Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ
ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΡΩΓΑΚΗ
ὑπὸ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου*
Πατριαρχικὸ ὕφος καὶ μουσικὰ μαθήματα
1. Τὸ πατριαρχικὸ ψαλτικὸ ὕφος δὲν συνίσταται μόνον στὸν τρόπο τοῦ ψάλλειν, ἀποδόσεως τῶν μαθημάτων καὶ ἀναλύσεως τῶν μουσικῶν θέσεων, ἀλλὰ συνδέεται ἐπίσης καὶ μὲ τὰ μουσικὰ μαθήματα ποὺ ψάλλονται στὸν πατριαρχικὸ ναό. ἡ μακραίωνη παράδοσι τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας διεμόρφωσε ἕνα συγκεκριμένο ῥεπερτόριο μαθημάτων ἀνάλογα μὲ τὶς ἀνάγκες καὶ τὶς περιστάσεις κάθε ἀκολουθίας καὶ κάθε ἑορτῆς. βασικὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ ῥεπερτορίου αὐτοῦ εἶναι 1ον ἡ σχετικὴ ἀρχαιότης τῶν μαθημάτων καὶ 2ον ἡ προέλευσί τους ἀπὸ τοὺς πατριαρχικοὺς ψάλτες, οἱ ὁποῖοι φροντίζουν εἴτε νὰ καταγράφουν τὴν παράδοσι ποὺ παρέλαβαν, ὥστε νὰ παραμείνῃ ἀνόθευτη καὶ στοὺς διαδόχους των, εἴτε οἱ ἴδιοι νὰ μελοποιοῦν νέα μαθήματα ἢ νὰ διασκευάζουν τὰ παλαιότερα, γιὰ νὰ τὰ προσαρμόσουν στὶς νεώτερες λατρευτικὲς ἀνάγκες. παράδειγμα νέων μελοποιήσεων ἔχουμε ἀπὸ τὸν Γρηγόριο πρωτοψάλτη, ποὺ μελοποίησε τὸ «Ἄξιον ἐστὶ» τῆς λειτουργίας στοὺς ὀκτὼ ἤχους. παράδειγμα μελοποιίας λόγῳ λειτουργικῶν ἐξελίξεων εἶναι τὰ κοινωνικὰ τοῦ Πέτρου ποὺ εἶναι συντομώτερα ἀπὸ τὰ κοινωνικὰ τοῦ Δανιήλ. παράδειγμα διασκευῶν εἶναι κάποια κοινωνικὰ παλαιοτέρων πατριαρχικῶν ψαλτῶν ποὺ παραθέτει ὁ Κωνσταντῖνος Βυζάντιος στὸ «Ταμεῖον ᾿Ανθολογίας» του (2ος τόμος, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1846) χωρὶς τὸ κράτημα τῆς πρωτότυπης συνθέσεως, ὅπως τὸ κοινωνικὸν τῆς ἀναλήψεως τοῦ Πέτρου σὲ ἦχο δ΄ (ἅγια).
2. Χρονικὰ τὸ ῥεπερτόριο μαθημάτων τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ διαμορφώνεται κυρίως ἀπὸ τὸν 18ο αἰῶνα, καθὼς ὑπάρχουν ἀρκετὰ μαθήματα τῶν τότε ψαλτῶν (κυρίως ἀπὸ τὸν ᾿Ιωάννη Τραπεζούντιο καὶ μετά), ἀλλὰ λαμβάνει μία σταθερὴ μορφὴ στὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου αἰῶνος χάρι στὴν ἀλλαγὴ τῆς μουσικῆς σημειογραφίας μὲ τὴν καθιέρωσι τῆς νέας μεθόδου καὶ στὴν μουσικὴ τυπογραφία, ἡ ὁποία ἐπίσης στηρίζεται στὴν νέα μέθοδο καὶ τὴν ἐπιβάλλει. βασικὸς σταθμὸς εἶναι τὸ πρόσωπο τοῦ λαμπαδαρίου Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου (1771-1778), ὁ ὁποῖος συνδέει τὶς δύο ἐποχές, τὴν μουσικὴ παράδοσι τοῦ 18ου αἰῶνος μὲ τὴν μουσικὴ ἀλλαγὴ στὴν παρασημαντικὴ τοῦ 19ου αἰῶνος, καθὼς ὁ ἴδιος ἀπὸ τὴν μιὰ εἶναι ὁ πρῶτος συλλογεὺς καὶ καταγραφεὺς τῶν πατριαρχικῶν μελῶν τῶν πρὶν ἀπὸ αὐτὸν ἀλλὰ καὶ ὅσων ψάλλονταν κατὰ τοὺς δικούς του χρόνους, καὶ ἀπὸ τὴν ἄλλη ταυτόχρονα εἶναι ἐκεῖνος ποὺ προωθεῖ τὴν ἁπλοποίησι τῆς παρασημαντικῆς καὶ τὴν περαιτέρω ἐξήγησι τῶν «δεινῶν θέσεων». ἔτσι οἱ τρεῖς διδάσκαλοι Γρηγόριος, Χουρμούζιος καὶ Χρύσανθος ἀφ᾿ ἑνὸς μὲν θὰ ὁλοκληρώσουν τὴν μεταρρύθμισι τῆς μουσικῆς παρασημαντικῆς κατ᾿ οὐσίαν συνεχίζοντας καὶ ἐπεκτείνοντας τὸ ἔργο τοῦ Πέτρου, ἀφ᾿ ἑτέρου δὲ θὰ ἀντλήσουν ἀπὸ τὴν δική του συλλογὴ χρησιμοποιῶντάς την σὰν μία δεξαμενὴ ὑλικοῦ γιὰ τὰ περισσότερα μαθήματα ποὺ ἐπέλεξαν νὰ ἐξηγήσουν στὴν νέα παρασημαντικὴ καὶ νὰ παρουσιάσουν σὲ διάφορες ἐκδοτικὲς μορφὲς ὡς τὰ πιὸ ἀπαραίτητα γιὰ τὶς τρέχουσες ἀνάγκες τοῦ ψαλτικοῦ κόσμου. οἱ νεώτεροι ψάλτες τοῦ πατριαρχείου ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 19ου αἰῶνος καὶ μετὰ εἶναι ἐπιφορτισμένοι πλέον μὲ διπλῆ ἀποστολή· 1ον, συνεχίζουν καὶ διατηροῦν αὐτὸ τὸ βασικὸ ῥεπερτόριο μαθημάτων, καὶ 2ον, οἱ ὅποιες ἀλλαγὲς ποὺ ἐπιφέρουν φροντίζουν νὰ εἶναι ἐναρμονισμένες μὲ τὸ προϋπάρχον ὑλικό, πρᾶγμα ποὺ σημαίνει γιὰ τὰ μουσικὰ μέλη ὅτι πρέπει ἁδρομερῶς νὰ ἀκολουθοῦν τὶς ἴδιες μουσικὲς θέσεις καὶ τὶς ἴδιες ἀρχὲς μελοποιίας μὲ τὰ παλαιότερα μαθήματα.
