτικὸς οἶκος ξεκίνησε μία σειρὰ ἐκκλησιαστικῶν ἐκδόσεων, ποὺ θὰ περιελάμβανε καμμιὰ δεκαριὰ τόμους. ῞Εναν ἕναν τόμο τὸν ἔστελναν στὸν κύριο Πάσχο. Περίμεναν οἱ ὑπεύθυνοι αὐτῆς τῆς σειρᾶς ὁ κύριος Πάσχος κάποια στιγμὴ νὰ δημοσιεύσῃ ἕνα κριτικὸ ὑπόμνημα μὲ θετικὸ περιεχόμενο. Κάποτε συναντήθηκαν ὁ ὑπεύθυνος τῆς σειρᾶς μὲ τὸν κύριο Πάσχο.
— Τὰ λαμβάνετε τὰ βιβλία ποὺ σᾶς στέλνουμε;
— Πῶς, βεβαίως, καὶ σᾶς εὐχαριστῶ πάρα πολύ!
— Δὲν εἴδαμε νὰ δημοσιεύσετε μία κριτική.
᾿Απαντάει ὁ κύριος Πάσχος·
— Περιμένω νὰ ὁλοκληρωθῇ ἡ σειρά, γιὰ νὰ ἔχω ὅλους τοὺς τόμους, νὰ τοὺς μελετήσω, καὶ τότε θὰ δημοσιεύσω μιὰ ὡλοκληρωμένη κριτική. Πάντως ἀπὸ τώρα σᾶς τὸ λέω ὅτι ἔχω μερικὲς διαφωνίες γιὰ μερικὰ πράγματα, ὅπως μὲ τὴν μορφοποίησι τῶν τόμων ἢ τὸν τρόπο ποὺ παρουσιάζετε κάποιο θέμα, καὶ αὐτὰ θὰ τὰ ἀναφέρω στὴν κριτική.
Τὸ ἄκουσε αὐτὸ ὁ ὑπεύθυνος τῆς σειρᾶς... ᾿Αποτέλεσμα ἦταν νὰ σταματήσουν νὰ στέλνουν τοὺς τόμους τῆς σειρᾶς στὸν κύριο Πάσχο, γιατὶ ξέρανε ὅτι, ἐφόσον δὲν θὰ λάβῃ τοὺς ἑπόμενους τόμους, δὲν θὰ γράψῃ κριτική.
Ε.Γ. Καὶ ἐπειδὴ ἀκριβῶς ἡ ἀδυναμία μας ἡ ἀνθρώπινη εἶναι νὰ θέλουμε καλὴ κριτική, κάπου τὴν φοβόμαστε καὶ τὴν ἀρνητικὴ κριτική.
..................................................................................................................................
Ε.Γ. Δὲν θὰ μποροῦσε βεβαίως, κύριε Μπιλάλη, ἕνας ἐκδοτικὸς οἶκος σὰν τὶς ᾿Εκδόσεις Παπαδημητρίου, ποὺ διακρίνονται γιὰ τὴν ποιότητα τῶν ὀρθοδόξων βιβλίων τους, νὰ μὴν ἔχουν συμπεριλάβει καὶ κάποια συγγράμματα τοῦ Παντελῆ Πάσχου, ποὺ θὰ θέλαμε νὰ μᾶς τὰ ἀναφέρετε...
Δ.Μ. Αὐτὴν τὴν στιγμὴ οἱ ἐκδόσεις Παπαδημητρίου ἔχουν καὶ διακινοῦν τὰ ἑξῆς τρία βιβλία τοῦ κυρίου Πάσχου· τὸ «῎Αλγος νηπίων», τὸ ποιητικὸ βιβλίο «Οὐρανὸς ἔνδον» καὶ τὸ «Θυσία αἰνέσεως».
Τὸ «῎Αλγος νηπίων» εἶναι ἕνα ὑπέροχο λογοτεχνικὸ βιβλίο. Εἶναι μία συλλογὴ διηγημάτων, ἀλλὰ πρόκειται γιὰ κάποια ἀνθρώπινα διηγήματα. Ἔχουμε συνηθίσει πολλὲς φορὲς νὰ μιλᾶμε γιὰ ἁγίους, γιὰ ἀγωνιστὲς μοναχούς, ἀσκητὲς καὶ λοιπά, ποὺ ἔχουν ἁγιάσει. Σ᾿ αὐτὰ τὰ διηγήματα περιγράφεται κυρίως ὁ ἀγῶνας τοῦ πιστοῦ, τοῦ μοναχοῦ, τοῦ ἱερέως, τοῦ λαϊκοῦ μὲ ὅλες τὶς διακυμάνσεις ποὺ ἔχει, τὴν νίκη, τὴν πτῶσι καὶ λοιπά, καὶ περιγράφει κάποιες περιπτώσεις δοκιμασιῶν καὶ πειρασμῶν...
