ΑΝΤΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ
Διευκρινίσεις γιὰ τὴν παροῦσα
δημοσίευσι βιβλικῶν ἀποσπασμάτων
1. Χαρακτηριστικὰ τῆς παρούσης δημοσιεύσεως
1. ῾Η δημοσίευσι ἀποσπασμάτων ἐκ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης γίνεται κατὰ τὸ κείμενο τῶν «῾Εβδομήκοντα» (ἐφεξῆς «Ο΄») μὲ βάσι κυρίως τὴν ἔκδοσι τοῦ Π. Μπρατσιώτη ἢ ἔκδοσι τῆς ἀδελφότητος «Ζωὴ» τοῦ ἔτους 1939, ποὺ ἐν πολλοῖς στηρίζεται στὴν ἔκδοσι τοῦ Κωνσταντίνου Τίσεντορφ Vetus Testamentum Graece καὶ στὴν ἔκδοσι τοῦ Ἄλφρεντ ῾Ράλφς Septuaginta, τὶς ὁποῖες ἐπίσης ἔχω ὑπόψει μου. ῞Οπου εἶναι δυνατόν, λαμβάνεται ὑπόψιν καὶ συχνὰ προτιμᾶται τὸ βιβλικὸ κείμενο ποὺ παραδίδεται σὲ βιβλικὰ καὶ λειτουργικὰ χειρόγραφα καθὼς καὶ σὲ ἀρχαῖα ἑρμηνευτικὰ ὑπομνήματα. Περισσότερα γιὰ τὴν ἑλληνικὴ ἔκδοσι τοῦ 1939 καὶ τὴν ἱστορία τοῦ κειμένου της βλέπε παρακάτω στὴν ἑνότητα «Τὸ ἐκδεδομένο κείμενο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης».
2. ῾Η δημοσίευσι ἀποσπασμάτων ἐκ τῆς Καινῆς Διαθήκης γίνεται κατὰ τὸ κείμενο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου μὲ βάσι τὴν ἔκδοσι τοῦ Β. ᾿Αντωνιάδη, ἡ ὁποία ἐκδόθηκε στὴν Κωνσταντινούπολι ἀπὸ τὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο τὸ ἔτος 1904 καὶ ἐπανεκδόθηκε μὲ λίγες –τυπογραφικὲς κυρίως– διορθώσεις τὸ 1912. Περισσότερα γιὰ τὴν συγκεκριμένη ἔκδοσι καὶ τὴν ἱστορία τοῦ κειμένου της βλέπε παρακάτω στὴν ἑνότητα «Τὸ ἐκδεδομένο κείμενο τῆς Καινῆς Διαθήκης».
3. Tὰ βιβλικὰ κείμενα παρατίθενται σὲ κεφάλαια κατὰ τὴν καθιερωμένη νεώτερη διαίρεσί τους καὶ σύμφωνα μὲ τὴν ἔκδοσι τοῦ 1939 γιὰ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη καὶ τὴν ἔκδοσι τοῦ 1904 γιὰ τὴν Καινή. Γιὰ τὴν διαίρεσι τῶν κεφαλαίων σὲ παραγράφους ἀκολουθοῦνται κατὰ βάσιν πάλι οἱ δύο προηγούμενες ἐκδόσεις, ἀλλὰ ἐπιπλέον λαμβάνονται ὑπόψιν καὶ ἄλλες ἐκδόσεις καθὼς καὶ τὰ λειτουργικὰ ἐκλογάδια τῆς ἐκκλησίας, ἰδίως γιὰ τὴν Καινὴ Διαθήκη. Σημειώνεται μάλιστα ἐδῶ ὅτι οἱ δύο