᾿Εκδόσεις πατριαρχικῶν μαθημάτων
3. Μέσα στὴν πρώτη ἑκατονταετία ἀπὸ τὴν καθιέρωσι τῆς νέας μεθόδου ἐκδόθηκαν δύο σπουδαῖες μουσικὲς συλλογές, ποὺ ἀποτυπώνουν κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον τὸ βασικὸ ῥεπερτόριο τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ γιὰ τὰ σταθερὰ μέλη τῶν τριῶν ἀκολουθιῶν ῾Εσπερινοῦ, Ὄρθρου καὶ Λειτουργίας. ἡ πρώτη εἶναι ἡ τετράτομη μουσικὴ συλλογὴ μὲ τὸν τίτλο «Πανδέκτη τῆς ἱερᾶς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνῳδίας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ», ἐκδοθεῖσα ὑπὸ ᾿Ιωάννου λαμπαδαρίου καὶ Στεφάνου α΄ δομεστίκου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1850-1851. εἶναι οὐσιαστικὰ ἡ Παπαδικὴ τοῦ πρωτοψάλτου Γρηγορίου Λευίτου μὲ κάποιες συμπληρώσεις μαθημάτων τοῦ Χουρμουζίου καὶ νεωτέρων μελοποιῶν, ἑπομένως ὡς συλλογὴ ἐκτείνεται σὲ μεγαλείτερο εὖρος ἀπὸ τὰ μαθήματα τὰ ψαλλόμενα στὸν πατριαρχικὸ ναό, τὰ περιλαμβάνει ὅμως καὶ αὐτὰ καὶ ἀποτέλεσε σημεῖο ἀναφορᾶς τοῦ ῥεπερτορίου τῶν πατριαρχικῶν ψαλτῶν τοὐλάχιστον μέχρι τὴν ἔκδοσι τῆς δευτέρας συλλογῆς στὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος, διότι ἐν τῷ μεταξὺ δὲν ἔγινε ἄλλη παρόμοια ἔκδοσι ἐκτὸς ἀπὸ τὶς ἐπανεκδόσεις τῶν ἀνθολογιῶν τοῦ Θεοδώρου τοῦ Φωκαέως καὶ ἄλλων.
4. ῾Η δεύτερη σπουδαία τέτοια ἔκδοσι εἶναι ἡ τρίτομη «Μουσικὴ Συλλογὴ» τοῦ Γεωργίου Πρωγάκη, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1909-1911, ἡ ὁποία καθιερώνεται σχεδὸν ἀμέσως ὡς τὸ ἐπίσημο μουσικὸ βιβλίο τῶν πατριαρχικῶν ψαλτῶν, στὸ ὁποῖο καταγράφονται τὰ μέλη ποὺ ψάλλονται στὸν πατριαρχικὸ ναὸ καὶ μὲ τὸν τρόπο ποὺ ψάλλονται, δηλαδὴ κυρίως ἀπὸ τὶς μεταγραφὲς τοῦ Γρηγορίου, γι᾿ αὐτὸ στὴν ἔκδοσι τοῦ Πρωγάκη ἀναδημοσιεύεται ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἡ μεταγραφικὴ παράδοσι τοῦ Γρηγορίου ἀπὸ τὴν Πανδέκτη· ἡ μεταγραφικὴ παράδοσι τοῦ Χουρμουζίου ἀντιπροσωπεύεται ἐλάχιστα. ἡ συλλογὴ αὐτὴ ὑπῆρξε καθοριστικὴ γιὰ τὸ ῥεπερτόριο τῶν ἐκκλησιαστικῶν μαθημάτων ὄχι μόνον στὴν Κωνσταντινούπολι ἀλλὰ καὶ σὲ ὅλη τὴν ἑλληνόφωνη ὀρθοδοξία κατὰ τὸν 20ὸ αἰῶνα, καὶ παραμένει σημεῖο ἀναφορᾶς μέχρι τὶς ἡμέρες μας· γι᾿ αὐτὸ καὶ ἐπανεκδίδεται μέχρι σήμερα. στὴν συνέχεια ἐξετάζω τὴν ἔκδοσι καὶ τὰ περιεχόμενα τῆς συλλογῆς Πρωγάκη μὲ σκοπὸ νὰ ἀναδειχθοῦν οἱ συντελεστὲς ποὺ δημιούργησαν τὴν ἀποτυπωθεῖσα παράδοσι.
῾Ο χρόνος ἐκδόσεως τῆς «Μουσικῆς Συλλογῆς» Πρωγάκη
5. ῾Ο Γεώργιος Πρωγάκης ἐκδίδει τὸν πρῶτο τόμο τῆς συλλογῆς του τὸν ὀκτώβριο τοῦ 1909 στὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο μὲ μαθήματα τῆς ἀκολουθίας τοῦ ἑσπερινοῦ. ὁ δεύτερος τόμος περιλαμβάνει τὰ μαθήματα τοῦ ὄρθρου καὶ ἐκδίδεται τὸ 1910. θὰ μᾶς ἀπασχολήσῃ ἐδῶ ὁ χρόνος ἐκδόσεως τοῦ τρίτου τόμου, ποὺ περιλαμβάνει «ἅπαντα τὰ μαθήματα τῆς λειτουργίας». στὴν προμετωπίδα τοῦ τόμου σημειώνεται ὡς ἔτος ἐκδόσεως τὸ 1910, στὴν πραγματικότητα ὅμως ἐκδόθηκε τὸ 1911, ὅπως τεκμαίρεται ἀπὸ τὰ ἀκόλουθα.
α) ῞Οταν συνταξιοδοτήθηκε ὁ πρωτοψάλτης Γεώργιος Βιολάκης τὸ 1905, τὸν διαδέχθηκε κατὰ τάξιν ὁ μέχρι τότε λαμπαδάριος ᾿Αριστείδης Νικολαΐδης, ποὺ παρέμεινε στὴν θέσι αὐτὴ μέχρι τὴν ἀποχώρησί του τὸ 1911 (Π. ᾿Αντωνέλλη, «῾Η Βυζαντινὴ ᾿Εκκλησιαστικὴ Μουσική», ᾿Αθῆναι 1956, σ. 130· καὶ πίναξ μεταξὺ τῶν σ. 144 καὶ 145). ὅμως στὸν 3o τόμο τῆς «Μουσικῆς Συλλογῆς» τοῦ Γ. Πρωγάκη τὸν φερόμενο ὡς ἐκδοθέντα τὸ 1910 σημειώνεται στὸν Κατάλογο τῶν φιλομούσων συνδρομητῶν καὶ «ὁ ἄρχων πρώην Πρωτοψάλτης κ. ᾿Αριστείδης» (σ. 563). ἄρα ὅταν ἐκδόθηκε ὁ 3ος τόμος, ἦταν 1911, καὶ ὁ ᾿Α. Νικολαΐδης εἶχε ἤδη ἀποχωρήσει.