Ε.Γ. ῎Ισως καὶ γι᾿ αὐτὸ θεωρήθηκε λίγο τολμηρό, ἀλλὰ ἐν πάσῃ περιπτώσει ἀξίζει ὁ κόπος· ἐγὼ συγκινήθηκα ἀφάνταστα καὶ προβληματίστηκα πάρα πολὺ γιὰ τὸν ἑαυτό μου.
Δ.Μ. Τὸ βιβλίο «Οὐρανὸς ἔνδον» εἶναι μία συλλογὴ ποιημάτων καὶ εἶναι ἐκδεδομένο σὲ μεγάλο μέγεθος. Εἶναι γραμμένο αὐτὸ τὸ βιβλίο στὸ χέρι ἀπὸ τὸν συγγραφέα μὲ μία πανέμορφη βυζαντινὴ γραφή, ἔχει ἐκδοθῆ σὲ διχρωμία, σὲ εἰδικὸ χαρτὶ καὶ δὲν ὑπάρχουν καὶ πάρα πολλὰ ἀντίτυπα ἀκόμη.
Ε.Γ. Μὲ συγχωρεῖτε ποὺ σᾶς διακόπτω, θέλω ὅμως ὁπωσδήποτε νὰ δώσουμε λίγο χρόνο σ᾿ αὐτὸ τὸ ἐκπληκτικὸ βιβλίο, ὅπως τὸ εἴπατε κι ἐσεῖς, τὸ «Οὐρανὸς ἔνδον», γιατὶ εἶναι ἕνα βιβλίο ποὺ νομίζω ὅτι πρέπει νὰ βρίσκεται σὲ κάθε σπίτι καὶ μόνο ἐπειδὴ εἶναι ἕνα ἀριστούργημα ἐμφανίσεως, πέρα ἀπὸ τὴν ποιότητα ποὺ ἔχει τοῦ λόγου. Νὰ ποῦμε ἐπίσης ὅτι εἶναι ἕνα συλλεκτικὸ κομμάτι, αὐτὴ εἶναι ἡ ἄποψί μου...
Δ.Μ. Ναί.
Ε.Γ. Εἴπατε ἤδη ὅτι δὲν ὑπάρχουν καὶ πολλὰ ἀντίτυπα πλέον.
Δ.Μ. Τέλος ὑπάρχει καὶ τὸ βιβλίο «Θυσία αἰνέσεως», τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖται ἀπὸ κάποια δοκίμια καὶ μελέτες ποὺ εἶναι στοχασμοὶ πάνω στὴν θεία λατρεία, γιὰ τὴν βυζαντινὴ μουσικὴ καὶ γιὰ ὡρισμένους λογοτέχνες ποὺ κινοῦνται στὸν ἴδιο χῶρο τῆς ἑλληνορθοδόξου παραδόσεως...
Ε.Γ. Δυστυχῶς γιὰ ἄλλη μιὰ φορά, κύριε Μπιλάλη, 'Ιωάννα, φίλοι ἀκροατές, ὁ χρόνος ἔχει προχωρήσει πάρα πολὺ γρήγορα, καὶ ἔτσι δὲν μποροῦμε παρὰ νὰ ἀρκεστοῦμε σ' αὐτὴν τὴν μικρὴ ἀναφορά... Τελειώνοντας ὅμως, ἐπειδὴ πραγματικὰ δὲν ἔχουμε περιθώριο...
Καὶ νὰ ποῦμε ὅτι, ἐπειδὴ ὁ κύριος Πάσχος εἶναι ἕνας καταπληκτικὸς ψάλτης, θέλουμε τελειώνοντας τὴν ἐκπομπὴ νὰ τοῦ ἀφιερώσουμε καὶ ἕνα τροπάριο τῆς ἐκκλησίας μας. Ἤδη διανύουμε τὴν ἑορταστικὴ περίοδο τοῦ τιμίου σταυροῦ, καὶ γι' αὐτὸ ὁ ὕμνος θὰ εἶναι ἀκριβῶς ἀπὸ τὴν σχετικὴ ὑμνολογία τοῦ σταυροῦ.