προηγούμενες βασικὲς ἐκδόσεις ἐκτὸς ἀπὸ παραγράφους σημειώνουν ἐνίοτε καὶ ἡμιπαραγράφους (οἱ ὁποῖες εἶναι συχνότατες στὴν ἔκδοσι τῆς Καινῆς Διαθήκης ὑπὸ τοῦ Β. ᾿Αντωνιάδου [1904/1912])· αὐτὲς ἀπὸ ἄλλους ἐκδότες ἐμφανίζονται ὡς κανονικὲς παράγραφοι, κάτι ποὺ υἱοθετεῖται καὶ στὴν παροῦσα δημοσίευσι ἕως ἕνα βαθμό. ῾Η ἀρχαία ἐκκλησία πάντως εἶχε μία διαφορετικὴ διαίρεσι τῶν βιβλίων, σὲ πολλὲς περιπτώσεις πιὸ φυσικὴ καὶ πιὸ ὀργανικὴ ἀπὸ τὴν σημερινή. ᾿Εκείνη τὴν ἀρχαία διαίρεσι μνημονεύουν καὶ ἀκολουθοῦν οἱ παλαιότεροι πατέρες καὶ ἐκκλησιαστικοὶ συγγραφεῖς μέχρι τὸν 11ο περίπου αἰῶνα. Συνήθως τὰ βιβλία διαιροῦνταν σὲ περισσότερα κεφάλαια ἀπὸ ὅ,τι σήμερα· ἡ Γένεσις ἐπὶ παραδείγματι σήμερα ἐκδίδεται χωρισμένη σὲ 50 κεφάλαια, ἐνῷ σύμφωνα μὲ μία ἄλλη διαίρεσι τὰ κεφάλαια ἦταν σχεδὸν διπλάσια. ᾿Επίσης ἡ διαίρεσι σὲ «κεφάλαια» τῶν ἀρχαίων χριστιανῶν ἀντιστοιχεῖ συχνὰ μὲ τὶς δικές μας παραγράφους, ἐνῷ τὰ καθ᾿ ἡμᾶς κεφάλαια συχνὰ τὰ ἔλεγαν «λόγους», καὶ μπορεῖ νὰ ἦσαν μικροτέρας ἐκτάσεως ἀπὸ τὰ σημερινά, ὅπως προελέχθη. Σὲ κάποια βιβλία λοιπὸν δηλώνονται ἐδῶ καὶ οἱ παλαιότερες διαιρέσεις τους σὲ παραγράφους (§), «κεφάλαια», «λόγους» ἢ ἄλλες θεματικὲς ὑποενότητες μὲ ἰδιαίτερη ἀρίθμησι σὲ πράσινο χρῶμα καὶ ἐντὸς ἀγκυλῶν. ᾿Επιπλέον σὲ λίγες σχετικὰ περιπτώσεις ἡ σημερινὴ διαίρεσι τῶν κεφαλαίων δὲν εἶναι ἀπόλυτα ἀκριβής, ἀλλὰ μπορεῖ ἕνας ἢ δύο στίχοι στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος ἑνὸς κεφαλαίου νὰ ἀνήκουν ὀργανικὰ στὸ προηγούμενο ἢ τὸ ἑπόμενο (ἀντιστοίχως) κεφάλαιο. Σὲ τέτοιες περιπτώσεις εἶναι δυνατὸν νὰ παρατεθοῦν αὐτοὶ οἱ στίχοι ἐκεῖ ὅπου ἀνήκουν ὀργανικά, δηλαδὴ συνημμένοι στὸ προηγούμενο ἢ ἑπόμενο κεφάλαιο, κατὰ μικρὰν παρέκκλισιν τῆς παραθέσεως τοῦ κειμένου ἀνὰ κεφάλαια, ἀλλὰ πάντως μὲ ἐπαρκῆ καὶ σαφῆ δήλωσι τῆς σημερινῆς κεφαλαιοδιαιρέσεως καὶ στιχαριθμήσεως. Μία τέτοια πρακτικὴ βλέπουμε νὰ ἀκολουθῆται ἐνίοτε καὶ στὴν ἔντυπη πατριαρχικὴ ἔκδοσι τῆς Καινῆς Διαθήκης (τοῦ 1904/1912).