β) ᾿Επίσης ὁ Γ. Πρωγάκης στὴν σ. 558 τοῦ ἰδίου τόμου ἀναφέρει τοὺς ἀποφοίτους τῆς θεολογικῆς σχολῆς Χάλκης «τοῦ σχολικοῦ ἔτους 1909-1910», στὴν δὲ ἑπόμενη σελίδα 559 ἀναφέρει ὀνομαστικῶς τοὺς μαθητὲς «τοῦ παρόντος σχολικοῦ ἔτους 1910-1911». ἐμμέσως δηλαδὴ ὁρίζει τὰ ὅρια ἐκδόσεως τοῦ τόμου μὲ βάσι τὸ σχολικὸ ἔτος, ἄρα μπορεῖ νὰ περιλαμβάνεται καὶ τὸ πρῶτο ἑξάμηνο τοῦ 1911.
γ) Στὴν σ. 537 τοῦ 3ου τόμου ὁ ἐκδότης ἔχει ἕνα κείμενο μὲ τὸν τίτλο Ἔκφρασις εὐχαριστιῶν, στὸ ὁποῖο εὐχαριστεῖ τὰ πρόσωπα ποὺ συνέβαλαν στὴν ἔκδοσι· μεταξὺ ἄλλων εὐχαριστεῖ «ἰδίᾳ τῷ φιλοπόνῳ καὶ δραστηρίῳ ἄρχοντι τῆς τοῦ Χριστοῦ Μ. ᾿Εκκλησίας κ. Κωνσταντίνῳ Κλάββᾳ, εἰς οὗ τὴν ἐμπειρίαν καὶ ἱκανότητα ὀφείλεται κατὰ μέγα μέρος ἡ ἐπιτυχία τῆς παρούσης ἐκδόσεως». στὸν ἴδιο τόμο ὁ Κων. Κλάββας σημειώνεται ὡς λαμπαδάριος τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας στὶς σ. 230, 435 καὶ 537, ἐνῶ στὸν 1ο τόμο (σ. 255) σημειώνεται ἀκόμη ὡς α΄ δομέστικος. ὡς γνωστόν, ὁ Κ. Κλάββας διετέλεσε λαμπαδάριος μὲ τὴν συνταξιοδότησι τοῦ ᾿Α. Νικολαΐδη ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 1911 (μέχρι τὸ 1915), ἦταν δὲ ἐκεῖνος ποὺ ἐπιμελήθηκε τὴν στοιχειοθεσία τῆς τρίτομης Μουσικῆς Συλλογῆς στὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο.
δ) Πάλι στὸν 3ο τόμο (σ. 561) ὑπάρχει ἡ ἑξῆς ἀναφορὰ γιὰ τὸν ᾿Ιάκωβο Ναυπλιώτη· «ὁ ἄρχων πρωτοψάλτης κ. ᾿Ιάκωβος». εἶναι γνωστὸ βεβαίως ὅτι ὁ ᾿Ι. Ναυπλιώτης ἀνέλαβε ὡς πρωτοψάλτης τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ τὸ 1911 καὶ ὄχι τὸ 1910. στὴν συνέχεια μάλιστα θὰ ἐξετάσουμε καὶ σχετικὲς μαρτυρίες.
ἀπὸ ὅλα τὰ παραπάνω συνάγεται ὅτι ὁ 3ος τόμος ἐκδόθηκε τὸ 1911 (καὶ ὄχι τὸ 1910).
6. ᾿Απὸ τὸ 1905 μέχρι τὸ 1911 πρωτοψάλτης τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ ἦταν ὁ ᾿Αριστείδης Νικολαΐδης, λαμπαδάριός του ὁ ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης καὶ α΄ δομέστικός του ὁ Κωνσταντῖνος Κλάββας. γι᾿ αὐτὸ στοὺς δύο πρώτους τόμους τοῦ Πρωγάκη ὁ Κ. Κλάββας ἀναφέρεται πράγματι ὡς α΄ δομέστικος, καὶ μάλιστα μὲ τὴν πληφορία ὅτι ἔψαλλε μαθήματα τοῦ δεξιοῦ χοροῦ ἀντὶ τοῦ Νικολαΐδου (1ος τόμος, σ. 255). ἔτσι ἐξηγεῖται τὸ γεγονὸς ὅτι ἐμφανίζεται ὁ Κ. Κλάββας νὰ μελοποιῇ ἢ διασκευάζῃ μαθήματα τοῦ δεξιοῦ χοροῦ, ἐνῷ δὲν εἶναι πρωτοψάλτης. ὁ Κ. Κλάββας χειροθετεῖται λαμπαδάριος τοῦ πατριαρχείου στὶς 30 ἰανουαρίου 1911, σύμφωνα μὲ πληροφορία τοῦ ᾿Α. Βουδούρη (Μουσικολογικὰ Α’, §125, σ. 286). ἑπομένως ὁ 3ος τόμος ἐκδόθηκε μετὰ τὶς 30 ἰανουαρίου 1911.
Μουσικὴ Συλλογὴ καὶ ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης
7. ῞Ενα ἀκόμη συμπέρασμα ἀπὸ τὴν ἡμερομηνία χειροθεσίας τοῦ Κ. Κλάββα ὡς λαμπαδαρίου εἶναι ὅτι προφανῶς ὁ ᾿Α. Νικολαΐδης ἀποχώρησε ἀπὸ τὴν ἐνεργὸ ὑπηρεσία λίγο πρίν, ἴσως στὸ διάστημα 20-29 ἰανουαρίου. μὲ τὴν ἀποχώρησι ἐκείνου ὁ ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης ἀναλαμβάνει τὸ δεξιὸ ἀναλόγιο ἀσφαλῶς τὴν ἴδια ἡμέρα ποὺ ὁ Κ. Κλάββας ἀναλαμβάνει τὸ ἀριστερό, δηλαδὴ τὸ ἀργότερο στὶς 30 ἰανουαρίου 1911 καὶ ὄχι τὸν σεπτέμβριο τοῦ ἰδίου ἔτους, ὅπως νομίζεται γενικῶς. ὁ ᾿Ι. Ναυπλιώτης δὲν χειροθετεῖται ἐκείνη τὴν ἡμέρα ὅπως ὁ Κ. Κλάβας, διότι ἀναλαμβάνει ὡς τοποτηρητὴς τῆς πρωτοψαλτίας, ἀφοῦ ὁ ᾿Α. Νικολαΐδης ἀποχωρεῖ μέν, ἀλλὰ μᾶλλον διατηρεῖ τὸν τίτλο τοῦ ἐν ἐνεργείᾳ πρωτοψάλτου. καὶ δὲν εἶναι ἡ πρώτη φορὰ ποὺ γίνεται κάτι τέτοιο.
