Θέματα πίστεως (δογματικά, συμβολικὰ κ.λπ.) Ο ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ – ῾Ιστορικά στοιχεῖα
Ο «ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΟΣ ΤΟΜΟΣ»
ΥΠΕΡ ΤΩΝ ΙΕΡΩΣ ΗΣΥΧΑΖΟΝΤΩΝ
Β΄. ῾Ι σ τ ο ρ ι κ ὰ σ τ ο ι χ ε ῖ α
1. ῾Η περίοδος τῶν ἡσυχαστικῶν ἐρίδων περιλαμβάνει τὰ ἔτη 1337 ἕως 1368. Κατὰ τὴν πρώτην φάσιν (1337-1341) πρωταγωνισταὶ εἶναι ὁ τότε ἱερομόναχος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καὶ ὁ ἐκ Καλαβρίας μοναχὸς Βαρλαάμ. ῾Ο τελευταῖος ἐλθὼν εἰς Κωνσταντινούπολιν περὶ τὸ 1330 ἐνεφανίσθη ὡς πολυπράγμων καὶ ἄριστος γνώστης τῆς φιλοσοφίας, τῆς θεολογίας καὶ ἄλλων ἐπιστημῶν καὶ ἐντὸς βραχέος χρονικοῦ διαστήματος εἶχεν ἀναγνωρισθῆ ὡς εἷς τῶν σπουδαιοτέρων λογίων ἐν τῇ βασιλευούσῃ. Κατὰ τὰ ἔτη 1333-1334 ἀφίχθησαν εἰς Κωνσταντινούπολιν ἐκπρόσωποι τοῦ πάπα ῾Ρώμης, αἱ δὲ μετ᾿ αὐτῶν διαπραγματεύσεις περὶ ἑνώσεως τῶν ἐκκλησιῶν ἀνετέθησαν εἰς τὸν Βαρλαάμ. Οὗτος μετὰ τὸ πέρας τῶν διαπραγματεύσεων μεταβαίνει εἰς Θεσσαλονίκην καὶ δημοσιεύει τὰ ἀντιλατινικά του συγγράμματα, ἅ τινα μελετήσας ὁ Γρηγόριος Παλαμᾶς διαπιστοῖ ὅτι ἡ βαρλααμικὴ θεολογία κινεῖται ἐκτὸς τοῦ ὀρθοδόξου πλαισίου καὶ ὁδηγεῖ εἰς πλήρη ἀγνωστικισμόν. ῞Οθεν ὁ Γρηγόριος δι᾿ ἐπιστολῶν πρός τε τὸν Βαρλαὰμ καὶ τὸν κοινὸν φίλον αὐτῶν ᾿Ακίνδυνον ἐκθέτει τὴν ἀντίθεσίν του εἰς τὴν βαρλααμικὴν διαλεκτικήν, προκαλῶν τὰς ἐπίσης ἐπιστολιμαίας ἀπαντήσεις τοῦ Καλαβροῦ φιλοσόφου. (Βασιλείου Δεντάκη, «Βυζαντινὴ ἐκκλησιαστικὴ γραμματολογία», σελίδες 94-96· ᾿Ιωάννου Μέγεντορφ [John Meyendorf]: «A study of Gregory Palamas», σελίδες 42-45.)