4. Συχνὰ διάφοροι στίχοι τοῦ κειμένου διαιροῦνται ἐδῶ σὲ 2 ἢ 3 ἡμιστίχια (κατὰ μίμησιν ἐν πολλοῖς τῆς ἀρχαίας στιχαριθμήσεως). Γιὰ νὰ μὴν ἀλλάξῃ ἡ καθιερωμένη ἀρίθμησι τῶν στίχων, τὰ ἡμιστίχια αὐτὰ διατηροῦν τὴν ἀρίθμησι τοῦ ἑνιαίου στίχου ποὺ εἶχαν καὶ πρίν, ἀλλὰ μὲ τὴν προσθήκη τῶν γραμμάτων β ἢ γ, π.χ. στίχος 8, μετὰ 8β, καὶ μετὰ 8γ.
5. ᾿Εντὸς ἀγκυλῶν περικλείονται λέξεις ἢ φράσεις γιὰ τὶς ὁποῖες ὑπάρχει ἰσόρροπη ἀμφιβολία ἂν πρέπει νὰ διατηρηθοῦν στὸ κείμενο ἢ νὰ ἀφαιρεθοῦν. Οἱ ἀγκύλες δηλαδὴ δὲν σημαίνουν ὅτι τὸ ἐντὸς αὐτῶν κείμενο προκρίνεται ὡς ἀφαιρετέο, ἀλλὰ δηλώνουν μόνον ὅτι δὲν γνωρίζουμε πρὸς τὸ παρὸν ἂν πράγματι τὸ περικλειόμενο κείμενο ἀνήκει ἢ ὄχι στὸ ἱερὸ βιβλίο. — Γιὰ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη στὴν ἔκδοσι τοῦ Π. Μπρατσιώτη τέτοιες περιπτώσεις δηλώνονται σχετικῶς λίγες καὶ τίθενται σὲ ὑποσημείωσι. — Γιὰ τὴν Καινὴ Διαθήκη στὴν ἔκδοσι τοῦ Β. ᾿Αντωνιάδου οἱ περιπτώσεις αὐτὲς (ἀμφιβαλλομένων λέξεων ἢ φράσεων) εἶναι περισσότερες καὶ σημειώνονται ἐκεῖ μὲ μικρότερα γράμματα· ἐδῶ ὅμως προτιμήθηκε γιὰ τεχνικοὺς λόγους νὰ τεθοῦν μέσα σὲ ἀγκύλη. Πάντως νεώτερες ἔρευνες γιὰ τὸ κείμενο τῆς Καινῆς Διαθήκης παρέχουν σοβαρὲς ἐνδείξεις ὅτι οἱ περισσότερες ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀμφιβαλλόμενες λέξεις ἢ φράσεις ἀνήκουν πράγματι στὸ ἱερὸ κείμενο καὶ ἐλάχιστες μόνον πρέπει νὰ ἀπαλειφθοῦν.
6. Μὲ πλάγια στοιχεῖα δηλώνονται ἐπιγραφές, τίτλοι ἢ ὑπότιτλοι, ποὺ ἐμφανίζονται ἐνσωματωμένοι στὸ βιβλικὸ κείμενο· εἰδικὰ δὲ γιὰ τὴν Καινὴ Διαθήκη αὐτὰ τὰ κείμενα ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀνήκουν στὸν συντάκτη τοῦ ἱεροῦ κειμένου, ἐνῷ εἶναι πιθανὸν τὸ ἴδιο νὰ ἰσχύῃ καὶ γιὰ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη τοὐλάχιστον σὲ ὡρισμένες περιπτώσεις. ᾿Επίσης κάποιες φορὲς μὲ πλάγια στοιχεῖα σημειώνονται καὶ φράσεις γιὰ τὶς ὁποῖες κρίνεται σκόπιμο νὰ διακριθοῦν μὲν ἐλαφρῶς, ἀλλὰ μὲ ἀποφυγὴ τῶν εἰσαγωγικῶν ἢ τῶν κεφαλαίων ἢ τῶν ἐντόνων (μαύρων) γραμμάτων, εἰδικὰ ὅταν πρόκειται γιὰ παραθέσεις ποὺ βρίσκονται μέσα σὲ ἐκτενέστερα κείμενα ποὺ εἶναι ἤδη ἐντὸς εἰσαγωγικῶν.
