Θέματα πίστεως (δογματικά, συμβολικὰ κ.λπ.) ΠΕΡΙ ΘΕΩΣΕΩΣ — Βίος Γρηγορίου Παλαμᾶ
῾Η διδασκαλία
τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ
περὶ θεώσεως τοῦ ἀνθρώπου
Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η
Ι. ῾Ο βίος τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ
1. ῾Ο ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, αὐτὸς ὁ μέγας ἐραστὴς τῆς ἡσυχίας, ἐπρόκειτο νὰ ἔχῃ ἕναν τρικυμιώδη βίον· δογματικοὶ ἀγῶνες, σύνοδοι, φυλακίσεις, αἰχμαλωσία. Παρ᾿ ὅτι ἡσυχαστής, πολλάκις ἐγκατέλειψε τὴν ἐρημίαν, εἴτε διὰ νὰ ἀναλάβῃ ἀγῶνας πνευματικοὺς εἴτε διὰ νὰ ποιμάνῃ, ὡς ἀρχιεπίσκοπος πλέον, τὸν θεοσεβῆ λαὸν τῆς Θεσσαλονίκης. Πάντοτε ὅμως παρέμεινεν ὁ ἀσκητὴς ποὺ ἐφωτίζετο ἀπὸ τὸ ἄκτιστον φῶς τῆς ῾Αγίας Τριάδος μετέχων διηνεκῶς τῆς θαβωρίου μεταμορφώσεως.
2. Οἱ γονεῖς τοῦ ὁσίου Γρηγορίου «Κωνσταντῖνος καὶ Καλλονὴ προέρχονταν ἀπὸ τὴν ᾿Ανατολή, προφανῶς ἀπὸ τὰ ἀνατολικώτερα μέρη τῆς Μικρᾶς ᾿Ασίας, καὶ ἐγκαταστάθηκαν στὴν Κωνσταντινούπολι ὀλίγο μετὰ τὸν γάμο τους λόγῳ τῶν ἐθνικῶν περιπετειῶν τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Μόλις πρὶν ἀπὸ ὀλίγον καιρὸ εἶχαν ἀρχίσει οἱ ᾿Οσμανίδες Τοῦρκοι νὰ σαρώνουν τὴν ᾿Ανατολὴ καὶ νὰ μὴν ἀφήνουν τίποτε ὄρθιο» (Παναγιώτου Χρίστου: «᾿Ο κήρυξ τῆς χάριτος καὶ τοῦ φωτός», σελὶς 18). «Διεπνέοντο ἀπὸ πνεῦμα ἁγιότητος καὶ σωφροσύνης, μολονότι οἱ κύκλοι, εἰς τὸ μέσον τῶν ὁποίων ἔζων, ἀπῄτουν ἔντονον κοσμικὴν νοοτροπίαν» (Ε.Π.Ε., «Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἔργα», τόμος 1, σελὶς 8). «῾Ο πατέρας τοῦ ἁγίου κατεῖχε μεγάλο ἀξίωμα, ἡ δὲ μητέρα του διακρινόταν γιὰ τὴν ἀφοσίωσί της στὴν ἐκκλησία καὶ τὴν φιλανθρωπία της» («Φωνὴ Κυρίου», 6 Μαρτίου 1988). «Τὸ ζεῦγος εἶχεν ἀποκτήσει πέντε τοὐλάχιστον τέκνα, τὰ ὁποῖα, ὡς θὰ ἴδωμεν, ἠκολούθησαν ὅλα τὸν μοναχικὸν βίον, τρία ἄρρενα καὶ δύο θήλεα. Πρῶτος εἰς τὴν σειρὰν ἦτο ὁ Γρηγόριος, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε καθοδηγητὴς τῶν ἄλλων. ᾿Εγεννήθη τῷ 1296» (Ε.Π.Ε., ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελὶς 9).
3. Εἶχεν ὅμως τὴν δοκιμασίαν ὁ ἅγιος νὰ χάσῃ λίαν ἐνωρὶς τὸν πατέρα του καὶ νὰ μείνῃ ὀρφανός. Τὴν πατρικὴν ὅμως φροντίδα ἀνεπλήρωσεν ἡ φιλόστοργος μήτηρ του, ἡ ὁποία προσεπάθησε νὰ τὸν ἐκπαιδεύσῃ κοντὰ σὲ σοφοὺς διδασκάλους, οἱ ὁποῖοι τοῦ μετέδωσαν κάθε ἐπιστήμην. Εἰς τοῦτο ἐβοήθησε καὶ ὁ αὐτοκράτωρ, ὅς τις ἐνίσχυσε τὴν ἀπορφανισθεῖσαν οἰκογένειαν, καὶ ἰδιαιτέρως τὸν Γρηγόριον, τὸν ὁποῖον προώριζε δι᾿ ὑψηλὰ πολιτικὰ ἀξιώματα.