2. ᾿Ενῷ λοιπὸν τὸ πρᾶγμα κατ᾿ ἀρχὰς ἐφαίνετο ὡς μία θεωρητικὴ διαφωνία μεταξὺ ἑνὸς ἀνθρωπιστοῦ φιλοσόφου μοναχοῦ καὶ ἑνὸς ἡσυχαστοῦ μοναχοῦ, ὁ Βαρλαὰμ μαθὼν παρά τινος ἀρχαρίου μοναχοῦ τὴν μέθοδον τῆς ἡσυχαστικῆς προσευχῆς καὶ παρεξηγήσας ταύτην ἐξαπολύει γενικὴν ἐπίθεσιν κατὰ τῶν ἡσυχαστῶν, ἀναγκάζων τὸν Γρηγόριον νὰ ἀναλάβῃ τὴν ὑπεράσπισιν τῶν μοναχῶν. Διὰ τοῦτο ὁ τελευταῖος ἔρχεται ἐξ ῾Αγίου ῎Ορους εἰς Θεσσαλονίκην, ἔνθα εὑρίσκεται καὶ ὁ Βαρλαάμ, καὶ κατὰ τὴν ἄνοιξιν τοῦ 1338 συγγράφει τὴν πρώτην τριάδα λόγων «῾Υπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων», χωρὶς νὰ ἀναφέρῃ ἐν αὐτοῖς τὸν Βαρλαὰμ ὀνομαστί. Κατὰ τὴν ἄνοιξιν τοῦ ἑπομένου ἔτους (1339) ὁ Βαρλαὰμ μεταβαίνει εἰς ᾿Αβινιῶνα, ἔνθα διεξάγονται ἕτεραι διαπραγματεύσεις περὶ ἑνώσεως τῶν ἐκκλησιῶν. Κατὰ τὴν διάρκειαν τῆς ἀπουσίας του ὁ Γρηγόριος δημοσιεύει μίαν δευτέραν τριάδα λόγων, ἥ τις ἀποτελεῖ τὴν κυρίως ἀναίρεσιν τῶν βαρλααμικῶν συγγραμμάτων. (Βασιλείου Δεντάκη, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελίδες 96-99.)
3. ῾Ωρισμένοι ἐρευνηταὶ δέχονται ὅτι, ἐνῷ ὁ Βαρλαὰμ εὑρίσκετο ἀκόμη εἰς ᾿Ιταλίαν ἢ ἀμέσως μετὰ τὴν ἐπιστροφήν του, ὁ Γρηγόριος μεταβαίνει ἐκ νέου εἰς ῞Αγιον ῎Ορος ἔχων ἤδη διατρίψει ἐν Θεσσαλονίκῃ «τρεῖς ἐνιαυτοὺς ὅλους», κατὰ τὸν Φιλόθεον Κόκκινον· ὅμως, ὡς σημειώνει ὁ ἀείμνηστος καθηγητὴς Παναγιώτης Χρήστου, δὲν γνωρίζομεν τὸν ἀκριβῆ χρόνον ἐγκαταστάσεως τοῦ Γρηγορίου εἰς Θεσσαλονίκην, ἑπομένως δὲν δυνάμεθα νὰ ὑπολογίσωμεν μετ᾿ ἀκριβείας οὔτε πότε μετέβη ἐκ νέου εἰς τὸ ἁγιώνυμον ῎Ορος. Συμφώνως μὲ ὑπολογισμοὺς τοῦ ἰδίου καθηγητοῦ, ὁ Βαρλαὰμ ἐπιστρέψας ἐκ τῆς εἰς τὴν Δύσιν ἀποστολῆς του περὶ τὰ μέσα τοῦ 1340 ηὗρεν ἤδη συντεταγμένην τὴν δευτέραν τριάδα τῶν παλαμικῶν λόγων καὶ ἀντέδρασεν ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν συγγράψας «Κατὰ μασσαλιανῶν», ὅ περ ἐκράτησεν ἀρχικῶς ἀδημοσίευτον, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ μεταβὰς κατ᾿ ᾿Οκτώβριον τοῦ 1340 εἰς Κωνσταντινούπολιν, ὅπου καὶ κατήγγειλεν ἐνώπιον τῆς συνόδου τοὺς ἡσυχαστὰς ὡς πλάνους, βλασφήμους καὶ κακοδόξους. ᾿Εκ τῶν ἀνωτέρω στοιχείων ὁ αὐτὸς καθηγητὴς προσδιορίζει ὅτι ἡ εἰς Ἄθωνα νέα μετάβασις τοῦ ἁγίου Γρηγορίου πιθανὸν νὰ συνέβη περὶ τὸν Νοέμβριον τοῦ 1340. (Παναγιώτου Χρήστου, εἰσαγωγαὶ εἰς «Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἅπαντα τὰ ἔργα 3», σειρὰ ῞Ελληνες Πατέρες τῆς ᾿Εκκλησίας [Ε.Π.Ε.], σελίδες 6-7, 481-482· ᾿Ιωάννου Μέγεντορφ, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελὶς 48.)