7. Στὸ ἱερὸ κείμενο χρησιμοποιοῦνται εἰσαγωγικὰ γιὰ φράσεις ὁμιλούντων προσώπων, γιὰ διαλόγους, γιὰ ὀνοματοδοσίες, γιὰ κατὰ λέξιν ἐκτενεῖς παραθέσεις φράσεων ἢ ἐπιστολῶν καὶ ἄλλων κειμένων, κλπ.· ἀλλὰ συνήθως δὲν χρησιμοποιοῦνται εἰσαγωγικὰ σὲ ἐσωτερικοὺς μονολόγους (π.χ. στοὺς Ψαλμοὺς ἢ στὸν ᾿Εκκλησιαστή). Εἶναι γνωστὸ ὅτι στὶς καθιερωμένες ἐκδόσεις τοῦ ἀρχαίου κειμένου τῆς Βίβλου τὰ εἰσαγωγικὰ ἀποφεύγονται· π.χ. στὴν Παλαιὰ Διαθήκη κατὰ τὴν ἔκδοσι τοῦ Π. Μπρατσιώτη χρησιμοποιοῦνται σπανιώτατα, ἐνῷ στὴν Καινὴ Διαθήκη κατὰ τὴν ἔκδοσι τοῦ Β. ᾿Αντωνιάδη δὲν χρησιμοποιοῦνται καθόλου. ῞Ομως ἡ χρῆσι τῶν εἰσαγωγικῶν κρίνεται ἀπαραίτητη πλέον, ὅπως ἀκριβῶς χρησιμοποιοῦνται ἀνενδοιάστως καὶ τὰ ἄλλα καθιερωμένα σημεῖα στίξεως (παρενθέσεις, ἡμιπαρενθέσεις, ἐρωτηματικά, θαυμαστικά, κλπ.), τὰ ὁποῖα δὲν ὑπῆρχαν καὶ δὲν χρησιμοποίησαν οἱ ἱεροὶ συγγραφεῖς τὴν ἐποχὴ ποὺ κατάρτιζαν τὰ κείμενα τῶν ῾Αγίων Γραφῶν. Καὶ ὅπως δὲν ἐκδίδουμε τὴν Βίβλο μὲ κεφαλαῖα γράμματα, ἂν καὶ ἔτσι γράφτηκαν ἐξ ἀρχῆς τὰ ἱερὰ κείμενα, ἀλλὰ μὲ πεζά (μικρά), τὰ ὁποῖα ἐμφανίστηκαν καὶ ἐπικράτησαν σχεδὸν 1000 χρόνια μετὰ τὴν Καινὴ Διαθήκη, διότι ἀλλιῶς σήμερα δὲν θὰ μπορούσαμε κἂν νὰ διαβάσουμε τὴν Βίβλο, ἔτσι ἀκριβῶς εἶναι ἀναγκαῖο νὰ χρησιμοποιοῦμε καὶ τὰ εἰσαγωγικά, γιὰ νὰ διευκολύνεται ὁ σημερινὸς ἀναγνώστης.
