ΕΠΙΛΟΓΕΣ
7. Χριστιανικοὶ τομεῖς Θέματα πίστεως (δογματικά, συμβολικὰ κ.λπ.) Ο ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ – Γενικαί παρατηρήσεις

 

 

Ο «ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ»

ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΙΕΡΩΣ ΗΣΥΧΑΖΟΝΤΩΝ

 

 

Δ΄.   Γ ε ν ι κ α ὶ    π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς

 

1. Εἰς τὸν πρόλογον τοῦ ῾Αγιορειτικοῦ Τόμου ἀναφέρεται ὅτι ἐκτὸς ἀπὸ τὰ δόγματα τοῦ μωσαϊκοῦ Νόμου ἡ Παλαιὰ Διαθήκη περιλαμβάνει καὶ προφητικὰς ὁράσεις τῶν μελλόντων δογμάτων ποὺ ἀπεκαλύφθησαν πλήρως εἰς τὸ Εὐαγγέλιον. Μόνον οἱ προφῆται προ-βλέπουν ἐν ἁγίῳ Πνεύματι ὅτι ὁ Λόγος τοῦ Κυρίου καὶ τὸ Πνεῦμα τοῦ στόματος αὐτοῦ δὲν εἶναι ἐνέργειαι τοῦ Θεοῦ, ὅπως ἐξελαμβάνοντο ὑπὸ τῶν τότε ᾿Ιουδαίων, ἀλλὰ κάτι ἄλλο. Αἱ ἀλήθειαι αὗται εἰς τοὺς πρὸ Χριστοῦ πι­στοὺς τοῦ Νόμου ἐμφανίζονται ὡς μυστήρια, τὰ ὁποῖα δὲν ἠδύναντο εὐκόλως νὰ διατυπώσουν σαφῶς. ῾Ομοίως καὶ δι᾿ ἡμᾶς τοὺς ζῶντας εἰς τὴν εὐαγγελικὴν ἐπο­χὴν αἱ πραγματικότητες τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ, ἀποτελοῦν μυστήρια. Τὰ μυστήρια αὐτὰ δὲν δύνανται νὰ γνωσθοῦν οὔτε νὰ περιγραφοῦν διὰ λόγου ἐδῶ εἰς τὴν γῆν παρὰ μόνον ὑπὸ τῶν ἁγίων, οἱ ὁποῖοι ζῶντες ἐν ἑνώσει μετὰ τοῦ Θεοῦ μεταμορφοῦνται διὰ τῆς χάριτος καὶ ἀνήκουν ὄχι πλέον εἰς τὴν ἐπίγειον ζωήν, ἀλλ᾿ εἰς τὸν μέλλοντα αἰῶνα. Κατὰ τοὺς ὑπερασπιστὰς τοῦ ἀκτίστου φωτός, ἡ ἐμπειρία ἐν τῷ νῦν αἰῶνι τῶν ἀληθειῶν τῆς πίστεως δὲν δύναται νὰ διατυπωθῇ δογματικῶς. Τὸ σημεῖον τοῦτο ἀπηχεῖ τὴν διδασκαλίαν περὶ προοδευτικῆς φανερώ­σεως τῆς ἁγίας Τριάδος, περὶ τῆς ὁποίας ὁμιλεῖ ὁ Γρηγόριος Ναζιανζηνὸς καὶ τὴν ὁποίαν υἱοθετεῖ καὶ ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς. Συμφώνως μὲ αὐτὴν τὴν θεώρησιν τῆς φανερώσεως τοῦ Θεοῦ, ἡ Παλαιὰ Διαθήκη ἐκήρυττε φανερῶς τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν ἀμυδρότερον (συνεσκιασμένως)· ἡ Καινὴ Διαθήκη ἐφανέρωσε τὸν Υἱὸν καὶ ὑπέδειξε τὴν θεότητα τοῦ Πνεύματος· τὸ δὲ ἅγιον Πνεῦμα δρᾷ καὶ ἐνεργεῖ τώρα φανερούμενον εἰς ἡμᾶς μὲ σαφέστερον τρόπον. ᾿Επίσης, σύμφωνα μὲ ὡρισμένους μελετητάς, ἐδῶ εὑρίσκομεν ὑπὸ νέαν μορφὴν τὴν σκέψιν τοῦ Εἰρηναίου ἐπισκόπου Λουγδούνου περὶ βαθμιαίας ἀποκαλύψεως τῆς θεωρίας ἢ θέας τοῦ Θεοῦ εἰς τρία στάδια· πρὸ Χριστοῦ ὑπάρχει ἡ ἐν ἁγίῳ Πνεύματι θέα τῶν προφητῶν, μετὰ τὴν ἐνσάρκωσιν ἡ ἐν τῷ Υἱῷ θέα τῆς υἱοθεσίας, μετὰ τὴν δευτέραν παρουσίαν ἡ κατὰ τὸν μέλλοντα αἰῶνα θέα τοῦ Πατρός. (᾿Αμφιλοχίου ῾Ράντοβιτς, «Τὸ μυστήριον τῆς ἁγίας Τριάδος κατὰ τὸν ἅγιον Γρηγόριον Παλαμᾶν», σελίδες 63, 73· Βλαδιμήρου Λόσκι, «῾Η θέα τοῦ Θεοῦ», σελίδες 57, 215· τοῦ ἰδίου, «῾Η μυστικὴ θεολογία τῆς ἀνατολικῆς ᾿Εκκλησίας», σελὶς 277.)