8. ῞Οταν ὁ Κωνσταντῖνος Βυζάντιος ἀποχώρησε ἀπὸ τὴν ἐνεργὸ ὑπηρεσία, δὲν θεωρήθηκε συνταξιοδοτηθείς, ἀλλὰ διατήρησε τὸ τίτλο τοῦ πρωτοψάλτου καὶ ὠνομαζόταν «ὁ γέρων πρωτοψάλτης», ἐνῷ ὁ ᾿Ιωάννης («Γιάγκος») Νεοχωρίτης ἦταν τοποτηρητὴς ἀπὸ τὸ 1849 καὶ ὄχι ἀπὸ τὸ 1855, ὅπως ὑποδεικνύουν ἔγγραφα τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης (λεπτομέρειες ἀναφέρονται στὴν ὑπὸ ἔκδοσιν διδακτορική μου διατριβή). πιθανὸν κατὰ τὸ διάστημα 1849-1855 ὁ Κωνσταντῖνος σπανίως χοροστατοῦσε ἢ ἁπλῶς παρίστατο, ὅποτε μποροῦσε, ὁ δὲ ᾿Ιωάννη ἦταν τοποτηρητὴς ἀνεπισήμως, δηλαδὴ ἀντικαταστάτης τοῦ Κωνσταντίνου. ἀπὸ τὸ 1855 οἱ σωματικές δυνάμεις τοῦ τελευταίου δὲν τοῦ ἐπέτρεπαν οὔτε αὐτὸ τὸ ἐλάχιστο, ὁπότε ἀπὸ ἐκεῖνο τὸ ἔτος ἀνέλαβε καὶ ἐπισήμως τοποτηρητὴς πρωτοψάλτης ὁ ᾿Ιωάννης μέχρι τὴν κοίμησι τοῦ Κωνσταντίνου τὸ 1862, ὁπότε χειροθετήθηκε κανονικὰ πρωτοψάλτης. τὸ ἴδιο συνέβη καὶ τὸ 1905, ὅταν ἀποχώρησε ὁ Γεώργιος Βιολάκης· αὐτὸς μὲν διετήρησε τὸν τίτλο τοῦ πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, ὁ δὲ ᾿Αριστείδης Νικολαΐδης ὡρίστηκε τοποτηρητὴς τῆς πρωτοψαλτίας χωρὶς χειροθεσία, ἐνῷ ὁ ᾿Ι. Ναυπλιώτης χειροθετήθηκε ἀμέσως λαμπαδάριος.
9. ῾Η ἱστορία ἐπαναλαμβάνεται καὶ τὸ 1911, μόνον ποὺ ἡ περίπτωσι τῶν ᾿Ι. Ναυπλιώτη καὶ ᾿Α. Νικολαΐδη εἶναι λίγο πιὸ περίπλοκη, ἀφοῦ ὁ προηγούμενος πρωτοψάλτης Γ. Βιολάκης ζῇ ἀκόμη καὶ ὁ ᾿Α. Νικολαΐδης παραμένει τοποτηρητὴς ἐπὶ χρόνια. γνωρίζουμε ἀπὸ μαρτυρία τοῦ ἴδιου τοῦ Γ. Βιολάκη (τὴν παραθέτω ἐπίσης στὴν διδακτορική μου διατριβὴ) ὅτι λίγον καιρὸ πρὸ τοῦ τέλους του εἶχε λάβει τὸν τίτλο τοῦ «ἐπιτίμου πρώην πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας». τέτοιος τίτλος ἐμφανίζεται γιὰ πρώτη καὶ μοναδικὴ φορά. δὲν ἀναφέρεται πότε ἀκριβῶς τοῦ δόθηκε αὐτὸς ὁ τίτλος, εἰκάζω ὅμως ὡς πιθανώτερο αὐτὸ νὰ ἔγινε πρὸς τὸ τέλος τοῦ 1910, ὥστε νὰ δοθῇ ἡ δυνατότης τῆς χειροθεσίας τοῦ ᾿Α. Νικολαΐδου ὡς κανονικοῦ πρωτοψάλτου ἔστω καὶ λίγους μῆνες ἢ ἑβδομάδες ἢ ἀκόμη καὶ ἡμέρες πρὸ τῆς ἀποχωρήσεώς του. θεωρῶ δηλαδὴ ὅτι ὁ ᾿Α. Νικολαΐδης δὲν ἀποχώρησε ὡς τοποτηρητής, ἀλλὰ πρόλαβε νὰ χειροθετηθῇ πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, παρ᾿ ὅτι δὲν εἶναι γνωστὴ κάποια σχετικὴ μαρτυρία. ἑπομένως στὶς 30 ἰανουαρίου τοῦ 1911 ἔχουμε·
– Γεώργιος Βιολάκης, ἐπίτιμος πρώην πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας,
– ᾿Αριστείδης Νικολαΐδης, (πρώην) πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (ὁ ὁποῖος ἀποχωρεῖ μὲν ἀλλὰ διατηρεῖ τὸν τίτλο),
– ᾿Ι. Ναυπλιώτης, τοποτηρητὴς τῆς πρωτοψαλτίας.