4. ῞Οθεν εἰς ῞Αγιον ῎Ορος συνεκεντρώθησαν διακεκριμένοι μοναχοί, ὑποστηρικταὶ τοῦ Γρηγορίου, καὶ ἐνέκριναν τὸν περίφημον «῾Αγιορειτικὸν Τόμον ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων». Τὸ κείμενον αὐτό, ἐν ἀρχῇ φέρον σχεδὸν τὴν αὐτὴν ἐπιγραφὴν πρὸς τὰς «῾Υπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων» τριάδας τοῦ Γρηγορίου, συνέταξεν αὐτὸς οὗτος ὁ ἱερὸς ἀνήρ, καθὼς ἐπανειλημμένως καὶ ὁ ἴδιος ἐβεβαίωσε (βλέπε σχετικῶς· Βασιλείου Δεντάκη, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελὶς 100· Παναγιώτου Χρήστου, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελίδες 6, 17, 482). Τὸ περιεχόμενον τοῦ τόμου εἶναι ἐν συντόμῳ ἡ παλαμικὴ διδασκαλία περὶ τῆς μυστικῆς μετὰ τοῦ Θεοῦ ἑνώσεως, περὶ τοῦ ἀκτίστου φωτὸς καὶ περὶ διακρίσεως οὐσίας καὶ ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία παρουσιάζεται ὡς ὑπὸ τῶν ἁγίων Γραφῶν διδαχθεῖσα καὶ παρὰ τῶν ἁγίων πατέρων παραληφθεῖσα. Εἶναι σαφὲς ὅτι διὰ τοῦ τόμου τούτου ἀναιροῦνται αἱ ἀπόψεις τοῦ Βαρλαὰμ καὶ τῶν ὀπαδῶν του, ἂν καὶ οὐδεμία ὀνομαστικὴ ἀναφορὰ εἰς αὐτοὺς γίνεται.
5. ῾Ο Τόμος ὑπεγράφη ὑπὸ τοῦ «πρώτου» τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους, ὑπὸ δεκαεννέα (19) ἀκόμη ἐγκρίτων μοναχῶν καὶ ὑπὸ τοῦ ἐπισκόπου ῾Ιερισσοῦ καὶ ῾Αγίου ῎Ορους. ῾Ωρισμέναι ἐκ τῶν ὑπογραφῶν ἔχουν ἰδιαίτερον ἐνδιαφέρον. ῾Ο «πρῶτος» τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους ᾿Ισαὰκ εἶχε τὸ ἀξίωμα τοῦτο ἀπὸ τριακονταετίας περίπου, ἀργότερον δέ, τῷ 1342, θὰ ὑπερασπισθῇ τὸν Γρηγόριον εἰς Κωνσταντινούπολιν. ῾Ο ἱερομόναχος Φιλόθεος εἶναι ὁ μετέπειτα πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεος ὁ Κόκκινος, μαθητὴς καὶ πρῶτος βιογράφος τοῦ Γρηγορίου Παλαμᾶ. ῾Υπογράφουν ἐπίσης καὶ οἱ ᾿Ησαΐας, Μᾶρκος καὶ Κάλλιστος, τρεῖς ἐκ τῶν κυριωτέρων μαθητῶν τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Σιναΐτου, ποὺ παρέμεναν εἰς τὴν σιναϊτικὴν σκήτην τοῦ Μαγουλᾶ. ᾿Εκτὸς τῶν ῾Ελλήνων ῾Αγιορειτῶν