2. Κατωτέρω τὸ κείμενον προτρέπει ὅσους πιστεύουν καὶ πείθονται εἰς τὰς διδασκαλίας τῶν ἁγίων νὰ ζητοῦν καὶ νὰ μανθάνουν τὰ μυστήρια ἀπὸ αὐτούς. ῾Ο Γρηγόριος Παλαμᾶς εἰς μίαν του ὁμιλίαν συμβουλεύει παρομοίως κάθε χριστιανὸν νὰ ἀναζητήσῃ μετ᾿ ἐπιμελείας πνευματικὸν ὁδηγὸν ποὺ νὰ μιμῆται τοὺς ἀποστό­λους (οἱ ὁποῖοι μετὰ τὴν σταύρωσιν τοῦ Χριστοῦ εὑρίσκοντο ἐντὸς τοῦ ὑπερῴου) καὶ θὰ διαμένῃ τὸν περισσότερον χρόνον κατάκλειστος ποθῶν τὸν Κύριον μὲ προσ­ευχὴν ἐν ἡσυχίᾳ, ψαλμῳδίαν καὶ κάθε ἄλλην κατάλληλον συμπεριφοράν. ῍Ας προσέλθῃ τότε εἰς ἐκεῖνον, ἂς εἰσέλθῃ μὲ πίστιν εἰς τὴν οἰκίαν ἐκείνου, ὅπως θὰ εἰσήρχετο εἰς ἕνα οὐράνιον χῶρον ποὺ ἔχει ἐντὸς τὴν ἁγιαστικὴν δύναμιν τοῦ Πνεύ­ματος, ἂς παρακαθήσῃ μὲ τὸν ἔνοικον, ἂς παραμείνῃ μαζί του καὶ ἂς ἐρωτήσῃ περὶ Θεοῦ καὶ περὶ τῶν θείων μυστηρίων μανθάνων μὲ ταπείνωσιν καὶ ἐπικαλούμενος τὴν εὐχὴν αὐτοῦ. Τότε, λέγει ὁ Γρηγόριος, «γνωρίζω καλῶς ὅτι θὰ ἔλθῃ εἰς αὐτὸν ἀοράτως ὁ Χριστὸς καὶ θὰ δώσῃ εἰρήνην εἰς τὴν ψυχήν, θὰ προσθέσῃ εἰς τὴν πίστιν, θὰ χαρίσῃ ἐνίσχυσιν εἰς τὸν χριστιανὸν αὐτὸν καὶ κατὰ τὸν καιρὸν τῆς κρί­σεως θὰ τὸν κατατάξῃ εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν». Πάντα ταῦτα δηλοῦν ὅτι, κατὰ τὸν ῾Αγιορείτην ἱερομόναχον καὶ μετέπειτα ἱεράρχην, ἀψευδὴς λόγος περὶ Θε­οῦ εἶναι δυνατὸν νὰ γίνῃ μόνον βάσει τῆς θέας τοῦ Θεοῦ καὶ ὅτι ἡ ἀληθὴς θεολογία πηγάζει ἐκ τῆς θεοπτίας καὶ ἡ γνῶσις ἐκ τῆς ἐμπειρίας. (῾Ιεροθέου Βλάχου, «᾿Ορθό­δοξη ψυχοθεραπεία» [πατερικὴ θεραπευτικὴ ἀγωγὴ] -1-, σελὶς 87. ᾿Αμφιλοχίου ῾Ράντοβιτς, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελὶς 77.)