10. ῾Ο Γεώργιος Βιολάκης πεθαίνει στὶς 10 ἰουλίου 1911. ἐφόσον ἀναφέρεται ὡς ζῶν στοὺς συνδρομητὰς τοῦ 3ου τόμου τῆς Μουσικῆς Συλλογῆς Πρωγάκη (σ. 563, «ὁ ἄρχων πρώην πρωτοψάλτης κ. Γ. Βιολάκης»), ἕπεται ὅτι ὁ 3ος τόμος ἐκδόθηκε πρὶν ἀπὸ τὴν ἡμερομηνία τοῦ θανάτου του, δηλαδὴ πρὶν ἀπὸ τὶς 10 ἰουλίου. ἑπομένως ὁ ἐν λόγῳ τόμος (570 σελίδων) ἐκδόθηκε μεταξὺ φεβρουαρίου καὶ ἰουνίου τοῦ ἔτους 1911. τὸ ὅτι στὴν προμετωπίδα τοῦ τόμου σημειώνεται ἡ χρονολογία 1910, ἐνῷ ὁ Κ. Κλάββας ἀναφέρεται ὡς λαμπαδάριος ἀπὸ τὴν σ. 230 καὶ μετά, μπορεῖ νὰ σημαίνῃ πὼς ἡ στοιχειοθεσία τοῦ 3ου τόμου ξεκίνησε ὄντως πρὸς τὸ τέλος τοῦ ἔτους ἐκείνου (ἴσως νοέμβριο ἢ δεκέμβριο), ἀλλὰ ὡλοκληρώθηκε πολὺ ἀργότερα. ὡς ἀνάλογο παράδειγμα ἔστω ἡ Νεοελληνικὴ Γραμματικὴ τοῦ Μανόλη Τριανταφυλλίδη, βιβλίο 442 σελίδων καὶ χωρὶς τὶς δυσκολίες τῆς μουσικῆς στοιχειοθεσίας, τὸ ὁποῖο χρειάστηκε 8 μῆνες νὰ τυπωθῇ (ἀπὸ τὸν νοέμβριο τοῦ 1940 μέχρι τὸν ἰούνιο τοῦ 1941) λόγῳ τῶν τότε συνθηκῶν.
11. Δύο ἐπισημάνσεις ἀκόμη, γιὰ νὰ ὁλοκληρώσω τὴν ἐξέτασι τῶν ἡμερομηνιῶν καὶ τῶν τιμητικῶν τίτλων. μετὰ τὴν κοίμησι τοῦ Γ. Βιολάκη μποροῦσε πλέον ὁ ᾿Α. Νικολαΐδης νὰ θεωρηθῇ καὶ ἐπισήμως συνταξιοδοτηθεὶς καὶ νὰ ὀνομαστῇ ἐνδεχομένως καὶ αὐτὸς «ἐπίτιμος πρώην πρωτοψάλτης» ἢ ὅπως ἀλλιῶς ὠνομάστηκε. ἂν ἀπὸ τὴν ἡμερομηνία κοιμήσεως τοῦ Γ. Βιολάκη ὑπολογίσουμε 40 ἡμέρες, φθάνουμε στὶς 20 αὐγούστου. ἴσως λοιπὸν πρὸς τὸ τέλος αὐγούστου ἔγινε ἡ ἀλλαγὴ τίτλου γιὰ τὸν Νικολαΐδη. ἡ χειροθεσία τοῦ ᾿Ι. Ναυπλιώτου ὡς πρωτοψάλτου συνέβη τὸν σεπτέμβριο τοῦ ἴδιου ἔτους, ὅπως μαρτυροῦν οἱ μαθητές του Παναγιώτης Σ. ᾿Αντωνέλλης καὶ Ἄγγελος Λ. Βουδούρης· εἶναι ὅμως βέβαιο ὕστερα ἀπὸ τὶς μαρτυρίες ποὺ παρέθεσα ὅτι ὁ ᾿Ι. Ναυπλιώτης εἶχε ἀναλάβει τὸ δεξιὸ ἀναλόγιο ὡς τοποτηρητὴς πολλοὺς μῆνες νωρίτερα, ἀπὸ τὸν ἰανουάριο τοῦ 1911. ὁ Π. ᾿Αντωνέλλης φαίνεται νὰ ἀγνοῇ τὴν περίοδο ποὺ ἦταν τοποτηρητής, ἀφοῦ ἄλλωστε γνώρισε τὸν ᾿Ιάκωβο λίγα χρόνια ἀργότερα, τὸ 1914 ἢ 1915. ὁ Ἄ. Βουδούρης προφανῶς γνωρίζει τὸ γεγονός, διότι ἀκριβῶς ἐκείνη τὴν περίοδο ζῇ στὴν Κωνσταντινούπολι καὶ πηγαίνει συχνὰ στὸν πατριαρχικὸ ναό, ἀλλὰ δὲν τὸ ἀναφέρει, διότι μᾶλλον τὸ θεωρεῖ... ὑποτιμητικό! ἡ ἀπελπιστικὴ ἀκρισία, ἡ ἀνειλικρίνεια, ἡ ἐκνευριστικὴ μεροληψία, ἡ ὑποκειμενικότης καὶ τὰ κόμπλεξ τοῦ συγκεκριμένου συγγραφέως κυρίως στὶς ἰδιωτικὲς καὶ χειρόγραφες σημειώσεις του συχνὰ δημιουργοῦν παραπληροφόρησι, σύγχυσι καὶ συσκότισι τῶν πραγματικῶν γεγονότων. ὅπως εἴδαμε καὶ προηγουμένως, στὸν 3ο τόμο ὁ Πρωγάκης ἀναφέρει τὸν ᾿Ι. Ναυπλιώτη ὡς ἄρχοντα πρωτοψάλτη, ἐνῷ τότε ἦταν ἀκόμη τοποτηρητὴς καὶ ἡ χειροθεσία του ἔγινε μετὰ τὴν ἔκδοσι τοῦ 3ου τόμου. αὐτὸ σημαίνει ὅτι τοὐλάχιστον στὶς κοινωνικὲς ἐπαφὲς ὁ τοποτηρητὴς τῆς πρωτοψαλτίας ἐκαλεῖτο «ἄρχων πρωτοψάλτης», εἰδικὰ μάλιστα ὅταν ἦταν τοποτηρητὴς γιὰ λόγους καθαρὰ τυπικοὺς καὶ ὄχι οὐσιαστικούς. νομίζω ὅτι τὸ ἴδιο συνέβαινε καὶ μὲ τὸν ᾿Αριστείδη Νικολαΐδη γιὰ ὅσον καιρὸ χρημάτισε τυπικὰ τοποτηρητὴς ἀλλὰ οὐσιαστικὰ πρωτοψάλτης στὸ Φανάρι.