8. Τυχὸν φράσεις στὸ κείμενο τῆς Καινῆς Διαθήκης ποὺ εἶναι κατὰ λέξιν παραθέματα ἀπὸ βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ἀντὶ γιὰ εἰσαγωγικὰ δηλώνονται μὲ παχύτερα καὶ πλάγια στοιχεῖα (πλάγια μαῦρα), ὅπως ἀκριβῶς γίνεται καὶ στὴν ἔκδοσι τοῦ Β. ᾿Αντωνιάδη. Τὸ ἴδιο ἀντιστοίχως θὰ ἐφαρμόζεται καὶ στὰ βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἐὰν καὶ ἐφόσον ἐντοπιστοῦν καὶ ἀναγνωριστοῦν σὲ αὐτὰ τέτοιες παραθέσεις ἀπὸ ἄλλα βιβλία τῆς Παλαιᾶς, καθόσον ἡ ἔκδοσι τοῦ Π. Μπρατσιώτη δὲν ἔχει τέτοιες ἐπισημάνσεις.
9. ῞Οπως καὶ στὴν ἔκδοσι τοῦ Β. ᾿Αντωνιάδη, μὲ ἀραιωμένη γραφὴ στὴν Καινὴ Διαθήκη δηλώνονται καὶ ἐδῶ· α) φράσεις ποὺ τυχὸν εἶναι κατὰ νόημα παραθέσεις ἀπὸ βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καὶ ὄχι κατὰ λέξιν· β) φράσεις ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη, ἀλλὰ δὲν ἐντοπίζονται στὸ σημερινὸ κείμενό της οὔτε κατὰ λέξιν οὔτε κατὰ νόημα· γ) σύντομες φράσεις ποὺ προέρχονται ἐκτὸς Βίβλου, ἀπὸ παροιμιώδεις φράσεις ἢ ὀνομασίες τῆς ἐποχῆς ἐκείνης κ.λπ.· καθὼς καὶ δ) διάφορες λέξεις ἢ φράσεις γιὰ τὶς ὁποῖες κρίνεται σκόπιμο νὰ διακριθοῦν μὲν ἐλαφρῶς, ἀλλὰ μὲ ἀποφυγὴ τῶν εἰσαγωγικῶν ἢ διαφορετικῶν στοιχείων. Τὰ ἀντίστοιχα θὰ ἐφαρμόζωνται καὶ στὰ βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἐὰν καὶ ἐφόσον, ἐννοεῖται, ἐντοπιστοῦν καὶ ἀναγνωριστοῦν τέτοιες περιπτώσεις, καθόσον ἡ ἔκδοσι τοῦ Π. Μπρατσιώτη πάλι δὲν ἔχει τέτοιες ἐπισημάνσεις.
10. Τὰ ποιητικὰ κείμενα, καὶ εἰδικὰ ὅσα ἀνήκουν στὴν Παλαιὰ Διαθήκη, δημοσιεύονται σὲ στίχους, παρὰ τὸ ὅτι βεβαίως τὸ μέτρο, ἡ ὁμοιοκαταληξία καὶ ἄλλα ποιητικὰ στοιχεῖα τοῦ πρωτοτύπου δὲν διατηροῦνται σὲ καμμία μετάφρασι. Συχνὰ μάλιστα ὁ ἕνας στίχος τῆς ἑβραϊκῆς γλώσσης ἐμφανίζεται μὲ 2 ἢ καὶ 3 ἡμιστίχια στὸ κείμενο τῶν Ο΄.
11. Στὸ τέλος κάθε κεφαλαίου ἀκολουθοῦν οἱ παραπομπὲς παραλλήλων χωρίων, γιὰ τὶς ὁποῖες γίνεται ἐκτενέστερος λόγος παρακάτω. Στὶς παραπομπὲς αὐτὲς χρησιμοποιοῦνται καὶ εἰδικὲς βραχυγραφίες γιὰ τὰ βιβλία τῆς ῾Αγίας Γραφῆς, οἱ ὁποῖες ἐπίσης ἐπεξηγοῦνται σὲ ἑπόμενη ἑνότητα.