3. ῾Ο Βαρλαὰμ ἰσχυρίζετο ὅτι ἡ γνῶσις τοῦ Θεοῦ δὲν εἶναι ὑπόθεσις θεωρίας ἢ θέας τοῦ Θεοῦ, ἀλλ᾿ ὑπόθεσις τῆς νοήσεως τοῦ ἀνθρώπου, ἐθεώρει δὲ ὅτι οἱ φιλό­σοφοι ἦσαν ἀνώτεροι τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν προφητῶν, καὶ διὰ τοῦτο ἡ θεολογία του ἦτο καθαρῶς ἐγκεφαλική, νοησιαρχική, ἀποτελοῦσα σοβαρὸν κίνδυνον ἐκκο­σμικεύσεως διὰ τὴν ἐκκλησίαν. ᾿Αντιθέτως ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς ἐν τῷ ῾Αγιορει­τικῷ Τόμῳ καὶ τοῖς ἄλλοις συγγράμμασιν αὐτοῦ διδάσκει ὅτι ἡ θέωσις εἶναι ἕνωσις καὶ κοινωνία μὲ τὸν Θεὸν ἐνεργουμένη διὰ τῆς θείας χάριτος. Διὰ νὰ φθάσῃ ὁ ἄν­θρωπος εἰς τὴν θέωσιν, πρέπει νὰ ἀποκόψῃ πᾶσαν σχέσιν τῆς ψυχῆς πρὸς τὰ κάτω καὶ νὰ ὑπερβῇ κάθε γνωστικὴν ἐνέργειαν δι᾿ ἐκτενοῦς, εἰλικρινοῦς καὶ ἀύλου προσ­ευχῆς. Διὰ τῆς θεώσεως ὁ ἄνθρωπος ἀξιοῦται νὰ ἴδῃ τὸν Θεόν, αὕτη δὲ ἡ θέωσις δὲν εἶναι μία ἀφῃρημένη κατάστασις, ἀλλὰ πραγματικὴ ἕνωσις τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεόν· αὐτὴ ἡ ἕνωσις εἶναι γνῶσις τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία ὑπερβαίνει πᾶσαν ἀνθρω­πίνην γνωστικὴν ἐνέργειαν καὶ γίνεται ὑπὲρ νοῦν, ὑπὲρ γνῶσιν καὶ ὑπὲρ αἴσθησιν. Αὐτὴ ἡ γνῶσις τοῦ Θεοῦ εἶναι ὄχι μόνον ὑπὲρ τὴν φύσιν καὶ ὑπὲρ τὴν ἀνθρωπίνην γνῶσιν ἀλλὰ καὶ ὑπὲρ τὴν ἀρετήν. ῾Η ἀρετὴ καὶ ἡ μίμησις τοῦ Θεοῦ προετοιμάζουν τὸν ἄνθρωπον πρὸς τὴν θείαν ἕνωσιν, ἀλλὰ μόναι των δὲν ἀρκοῦν· ἀπαιτεῖται καὶ ἡ θεία χάρις, ἡ θεουργικὴ σοφία τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἡ κατ᾿ ἐξοχὴν αὐτουργὸς αὐ­τῆς τῆς θεώσεως καὶ αὐξήσεως καὶ ὑπερβάσεως τῶν ἀνθρωπίνων δυνάμεων πρὸς τὸ ἀρχέτυπον καὶ ἀναλλοίωτον κάλλος τῆς τριαδικῆς δόξης. ῾Επομένως ὁ ἄνθρωπος ὁρᾷ τὸν Θεὸν διὰ τῆς θεώσεως καὶ ὄχι διὰ τῆς ἀναπτύξεως τῆς λογικῆς· ἡ θεογνω­σία δὲν ἀπορρέει ἐκ τῶν διανοητικῶν συλλογισμῶν, ἀλλὰ θεμελιοῦται εἰς τὰ «τε­λούμενα» τῆς θείας οἰκονομίας, πηγάζουσα ἐκ τῆς ζώσης βιβλικῆς καὶ ἐκκλησιαστι­κῆς ἐμπειρίας τοῦ τριαδικοῦ Θεοῦ. (᾿Αμφιλοχίου ῾Ράντοβιτς, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελίδες 77-78. ῾Ιεροθέου Βλάχου, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, 325-330· τοῦ ἰδίου, «Θεραπευτικὴ ἀγω­γὴ» [προεκτάσεις στὴν «ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία»] -2-, σελίδες 259‑261· τοῦ ἰδίου, «Ψυχικὴ ὑγεία καὶ ἀσθένεια» [διάλογος] -4-, σελίδες 167-168.)