Μουσικὴ Συλλογὴ καὶ Γεώργιος Βιολάκης
12. ᾿Εφόσον ἡ συλλογὴ τοῦ Πρωγάκη ἀναγνωρίζεται ὡς ἡ πατριαρχικὴ κωδικοποίησις τῶν ψαλλομένων μελῶν στὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος καὶ ἐφόσον ἡ ἔκδοσί της ξεκινᾷ μόλις 4 χρόνια μετὰ τὴν συνταξιοδότησι τοῦ Γεωργίου Βιολάκη, καὶ ἐνῷ ἀκόμη ἐκεῖνος ἦταν ἐν ζωῇ, θεωρῶ ὅτι ἀποτυπώνει σὲ μεγάλο ποσοστὸ τὸ ῥεπερτόριο ποὺ ὁ ἴδιος ὁ Γ. Βιολάκης διαμόρφωσε στὴν τριακονταετία τῆς πρωτοψαλτίας του εἴτε συνεχίζοντας τὴν χρῆσι παραδεδομένων μελῶν εἴτε εἰσάγοντας νέα. πιὸ ἁπλὰ ἡ Μουσικὴ Συλλογὴ τοῦ Πρωγάκη εἶναι κατὰ βάσιν ἡ κωδικοποίησις τῶν ἐγκυκλίων μουσικῶν μαθημάτων ποὺ ψάλλονταν κυρίως ἐπὶ Γεωργίου Βιολάκη, καὶ ποὺ ἀσφαλῶς τὴν ἴδια παράδοσι μὲ πιστότητα συνέχισαν οἱ μαθητές του ᾿Αριστείδης Νικολαΐδης (διάδοχος στὴν πρωτοψαλτία), ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης (λαμπαδάριος καὶ εἶτα πρωτοψάλτης) καὶ Κωνσταντῖνος Κλάββας (α΄ δομέστικος καὶ μετὰ λαμπαδάριος). τὸ διάστημα τῶν 4-5 ἐτῶν ποὺ χωρίζει τὴν ἀποχώρησι τοῦ Γ. Βιολάκη ἀπὸ τὴν ἔκδοσι τοῦ Γ. Πρωγάκη εἶναι προφανῶς πολὺ μικρό, γιὰ νὰ ἐπέλθουν ῥιζικὲς ἀλλαγές. ἀπὸ τὴν μελέτη λοιπὸν αὐτῆς τῆς τρίτομης συλλογῆς μποροῦμε ἐν πολλοῖς νὰ διαπιστώσουμε τὰ μαθήματα ποὺ χρησιμοποιοῦνταν στὰ πατριαρχικὰ ἀναλόγια κατὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ Βιολάκη.
13. ῾Η συλλογὴ Πρωγάκη μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι φέρει «τὴν σφραγῖδα» τοῦ Γεωργίου Βιολάκη μὲ τὴν ἔννοια ὅτι περιέχει κάποιες διασκευὲς καὶ μελοποιήσεις του, οἱ ὁποῖες εἶχαν πλέον καθιερωθῆ στὴν ἐποχή τους. ἤδη στὸν πρόλογο τοῦ 1ου τόμου (σ. ι΄) ὁ Γ. Πρωγάκης φέρει ὡς παράδειγμα γιὰ κάποιο μουσικὸ ζήτημα τὸ δοξαστάριον τοῦ Γ. Βιολάκη· ἄρα ἀκολουθεῖ μὲ σεβασμὸ τὴν παράδοσι καὶ διδασκαλία τοῦ ἐν λόγῳ πρωτοψάλτου. στὸν ἴδιο τόμο ἐπισημαίνουμε ἀρκετὰ στοιχεῖα ποὺ θὰ ἀνῆκαν στὸ ῥεπερτόριο τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ τὴν ἐποχὴ τοῦ Γ. Βιολάκη, ὅπως τὸ ἀργὸ Εἰς πολλὰ ἔτη τοῦ Γεωργίου ῾Ραιδεστηνοῦ, προκατόχου τοῦ Βιολάκη, ἢ τὰ σύντομα ἀνοιξαντάρια τοῦ Θεοδώρου Φωκαέως, τοῦ δασκάλου του δηλαδή. στὸν ἴδιο τόμο τοῦ ἑσπερινοῦ ὑπάρχει σύντμησις τοῦ Μανουὴλ στὸ Μακάριος ἀνὴρ τοῦ Πέτρου, ἐνῷ τὰ ἀργὰ κεκραγάρια τοῦ ᾿Ιακώβου εἶναι ἀπὸ τὰ σταθερὰ καὶ καθιερωμένα μαθήματα. ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον παρουσιάζουν τὰ μεγάλα προκείμενα τῶν δεσποτικῶν ἑορτῶν, διότι στὸν Πρωγάκη δὲν ἔχουμε τὶς ἐξηγήσεις τοῦ Γρηγορίου, ποὺ ὑπάρχουν στὴν «Μουσικὴ Πανδέκτη», ἀλλὰ ἄλλες διασκευές τους μελῳδικώτερες, ποὺ ἔχουν ἐπικρατήσει μέχρι σήμερα. ἴσως τὰ προκείμενα αὐτὰ νὰ εἶναι διασκευὲς τοῦ Γ. Βιολάκη ἢ τῶν μαθητῶν του Κλάββα καὶ Ναυπλιώτη.
14. Γιὰ τὸ Θεοτόκε παρθένε πρῶτα παρατίθεται τὸ αὐτούσιο μάθημα τοῦ Μπερεκέτου καὶ κατόπιν ἡ διασκευὴ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη, ὅπου τὰ κρατήματα ἔχουν ἀντικατασταθῆ ἀπὸ συλλαβὲς λέξεων τοῦ κειμένου. στὴν συνέχεια παρατίθεται τὸ ἴδιο μάθημα συντετμημένο ἀπὸ τὸν Γ. Βιολάκη. ὕστερα τὸ αὐτὸ θεοτοκίο μονόχορο στὸ σύνηθες εἱρμολογικὸ μέλος τοῦ πλ. α’ ἤχου, καὶ τέλος τὸ ἴδιο μάθημα σὲ μέλος «στιχηραρικόν» (= ἀργὸν εἱρμολογικόν), ὅπως τὸ μελοποίησε ἢ κατέγραψε γιὰ πρώτη φορὰ ὁ Βιολάκης. δηλαδὴ ὅλα τὰ περιεχόμενα τῆς ἐκδόσεως τοῦ Γ. Βιολάκη «Τὸ Θεοτόκε παρθένε πενταπλοῦν» (ἐκτὸς ἀπὸ τὸν ἀναγραμματισμὸ τοῦ Κουκουζέλη) ἔχουν ἐνσωματωθῆ αὐτούσια στὴν «Μουσικὴ Συλλογὴ» τοῦ Πρωγάκη (τόμος 1ος, σ. 95-131)