(᾿Απὸ κασσέττα ἀκούγεται χορῳδία νὰ ψάλλῃ·)
Χαίροις ὁ ζωηφόρος σταυρός,
τῆς εὐσεβείας τὸ ἀήττητον τρόπαιον,
ἡ θύρα τοῦ παραδείσου,
ὁ τῶν πιστῶν στηριγμός,
τὸ τῆς ἐκκλησίας περιτείχισμα...
* * *
Γιὰ νὰ γίνῃ καλλίτερα ἀντιληπτὸ αὐτὸ ποὺ ἤθελα νὰ πῶ σ' ἐκείνη τὴν ἐκπομπὴ σχετικὰ μὲ τὸν σεβασμὸ ποὺ εἶχε ὁ καθηγητὴς Πάσχος πρὸς τοὺς φοιτητές, θὰ ἀναφέρω ἐδῶ τὴν περίπτωσι ἑνὸς ἄλλου –κατὰ πάντα ἐπίσης σεβαστοῦ– καθηγητοῦ τῆς θεολογικῆς σχολῆς, ὁ ὁποῖος κάποτε ἀπευθυνόμενος πρὸς τοὺς φοιτητὲς ἔλεγε·
— 'Εσεῖς ὄχι γιὰ φοιτητὲς τῆς θεολογίας ἀλλὰ οὔτε γιὰ φοιτητὲς ἰχθυοκαλλιεργείας δὲν κάνετε.
Μπορεῖ βέβαια ὁ ἐν λόγῳ καθηγητὴς νὰ εἶχε τοὺς λόγους του καὶ νὰ ἦταν ἴσως δικαιολογημένος ἐκείνη τὴν χρονικὴ στιγμὴ ποὺ εἶπε τὴν ἀνωτέρω φράσι· ἡ διαφορὰ ὅμως στὴν νοοτροπία τῶν δύο καθηγητῶν εἶναι, νομίζω, ἔκδηλη.
* * *
'Επίσης τὸν καιρὸ ποὺ ἀκόμη ἐργαζόμουν στὶς ἐκδόσεις Παπαδημητρίου, ἰδέα καὶ παρότρυνσι τοῦ Π. Β. Πάσχου ἦταν ἡ δημιουργία μιᾶς ἁγιολογικῆς σειρᾶς, γιὰ τὴν ὁποία μοῦ ἔδωσε πολλὲς συμβουλὲς καὶ ὁδηγίες· ἀκόμη καὶ κάποιους γνωστούς του καὶ καταξιωμένους συγγραφεῖς μᾶς συνέστησε, μὲ τοὺς ὁποίους ὁ ἐκδοτικὸς οἶκος θὰ μποροῦσε νὰ συνεργαστῇ γι' αὐτὸ τὸ ἔργο. ῾Η σειρὰ ξεκίνησε πράγματι τὸ 1998, ἔλαβε τὸν τίτλο «Βίοι ἁγίων τῆς ὀρθοδόξου ἐκκλησίας», καὶ γιὰ τὴν εὐδοκίμησί της ἐργάστηκα μὲ πολὺ ζῆλο, συχνὰ κάτω ἀπὸ ἀντίξοες συνθῆκες. Μέχρι τὸν μάρτιο τοῦ 2000 ποὺ βρισκόμουν στὸν ἐκδοτικὸ οἶκο, εἶχαν ἐκδοθῆ 8 βίοι ἁγίων, ἐνῷ προγραμμάτιζα τὴν σταδιακὴ ἔκδοσι ἄλλων 7. Μέχρι τώρα ἡ σειρὰ ἔχει φθάσει τὰ 10 τεύχη.