4. ᾿Εφόσον ὁ ἄνθρωπος διὰ τῆς θεώσεως ἀξιοῦται νὰ ἴδῃ τὸν Θεόν, εἶναι προφανὲς ὅτι βλέπει αὐτὸν ὡς ἄκτιστον φῶς. ᾿Εν τῇ θεώσει ὁ ἄνθρωπος βλέπει τὸ ἄκτιστον φῶς, διότι ἑνοῦται μὲ τὸν Θεόν· βλέπει αὐτὸ διὰ τῶν ἐσωτερικῶν ὀφθαλ­μῶν τῆς ψυχῆς ἀλλὰ καὶ δι᾿ αὐτῶν ἀκόμη τῶν σωματικῶν, οἵ τινες ὅμως ἔχουν με­τασκευασθῆ ὑπὸ τῆς θεοποιοῦ ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ, ἄνευ τῆς ὁποίας ἡ θέωσις καθί­σταται ἀδύνατος. Διὰ τοῦτο ἡ ὅρασις τοῦ ἀκτίστου φωτὸς ὀνομάζεται θεοποιὸς δωρεὰ ἢ χάρις· δὲν εἶναι δωρεὰ τῆς κτιστῆς ἀνθρωπίνης κτίσεως, ἀλλὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Κατὰ ταῦτα, ἡ θέωσις εἶναι καὶ κατ᾿ αἴσθησιν καὶ ὑπὲρ αἴσθησιν. Οἱ σωματικοὶ ὀφθαλμοὶ μετασκευάζονται ὑπὸ τοῦ παναγίου Πνεύματος καὶ τοιουτο­τρόπως βλέπουν τὸ ἄκτιστον φῶς, τὴν δόξαν τῆς θεότητος, τὸ ὁποῖον ἄλλως εἶναι ἀθέατον εἰς τὴν αἴσθησιν. Εὑρίσκομεν ἐν τῷ ῾Αγιορειτικῷ Τόμῳ μίαν πολὺ σαφῆ διάκρισιν μεταξὺ φωτὸς αἰσθητοῦ, φωτὸς νοητοῦ (ἤ τοι τῆς γνώσεως) καὶ φωτὸς θείου· τὸ θεῖον φῶς ὑπερέχει τῶν δύο ἄλλων καθ᾿ ὅσον αὐτὰ ἀνήκουν εἰς τὸ πεδίον τῶν κτισμάτων. ᾿Εδῶ ἀσφαλῶς ὑπάρχει μία ἀντινομία σχετικῶς μὲ τὴν φύσιν αὐ­τῆς τῆς θέας· ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν τὸ θεῖον φῶς εἶναι ἀσύλληπτον μὲ τὰς σωματικὰς αἰσθή­σεις, ἀφ᾿ ἑτέρου ὅμως θεωρεῖται διὰ τῶν σωματικῶν ὀφθαλμῶν! Τὸ θαβώριον φῶς δὲν εἶναι οὔτε ὑλικὸν οὔτε νοερόν (νοητόν), ἀλλὰ θεῖον καὶ ἄκτιστον. ῾Επομένως δυνάμεθα νὰ συμπεράνωμεν ὅτι, ἐπειδὴ ὁ Θεὸς ὑπέρκειται τῶν κτιστῶν, ἐπειδὴ εἶ­ναι κατὰ τὴν οὐσίαν αὐτοῦ ἀπολύτως ἀπρόσιτος, ἐπειδὴ δὲν ὑπάρχει κανενὸς εἴδους συγγένεια μεταξὺ θείου καὶ νοεροῦ (εἰς τὸ νοερὸν ἀνήκουν τὰ πνεύματα τῶν ἀγγέ­λων καὶ τῶν ἀνθρώπων), ὁ Θεὸς φανεροῦται εἰς ὁλόκληρον τὸν ἄνθρωπον, χωρὶς ὅμως νὰ δυνάμεθα νὰ ὁμιλῶμεν περὶ θέας κυριολεκτικῶς αἰσθητῆς ἢ κυριολεκτικῶς νοητῆς. (῾Ιεροθέου Βλάχου, «᾿Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία» [πατερικὴ θεραπευτικὴ ἀγωγὴ] -1-, σελίδες 326, 327-328, 330. Βλαδιμήρου Λόσκι, «῾Η θέα τοῦ Θεοῦ», σελίδες 211-212· τοῦ ἰδίου, «῾Η μυστικὴ θεολογία τῆς ἀνατολικῆς ἐκκλησίας», σελίδες 264-265.)