15. Προκείμενα τῶν ἑσπερινῶν τῆς τεσσαρακοστῆς χρησιμοποιοῦνται τὰ τῆς «Μουσικῆς Πανδέκτης», ἤγουν τὰ τοῦ Πέτρου κατὰ τὴν ἐξήγησιν τοῦ Γρηγορίου. ἰδιόμελα τῶν κατανυκτικῶν ἑσπερινῶν τῆς τεσσαρακοστῆς τὰ τοῦ ᾿Ιακώβου. γιὰ τὸν ἀκάθιστο ὕμνο τὸ Θεὸς Κύριος τὸ ἀργὸ τὸ μέγιστο καὶ ἕτερο ἀργὸ συντομώτερο τοῦ πρώτου. μετὰ τὸ παλαιὸ ἀργὸ Τῇ ὑπερμάχῳ παρατίθεται τὸ ἀργοσύντομον τοῦ ῾Ραιδεστηνοῦ καὶ ἕνα συντομώτερον τοῦ αὐτοῦ. φαίνεται καὶ ἐδῶ ἡ συμβολὴ τοῦ Γ. ῾Ραιδεστηνοῦ στὴν πατριαρχικὴ παράδοσι τοῦ ψαλτικοῦ ῥεπορτορίου, τὴν ὁποία σεβάστηκε καὶ διετήρησε ὁ Γ. Βιολάκης, εἰδάλλως δὲν θὰ καταγραφόταν. ὑπάρχουν ἐπίσης μαθήματα τοῦ Πέτρου Βυζαντίου, τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν, τοῦ Παναγιώτου Χρυσάφη τοῦ νέου, τοῦ ᾿Ιωάννου Κλαδᾶ, τοῦ Γεωργίου τοῦ Κρητός, καὶ διάφορα ἀρχαῖα μέλη ἀνώνυμα. στὴν ἀκολουθία τῶν προηγιασμένων σημειώνεται (σ. 255) ὅτι περιλαμβάνονται κάποιες συνθέσεις ποὺ ἔχουν καταγραφῆ ἀπὸ τὸν Κ. Κλάββα, «ὅπως ψάλλονται ἀπαραλλάκτως ἐν τῇ Μεγάλῃ τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίᾳ» (ἄρα παράδοσι ποὺ περνάει μέσα ἀπὸ τὴν περίοδο τῆς πρωτοψαλτικῆς θητείας τοῦ Γ. Βιολάκη), ἕνα χερουβικὸν «Νῦν αἱ δυνάμεις» σὲ ἦχο πλ. β΄ καὶ τρία σύντομα «Κατευθυνθήτω», σὲ ἤχους πλ. β΄, πλ. α΄ καὶ βαρύ. τοὐλάχιστον τὰ «Κατευθυνθήτω» δὲν φαίνεται νὰ εἶναι νέες συνθέσεις. δύο κοινωνικὰ Γεύσασθε τοῦ Στεφάνου Κούτρα τοῦ Βυζαντίου (σ. 260 καὶ 269) δὲν ἀποκλείεται νὰ ὀφείλωνται ἐπίσης στὴν παράδοσι ποὺ καθιέρωσε ὁ Γ. Βιολάκης, ἀφοῦ εἶχε χρηματίσει μαθητὴς καὶ τοῦ Στεφάνου Κούτρα.
16. Στὸν 2ο τόμο τῆς Μουσικῆς Συλλογῆς ἔχουμε μεταξὺ ἄλλων διάφορα μέλη τοῦ λαμπαδαρίου Πέτρου (τριαδικά, εὐλογητάρια, πολυελέους, ἀργὲς δοξολογίες κ.λπ.), τοῦ Γεωργίου τοῦ Κρητός, τοῦ Χουρμουζίου χαρτοφύλακος, τοῦ Γεωργίου ῾Ραιδεστηνοῦ, τὰ ἀργὰ πασαπνοάρια τοῦ ᾿Ιακώβου καὶ διάφορα ἀρχαῖα μέλη. ἀνάμεσα στὶς ἀργὲς δοξολογίες περιλαμβάνεται καὶ ἡ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη σὲ πλ. β΄ ἦχο. στὶς σύντομες 9 δοξολογίες ἔχουμε· τοῦ Κωνσταντίνου πέντε (α΄, β΄, δ΄ λέγετος, πλ. α΄, πλ. β΄), δύο τοῦ Μανουὴλ πρωτοψάλτου (γ΄ καὶ βαρύς) καὶ μία τοῦ Γ. ῾Ραιδεστηνοῦ. μποροῦμε νὰ συμπεράνουμε ὅτι πολλὰ μαθήματα τοῦ Κωνσταντίνου (συντμήσεις ἀρχαιοτέρων μελῶν, χερουβικά, κοινωνικά, δοξολογίες σύντομες κ.λπ.) καθιερώνονται ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Κωνσταντῖνο καὶ τοὺς μαθητές του Στέφανο Μιχαὴλ τὸν Βυζάντιο καὶ Γ. Ραιδεστηνό, καὶ ὅτι ἔτσι δημιουργήθηκε μία παράδοσι ποὺ σεβάστηκε καὶ διατήρησε ὁ Γεώργιος Βιολάκης. ἀπὸ τὰ νεώτερα (μετὰ Βιολάκην) μέλη ἐπισημαίνουμε ἕνα ᾀσματικὸν τοῦ σταυροῦ ἀπὸ τὸν ἐκδότη Γ. Πρωγάκη (σ. 365) καὶ τὰ ἀναστάσιμα εὐλογητάρια τοῦ ᾿Ηλία Τανταλίδου (σ. 389).
17. Στὰ περιεχόμενα τοῦ 3ου τόμου τῆς «Μουσικῆς Συλλογῆς» τοῦ Πρωγάκη βρίσκουμε πάλι ἀρκετὰ μαθήματα τοῦ Πέτρου λαμπαδαρίου (τυπικά, ἀντίφωνα, χερουβικά, κοινωνικά). ἀπὸ τὰ κοντάκια τοῦ ἐνιαυτοῦ καὶ τοὺς τρισαγίους ὕμνους ποὺ παρατίθενται ἀνωνύμως κάποια ἀνήκουν στὸν Στέφανο Βυζάντιο τὸν λαμπαδάριο, ἄλλα στὸν Γ. ῾Ραιδεστηνό, ἐνῷ δὲν ἀποκλείεται ὡρισμένα νὰ εἶναι καταγραφὲς ἢ καὶ συνθέσεις τοῦ Γ. Βιολάκη. ἐπισημαίνω ὅτι τὸ σύντομο τρισάγιον τοῦ β΄ ἤχου ποὺ φέρεται ὡς ἀνώνυμο σὲ νεώτερες ἐκδόσεις, ἐδῶ σημειώνεται ὅτι εἶναι τοῦ Γ. Πρωγάκη. στὰ νεώτερα μέλη ἀνήκουν ἐπίσης καὶ τὰ γνωστὰ δύναμις τοῦ Νηλέως Καμαράδου καὶ τοῦ Γεωργίου Σαραντεκκλησιώτου. διαπιστώνουμε ὅτι στὴν συλλογὴ τοῦ Πρωγάκη ἔχουν ἀφαιρεθῆ ὅλα τὰ κρατήματα χερουβικῶν καὶ κοινωνικῶν· ἀκόμη καὶ τὰ κοινωνικὰ τοῦ ᾿Ιωάννου ψάλλονται χωρὶς κρατήματα. αὐτὸ εἶναι μία πατριαρχικὴ πρακτικὴ ποὺ καθιερώθηκε μερικῶς ἀπὸ τὶς πρῶτες δεκαετίες τοῦ 19ου αἰῶνος, καὶ ποὺ προφανῶς γενικεύθηκε ἐπὶ Γεωργίου Βιολάκη. τὴν ἴδια ἐποχὴ ὁ λαμπαδάριός του ᾿Αριστείδης Νικολαΐδης ἔψαλλε τὰ κοινωνικὰ τοῦ Δανιὴλ καὶ τοῦ Πέτρου τοῦ Βυζαντίου κατὰ τὶς Κυριακὲς καὶ ἑορτές, ἐνῷ στὶς πατριαρχικὲς λειτουργίες τὰ τοῦ Γρηγορίου ὡς ἐκτενέστερα, ἐπίσης χωρὶς κρατήματα.