ὑπογράφουν καὶ τρεῖς ἀλλοδαποί, ἕκαστος τῇ ἰδίᾳ αὐτοῦ διαλέκτῳ (= γλώσσῃ)· ὁ Γεωργιανὸς ἡγούμενος τῆς ᾿Ιβήρων (ὁ πρωτοπρεσβύτερος ᾿Ιωάννης Μέγεντορφ ἀναφέρει ὅτι ὠνομάζετο ᾿Αντώνιος), ὁ Σέρβος ἡγούμενος τοῦ Χιλανδαρίου καὶ εἷς Σύρος ἡσυχαστής. Τέλος ὑπογράφει καὶ ὁ ἐπίσκοπος ῾Ιερισσοῦ καὶ ῾Αγίου ῎Ορους ᾿Ιάκωβος εἰς βεβαίωσιν ὅτι διὰ τῶν ἐνταῦθα ὑπογραψάντων συνυπέγραψεν ὅλον τὸ ῞Αγιον ῎Ορος καὶ δηλῶν ὅτι ὅσοι διαφωνοῦν πρὸς τὸ περιεχόμενον τοῦ Τόμου (τουτέστιν οἱ βαρλααμῖται) ἀποκόπτουν ἑαυτοὺς ἀπὸ τὴν κοινωνίαν μετὰ τῶν ἁγίων καὶ εὑρίσκονται ἐκτὸς ἐκκλησίας. Κανονικῶς ὁ ἐπίσκοπος ῾Ιερισσοῦ δὲν εἶχεν ἄλλην δικαιοδοσίαν ἐπὶ τοῦ ῾Αγίου ῎Ορους πλὴν τῆς πρωτοβουλίας ἐπὶ τῶν χειροτονιῶν, ἀλλὰ κατὰ τὴν ἐποχὴν ἐκείνην εἶχεν ἀποκτήσει οὐσιώδη δικαιώματα εἰς πνευματικῆς φύσεως ζητήματα, ὑπογράψας δὲ καὶ οὗτος τὸν Τόμον προσέδωκεν ἐκκλησιαστικὸν κῦρος εἰς τὴν διακήρυξιν τῶν μοναχῶν. (Βασιλείου Δεντάκη, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελίδες 100-101· Παναγιώτου Χρήστου, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελίδες 482-484· ᾿Ιωάννου Μέγεντορφ, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελίδες 48-49.)
6. ῾Ο ῾Αγιορειτικὸς Τόμος ἦτο σπουδαῖον ὅπλον διὰ τὸν Γρηγόριον Παλαμᾶν κατὰ τοὺς θεολογικοὺς αὐτοῦ ἀγῶνας εἰς τὰς ἐν Κωνσταντινουπόλει συνόδους, ἔλαβεν ἐξέχουσαν θέσιν εἰς τὴν σχετικὴν γραμματείαν τῆς ἐποχῆς καὶ ἀνεγνωρίσθη ὑπὸ συμπάσης τῆς ὀρθοδοξίας ὡς ἐκφράζων τὴν αὐθεντικὴν ἐκκλησιαστικὴν διδασκαλίαν. (Βασιλείου Δεντάκη, ἔνθ᾿ ἀνωτέρω, σελὶς 101· Θεοκλήτου μοναχοῦ Διονυσιάτου, Εἰσαγωγικὰ σχόλια ἐν «Φιλοκαλία τῶν ἱερῶν νηπτικῶν», μετάφρασις ᾿Αντωνίου Γαλίτη, τόμος δ΄, σελὶς 244.)
Φροντιστηριακὴ ἐργασία εἰς τὸ μάθημα τῆς Συμβολικῆς
τοῦ φοιτητοῦ Δ. Μ. (ΑΜ 2410· ἑξάμηνον Ζ΄)
τοῦ τμήματος Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς
τοῦ ᾿Εθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου ᾿Αθηνῶν
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 1995