* * *
Τὸν ὀκτώβριο τοῦ 2000 ἐξέδωσα τὸν βίο τοῦ προστάτου μου ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ζακυνθηνοῦ, ἀρχιεπισκόπου Αἰγίνης. ῾Η συγγραφὴ καὶ ἔκδοσι αὐτοῦ τοῦ βίου ὀφείλεται στὶς παροτρύνσεις τοῦ καθηγητοῦ μου, ὅπως ἄλλωστε τὸ ἀναφέρω καὶ στὸν πρόλογο τοῦ βιβλίου, ὅπου μεταξὺ ἄλλων γράφω καὶ τὰ ἑξῆς (§7)·
Τὸ παρὸν σύγγραμμα στὴν πρώτη του μορφὴ ἦταν πανεπιστημιακὴ ἐργασία στὸ μάθημα τῆς ἁγιολογίας μὲ τίτλο «῾Ο ἅγιος Διονύσιος ὁ ἐκ Ζακύνθου — α) βίος καὶ θαύματα, β) χαιρετισμοὶ μὲ νεοελληνικὴν ἀπόδοσιν», ἡ ὁποία ὑπῆρξε ἡ ἀφορμὴ γιὰ νὰ ἐρευνήσω μεθοδικὰ τὸν βίο τοῦ ἁγίου. ῾Η ἐργασία ἐκείνη γράφτηκε τὸ 1995 ὑπὸ τὴν ἐποπτεία τοῦ καθηγητοῦ μου Π. Β. Πάσχου, ὁ ὁποῖος μετὰ τὴν παρουσίασί της στὴν αἴθουσα διδασκαλίας καὶ ἀφοῦ ἔγινε κριτικὴ ἀπὸ τὸν ἴδιο καὶ τοὺς συμφοιτητές μου, μὲ παρώτρυνε νὰ ἐπεξεργαστῶ ἀκόμη περισσότερο τὸ πρῶτο μέρος της, καὶ μετὰ τὸν ἐμπλουτισμὸ καὶ τὴν ἀρτίωσί του νὰ τὸ ἑτοιμάσω πρὸς ἔκδοσι· καὶ πράγματι ὕστερα ἀπὸ 6 χρόνια ὡλοκλήρωσα τὸ βιβλίο, χάρι στὴν προτροπὴ τοῦ καθηγητοῦ μου. Καὶ ἀπὸ τὴν θέσι αὐτὴ ἐκφράζω τὶς εὐγνώμονες εὐχαριστίες μου πρὸς τὸ πρόσωπό του.
Αὐτοὶ ἦταν οἱ λόγοι, γιὰ τοὺς ὁποίους γιὰ μένα ὁ Π. Β. Πάσχος δὲν ἦταν ἁπλῶς ἕνας ἀπὸ τοὺς καθηγητές μου στὸ πανεπιστήμιο, ἀλλὰ τὸν ἔνιωσα μυστικὰ μέσα στὴν καρδιά μου, χωρὶς νὰ τὸ καταλάβω καὶ ὁ ἴδιος, χωρὶς λογικὲς ἐπεξεργασίες καὶ χωρὶς νὰ μπορῶ νὰ τὸ ἐξηγήσω καὶ ἀπόλυτα, τὸν ἔνιωσα καὶ τὸν θεώρησα, καὶ ἀκόμη βέβαια τὸν θεωρῶ, σὰν τὸν καθηγητή μου. Καὶ γι' αὐτὸ μόνον μὲ αὐτὸν διετήρησα μία συνεχῆ ἐπαφὴ μέχρι σήμερα, ὄχι πολὺ συχνή, ἀλλὰ πάντοτε οὐσιαστικὴ καὶ ὠφέλιμη γιὰ μένα. Δὲν ἤμουν ἐγὼ αὐτὸς ποὺ ἔκαμε τὴν διάκρισι καὶ τὸν ξεχώρισα ἀπὸ τοὺς ἄλλους καθηγητές μου· εἶναι ἀσφαλῶς οἱ περιστάσεις ποὺ μὲ ἔφεραν σὲ ἕνα συγκεκριμένο ἐργασιακὸ περιβάλλον φιλικὸ πρὸς τὸν καθηγητή, τὸν καιρὸ ποὺ ἤμουν φοιτητής του· πάνω ἀπ' ὅλα ὅμως καὶ πρὶν ἀπὸ τὶς ὁποιεσδήποτε περιστάσεις εἶναι ὁ καλωσυνᾶτος τρόπος του, ἡ ζεστασιά του, τὸ ὅτι εἶναι πάντοτε μειλίχιος προσηνὴς πρόσχαρος καὶ ἐγκάρδιος, τὸ ὅτι ἀπέναντί του δὲν αἰσθάνεσαι σὰν ἕνας θρασὺς νᾶνος ποὺ τολμᾷ καὶ ἀπασχολεῖ τὸν γίγαντα τῆς σοφίας καὶ τῆς ἐπιστήμης, ἀλλὰ βλέπεις ἕναν χριστιανὸ ἐπιστήμονα ποὺ σέβεται τὴν προσωπικότητά σου, διότι προφανῶς ἐφαρμόζει τὸ λόγιον τοῦ ἀββᾶ 'Απολλώ· Εἶδες τὸν ἀδελφόν σου; εἶδες Κύριον τὸν Θεόν σου.
῾Αγία Παρασκευὴ 'Αττικῆς
Τρίτη 15 ἀπριλίου 2003
Δημοσιεύτηκε στὸν τόμο «Θεολογία καὶ λογοτεχνία» — Ἀφιέρωμα στὸν καθηγητὴ Π. Β. Πάσχο, σελ. 197-206. Ἀθήνα 2005.