4. Οὕτως ὁ ἅγιος ἐπεράτωσεν ἐνωρὶς τὰς σπουδὰς τῆς φιλοσοφίας καὶ τῆς ῥητορικῆς μὲ τόσην ἐπιτυχίαν, ὥστε νὰ θαυμάζεται ἀπὸ ὅλους τοὺς λογίους τῆς πρωτευούσης, ἐν συνεχείᾳ δὲ παρακολούθησε μὲ παρομοίαν ἐπιτυχίαν τὰ μαθήματα τῆς φυσικῆς καὶ τῆς λογικῆς μὲ βάσιν τὰ συγγράμματα τοῦ ᾿Αριστοτέλους. Περατώνοντας τὰς σπουδάς του ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἦτο κάτοχος μιᾶς ὡλοκληρωμένης παιδείας.
5. Αὐτὸς ὅμως ἐπεθύμει περισσότερον τῆς κοσμικῆς φιλοσοφίας καὶ τῶν πολιτικῶν ἀξιωμάτων τὴν φιλοσοφίαν τῆς μοναχικῆς ζωῆς. Δι᾿ ὅ, ὅτε ἐγένετο εἰκοσαετής, διένειμε τὴν περιουσίαν του εἰς τοὺς πτωχούς, καὶ ἀφοῦ ἐγκατέστησε τὴν μητέρα του καὶ τὰς ἀδελφάς του εἴς τινα μονήν, ὡδήγησε τοὺς ἀδελφούς του εἰς τὸν ποθούμενον ῎Αθω. ῾Ο ἴδιος ποθῶντας τὸν βίον τῆς ἀσκήσεως κατέφυγεν εἰς τὴν ἔρημον τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους πλησίον τοῦ ἐναρέτου ἀνδρὸς Νικοδήμου. ᾿Εκεῖ ἐκάρη μοναχός, ἐγυμνάσθη εἰς τὰ πνευματικὰ καὶ συντόμως ἐκοσμήθη μὲ τὰ χαρίσματα τοῦ ῾Αγίου Πνεύματος. Νυχθημερὸν παρεκάλει τὸν Θεὸν μὲ δάκρυα νὰ φωτίσῃ τὴν ψυχήν του μὲ τὴν θείαν χάριν καὶ νὰ τὴν καθαρίσῃ ἀπὸ τὰ πάθη τῆς φθορᾶς. ᾿Αέναος ἦτο ἡ ἱκεσία τοῦ ἁγίου· «Φώτισόν μου τὸ σκότος». Καὶ ὄντως κατόπιν σκληρᾶς ἀσκήσεως ἀξιώθηκε νὰ ἔχῃ ἐμπειρίας θείων ὀπτασιῶν καὶ ἀποκαλύψεων.
6. Τῷ 1325 ὁ ὅσιος Γρηγόριος ἀναγκάζεται ἀπὸ τὰς ἐπιδρομὰς τῶν Τούρκων πειρατῶν νὰ ἐγκαταλείψῃ μαζὶ μὲ τὴν συνοδείαν του τὸ ῞Αγιον ῎Ορος. Μετὰ τὴν παραμονὴν ἑνὸς ἔτους εἰς Θεσσαλονίκην, ἐν ᾗ ὁ Γρηγόριος ἐχειροτονήθη ἱερεὺς ὢν ἤδη τριακοντούτης, ἐγκατεστάθησαν εἰς τὸ ὄρος τῆς Βεροίας ἐπὶ πενταετίαν. Κατόπιν εὑρίσκομεν τὸν ἅγιον εἰς Βέροιαν, Θρᾴκην, Κωνσταντινούπολιν νὰ στηρίζῃ τοὺς χριστιανοὺς μὲ τὰ κηρύγματά του. Τῇ ἐποχῇ ἐκείνῃ ἐνεφανίσθη ὁ κακόδοξος Βαρλαὰμ ὁ Καλαβρός, μορφωμένος μὲν ἀλλὰ ἐγωιστὴς καὶ φιλόδοξος μοναχός, ὁ ὁποῖος μὲ ἀσέβειαν ἐκήρυττεν ἀρειανικὰ δόγματα, ὅτι δηλαδὴ ἡ χάρις τῆς ῾Αγίας Τριάδος καὶ τὸ φῶς τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, ποὺ ἐπὶ τοῦ ὄρους Θαβὼρ ἔλαμψεν, ἦσαν κτιστὰ καὶ δὲν ἔχουν καμμίαν σχέσιν μὲ τὴν θείαν φύσιν. ῾Ο ἅγιος Γρηγόριος ἀντέταξεν ὅλας τὰς δυνάμεις του εἰς τὰς αἱρετικὰς δοξασίας τοῦ Βαρλαὰμ καὶ ὑπερασπίσθηκε τὴν ὀρθοδοξίαν.