5. Τὸ ἄκτιστον φῶς εἶναι ἡ δόξα τοῦ Χριστοῦ, τὴν ὁποίαν εἶδαν οἱ ἀπόστολοι ἐν τῷ ὄρει Θαβὼρ κατὰ τὴν μεταμόρφωσιν τοῦ Κυρίου. ῾Η μεταμόρφωσις δὲν ὑπῆρξεν ἓν φαινόμενον προσδιοριζόμενον ὑπὸ τόπου καὶ χρόνου. Οὐδεμία ἀλλαγὴ συνέβη διὰ τὸν Χριστὸν κατ᾿ ἐκείνην τὴν στιγμὴν ἀκόμη καὶ ἐν τῇ ἀνθρωπίνῃ αὐ­τοῦ φύσει, ἀλλὰ κάποια ἀλλαγὴ ἐγένετο ἐν τῇ συνειδήσει τῶν μαθητῶν, οἵ τινες ἐξέφυγαν δι᾿ ὀλίγον ἀπὸ τὰς κατηγορίας χρόνου καὶ χώρου καὶ ἔλαβαν πρὸς στι­γμὴν τὴν ἱκανότητα νὰ ἴδουν τὸν διδάσκαλόν των ὡς ἦτο, καταυγαζόμενον ἐν τῷ αἰωνίῳ φωτὶ τῆς θεότητος αὐτοῦ. (Βλαδιμήρου Λόσκι, «῾Η θέα τοῦ Θεοῦ», σελίδες 210-211· τοῦ ἰδίου, «῾Η μυστικὴ θεολογία τῆς ἀνατολικῆς ἐκκλησίας», σελὶς 266.)

6. Διὰ νὰ ἴδωμεν τὸ θεῖον φῶς διὰ τῶν σωματικῶν ὀφθαλμῶν, καθὼς εἶδαν αὐτὸ οἱ μαθηταὶ ἐπὶ τοῦ ὄρους Θαβώρ, πρέπει νὰ μετάσχωμεν αὐτοῦ τοῦ φωτός, πρέπει νὰ μεταμορφωθῶμεν δι᾿ αὐτοῦ ἔν τινι μέτρῳ. ῾Η ἐμπειρία αὐτὴ ἑπομένως προϋποθέτει κάποιαν μεταβολὴν τῆς φύσεως ἡμῶν, μίαν μεταμόρφωσιν διὰ τῆς χά­ριτος. Κατὰ ταῦτα τὸ σῶμα δὲν πρέπει νὰ εἶναι ἐμπόδιον εἰς τὴν μυστικὴν ἐμπειρί­αν τῆς μετὰ τοῦ Θεοῦ ἑνώσεως. ᾿Εν τῷ μέλλοντι αἰῶνι οἱ μακάριοι θὰ ἴδουν τὸν Θεὸν πρόσωπον πρὸς πρόσωπον ἐν τῇ πληρότητι τῆς φύσεώς των. Ἂν ἡ γνῶσις τοῦ Θεοῦ ἦτο μόνον μία διανοητικὴ θεωρία τοῦ Θεοῦ, τότε ἡ ἀνάστασις τῶν νεκρῶν θὰ ἦτο ἀνώφελος. Διὰ τὸν λόγον αὐτὸν ὁ ῾Αγιορειτικὸς Τόμος ἀποδίδει ἀπὸ τῆς πα­ρούσης ζωῆς εἰς τὴν ἐξαγνισθεῖσαν φύσιν τοῦ σώματος ὡρισμένας πνευματικὰς ἱκανότητας· τὸ σῶμα θὰ συμμετάσχῃ μὲ τὴν ψυχὴν εἰς τὰ ἀπόρρητα ἀγαθά, ὅσον δυνατὸν αὐτῷ. ῾Η μεταμόρφωσις τῆς κτιστῆς φύσεως ἀρχομένη ἐξ αὐτῆς ἀκόμη τῆς παρούσης ζωῆς εἶναι μία ὑπόσχεσις τοῦ καινοῦ οὐρανοῦ καὶ τῆς καινῆς γῆς, εἶναι ἡ εἴσοδος τοῦ ἀνθρώπου εἰς τὴν αἰώνιον ζωὴν τῆς ἀλήκτου χαρᾶς καὶ εὐφρο­σύνης πρὸ τοῦ θανάτου καὶ τῆς ἀναστάσεως. (Βλαδιμήρου Λόσκι, «῾Η μυστικὴ θεολογία τῆς ἀνατολικῆς ἐκκλησίας», σελίδες 266-267, 274.)

 

 

 

Φροντιστηριακὴ ἐργασία εἰς τὸ μάθημα τῆς Συμβολικῆς

τοῦ φοιτητοῦ Δ. Μ. (ΑΜ 2410· ἑξάμηνον Ζ΄)

τοῦ τμήματος Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς

τοῦ ᾿Εθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου ᾿Αθηνῶν

ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1995