12. Μετὰ τὶς παραπομπὲς ἀκολουθοῦν συνήθως διάφορες σημειώσεις πληροφοριακοῦ χαρακτῆρος καὶ ποικίλου περιεχομένου, γιὰ τὶς ὁποῖες δίνονται περισότερες πληροφορίες παρακάτω στὴν εἰδικὴ ἑνότητα «Σημειώσεις κειμένου». Οἱ σημειώσεις αὐτὲς περιορίζονται κατὰ τὸ δυνατὸν στὶς ἄκρως ἀπαραίτητες. Γιὰ νὰ μὴ γίνεται σύγχυσι μὲ τὴν στιχαρίθμησι τῶν χωρίων, οἱ ἀριθμοὶ τῶν σημειώσεων εἶναι ἐκθέτες μὲ κυανὸ (μπλὲ) χρῶμα καὶ βρίσκονται μέσα σὲ παρένθεσι.
13. Γιὰ τὸν κανόνα, τὴν χρονολόγησι, τὴν σύνταξι καὶ τὴν ὀνομασία τῶν βιβλίων τῆς ῾Αγίας Γραφῆς, γιὰ τὴν παράδοσι τοῦ κειμένου καὶ γιὰ ἄλλα παρόμοια θέματα ποὺ εἶναι ἄμεσα ἢ ἔμμεσα χρήσιμα ἐδῶ (στὶς εἰσαγωγὲς κάθε βιβλίου, στὴν δημοσίευσι τῶν κειμένων, κλπ.), ἐλήφθησαν ὑπόψιν διάφορα ἐγχειρίδια καὶ δημοσιεύματα, ἐκ τῶν ὁποίων τὰ κυριώτερα ἀναφέρονται στὴν «Γενικὴ βιβλιογραφία». ᾿Επίσης ἐπωφελοῦμαι, ὅπως εἶναι φυσικό, καὶ ἀπὸ τὶς προφορικὲς ἀνακοινώσεις, διδασκαλίες ἢ ἀκόμη καὶ ὑποδείξεις διαφόρων καθηγητῶν μου ἐντὸς κι ἐκτὸς πανεπιστημίου καθὼς καὶ πνευματικῶν μου ὁδηγῶν, τῶν ὁποίων τὶς γνῶμες καὶ ἐπισημάνσεις ἐπιμελῶς σημειώνω, ἐφαρμόζω, ἀκολουθῶ, ἀνανεώνω καὶ ἐμπλουτίζω κατὰ τὴν μελέτη τῆς Βίβλου, τοὐλάχιστον κατὰ τὴν τελευταία τριακονταετία.
14. Σὲ ὅσες περιπτώσεις ἔχω ἀνὰ χεῖρας ἢ εἶναι ἄλλως διαθέσιμες σὲ μένα νεώτερες ἐπιστημονικὲς κριτικὲς ἐκδόσεις ἢ ἐργασίες ἀπὸ ὀρθοδόξους ἐρευνητὲς γιὰ μεμονωμένα βιβλία τῆς Παλαιᾶς ἢ τῆς Καινῆς Διαθήκης ἢ γιὰ ἀποσπάσματα αὐτῶν, λαμβάνονται καὶ αὐτὲς ὑπόψιν στὴν παροῦσα δημοσίευσι καὶ ἀναφέρονται στὴν εἰσαγωγὴ κάθε βιβλίου. Παραλείπεται ὅμως ἡ ἀναφορὰ πολυάριθμων μεμονωμένων παρατηρήσεων διαφόρων ἐρευνητῶν καὶ μελετητῶν, ποὺ βρέθηκαν ἐγκατεσπαρμένες σὲ διάφορα μικρὰ ἢ ἐκτενέστερα ἄρθρα ἢ σὲ ποικίλες δημοσιεύσεις ἢ ἀκόμη καὶ σὲ ὑποσημειώσεις ἄλλων ἔργων, οἱ ὁποῖες καὶ ἀξιοποιήθηκαν κατὰ τὸ μέτρον τοῦ δυνατοῦ ἐπιβοηθητικῶς καὶ συμβουλευτικῶς.
Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης
ἰούλιος σωτηρίου ἔτους 2017
ἐνημέρωσις· δεκέμβριος 2018