7. ᾿Απὸ θεοσεβεῖς βασιλεῖς ἐπῃνέθη καὶ ἐτιμήθη, ἐνῷ ἀπὸ ἄλλους ἐδιώχθη καὶ ἐφυλακίσθη. ᾿Επάλαισε μὲ τὰς δυνάμεις τοῦ σκότους, ἐταλαιπωρήθη, ἀλλὰ τελικῶς ἀνεδείχθη νικητὴς καὶ τροπαιοῦχος. ῾Η ἀρετή του τὸν ἔφερεν εἰς τὸν ἀρχιεπισκοπικὸν θρόνον τῆς Θεσσαλονίκης. «῾Ως ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης ὁ Παλαμᾶς προσεπάθησε νὰ καλλιεργήσῃ εἰς τὰς ψυχὰς τοῦ ποιμνίου του τὰς θεμελιώδεις χριστιανικὰς ἀληθείας καὶ νὰ βοηθήσῃ τοὺς πιστοὺς εἰς τὴν ἐπίλυσιν συγκεκριμένων προβλημάτων τῆς ἠθικῆς καὶ πνευματικῆς των ζωῆς» (Γεωργίου Μαντζαρίδου, «῾Η περὶθΘεώσεως τοῦ ἀνθρώπου διδασκαλία Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ», σελὶς 17).
8. Τὸ ποιμαντικόν του ἔργον διεκόπη διὰ πρώτην φορὰν ἓν ἔτος μετὰ τὴν ἐγκατάστασιν εἰς τὴν ἕδραν του ἐξαιτίας τῆς ἀνανεώσεως τῶν ἐπιθέσεων κατὰ τοῦ ἡσυχασμοῦ. Τώρα ἡγέτης τῶν ἀντιησυχαστῶν καὶ κατήγορος τοῦ Παλαμᾶ εἶναι ὁ Νικηφόρος Γρηγορᾶς, πολυμερὴς λόγιος καὶ θεολόγος. Καὶ πάλιν ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὑπερασπίζεται γενναίως τὴν ὀρθοδοξίαν καὶ δικαιώνεται μὲ τὴν σύνοδον τοῦ 1351.
9. Νέαι ἀπρόοπτοι ἐξελίξεις (ὡρισμέναι πολιτικαὶ διενέξεις) ἐστάθησαν ἐμπόδιον διὰ τὸν Γρηγόριον νὰ ἐπιστρέψῃ εἰς Θεσσαλονίκην καὶ τὸν ἔστειλαν δι᾿ ἄλλην μίαν φορὰν εἰς ῞Αγιον ῎Ορος. ᾿Αργότερον ὁ Γρηγόριος ταξιδεύει πρὸς Κωνσταντινούπολιν μὲ σκοπὸν νὰ συμφιλιώσῃ τὰ ἀντιμαχόμενα μέρη. ῞Ομως οὐδέποτε κατώρθωσε νὰ ἐκπληρώσῃ τὴν ἀποστολήν του αὐτήν, διότι συνελήφθη ὑπὸ τῶν ᾿Αγαρηνῶν καὶ ἐξετοπίσθη εἰς τὰ βάθη τῆς ᾿Ασίας, ὅπου ἐφάνη εὐαγγελιστὴς καὶ κήρυξ τῆς πίστεως εἰς τοὺς ἐκεῖ ὑποδούλους χριστιανοὺς στηρίζοντάς τους μὲ τὴν διδασκαλίαν του. Μετὰ δὲ παρέλευσιν ἑνὸς ὁλοκλήρου ἔτους ἐπέστρεψεν εἰς τὸ ποίμνιόν του, τὸ ὁποῖον τὸν ὑπεδέχθη μὲ ἐνθουσιασμόν. Τέλος, ὕστερον ἀπὸ δώδεκα ἔτη ποιμαντορίας, ἐκ τῶν πολλῶν κακουχιῶν ἀσθένησε καὶ παρέδωκε τὴν ἁγίαν του ψυχὴν εἰς τὰς χεῖρας τοῦ ἁγίου Θεοῦ εἰς τὰς 14 Νοεμβρίου τοῦ 1362 (εἰς ἡλικίαν μόλις 66 ἐτῶν). Τὸ χαριτόβρυτον λείψανόν του μέχρι σήμερον εἶναι ἀποτεθησαυρισμένον εἰς τὸν καθεδρικὸν ναὸν Θεσσαλονίκης καὶ ἐπιτελεῖ ἄπειρα θαύματα εἰς ὅσους τὸν ἐπικαλοῦνται μὲ πίστιν.
Φροντιστηριακὴ ἐργασία εἰς τὸ μάθημα τῆς δογματικῆς
τοῦ μαθητοῦ Δ. Μ. τῆς Δ΄ τάξεως τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λυκείου Πατρῶν,
Πάτραι, ἀπρίλιος 1989.
᾿Ηλεκτρονικὴ στοιχειοθεσία· ῾Αγία Παρασκευὴ ᾿Αττικῆς, δεκέμβριος 1998.
Μορφοποίησις καὶ δημοσίευσις διαδικτυακή· ᾿Αθῆναι, ὀκτώβριος 2018.