18. ῾Η δημοσίευσις τῶν χερουβικῶν καὶ τῶν δύο στάσεων, τῶν κοινωνικῶν τῶν Κυριακῶν καὶ κάποιων ἄλλων μελῶν τοῦ Θεοδώρου Φωκαέως στὴν συλλογὴ Πρωγάκη σηματοδοτεῖ τὴν ἀποδοχὴ τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ αὐτοῦ μελοποιοῦ ἀπὸ τὸ παραδοσιακὸ πατριαρχικὸ περιβάλλον, καθὼς λόγῳ τοῦ «ἐξωτερικοῦ» χαρακτῆρος τῶν μελῶν του παλαιότερα δὲν ψάλλονταν στὸν πατριαρχικὸ ναό (Μανόλη Χατζηγιακουμῆ, «᾿Οκτάηχα» Β’, τόμος 1ος, σ. 90, 101). ἀσφαλῶς ὁ Βιολάκης ἦταν ἐκεῖνος ποὺ εἰσήγαγε τὰ μαθήματα τοῦ διδασκάλου του καὶ τὰ ἐμβολίασε στὴν πατριαρχικὴ παράδοσι, ὅπου παραμένουν σὲ πρωτεύουσα θέσι μέχρι καὶ σήμερα. ὅπως ἀναπτύσσω διὰ μακρῶν στὴν διδακτορική μου διατριβή, ὁ Γ. Βιολάκης ἀφῄρεσε μεμαρτυρημένως τὰ κρατήματα ἀπὸ τὸ Θεοτόκε παρθένε τοῦ Μπερεκέτη καὶ τὸ συνέταμε, ἐνῷ διεσκεύασε καὶ ἄλλα παλαιότερα μαθήματα συνεχίζοντας καὶ σ᾿ αὐτὸ τὸ σημεῖο τὴν παράδοσι τῶν προηγουμένων του πρωτοψαλτῶν. τί φυσικώτερο λοιπὸν αὐτὸς νὰ ἀφῄρεσε καὶ τὰ κρατήματα ἀπὸ τὰ μαθήματα τοῦ διδασκάλου του Θεοδώρου καὶ νὰ τὰ καθιέρωσε στὸ ῥεπερτόριο τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ.
19. ᾿Επισημαίνω τὴν ὕπαρξι στὸν ἴδιο τόμο (σ. 383-386) τοῦ ἰδιαιτέρου κοινωνικοῦ γιὰ τὴν ἑορτὴ τῆς ὑπαπαντῆς «Ἐγνώρισε Κύριος» ὑπὸ τοῦ Στεφάνου Μωυσιάδη Κούτρα, ἐπίσης διδασκάλου τοῦ Γ. Βιολάκη. αὐτὸ τὸ νέο κοινωνικὸ στὸν πατριαρχικὸ ναὸ ἄρχισε νὰ ψάλλεται μετὰ τὴν ἐκθρόνισι τοῦ πατριάρχου Κωνσταντίνου Ε’ (1901) ἀσφαλῶς ἐπὶ ἐποχῆς τῶν Γεωργίου Βιολάκη, ᾿Αριστείδου Νικολαΐδου, ᾿Ιακώβου Ναυπλιώτη καὶ Κωνσταντίνου Κλάββα. ὅπως στὴν «Μουσικὴ Πανδέκτη» τοῦ 1850-1851 περιλαμβάνονταν καὶ λίγοι καλοφωνικοὶ εἱρμοί, ἔτσι καὶ στὸ τέλος τοῦ 3ου τόμου τοῦ Πρωγάκη περιέχονται 7 καλοφωνικοὶ εἱρμοί, «ἀποτυπώνοντας λαμπρὰ τὸ ἐκλεπτυσμένο ἐπιχώριο αἰσθητήριο μιᾶς εὐρύτατης συλλογικῆς ἀποδοχῆς καὶ διαχρονίας» σύμφωνα μὲ εὔστοχο σχόλιο τοῦ Μανόλη Χατζηγιακουμῆ («Καλοφωνικοὶ εἱρμοί», τόμος 1ος, σ. 26, ᾿Αθήνα 2007). ἡ διαχρονία περνᾷ μέσα ἀπὸ τὴν τριακονταετία τῆς πρωτοψαλτίας τοῦ Γ. Βιολάκη, καθὼς μέχρι τὴν ἐποχή του οἱ καλοφωνικοὶ εἱρμοὶ ψάλλονταν ἀκόμη στὸν χῶρο τοῦ οἰκουμενικοῦ πατριαρχείου (σὲ γεύματα καὶ δεῖπνα ποὺ παρέθετε ὁ πατριάρχης σὲ ἐπίσημες προσωπικότητες) δημιουργῶντας μία μεγάλη καὶ ζῶσα ψαλτικὴ παράδοσι, τῆς ὁποίας τελευταῖος κρίκος ἦταν ὁ Γ. Βιολάκης.
Τριπλὴ ἐπέτειος
20. ᾿Εν τέλει ἂν κάποιος τὴν Μουσικὴ Συλλογὴ τοῦ Πρωγάκη τὴν ὀνομάσῃ καὶ συλλογὴ τοῦ Γ. Βιολάκη, δὲν θὰ ἀφίσταται τῆς ἀληθείας. ἐκεῖνο ποὺ θέλω νὰ τονίσω εἶναι ὅτι τοὐλάχιστον γιὰ τὸν ἱεροψαλτικὸ κόσμο τὸ ἔτος 2011 εἶναι ἔτος τριπλῆς ἐπετείου·
α) ἐπέτειος 100 ἐτῶν ἀπὸ τὴν κοίμησι τοῦ πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη (10 ἰουλίου 1911),
β) συμπληρώνονται 100 ἔτη ἀπὸ τὴν ὁλοκλήρωσι τῆς ἐκδόσεως τῆς Μουσικῆς Συλλογῆς τοῦ Πρωγάκη, ἀφοῦ ὁ 3ος τόμος ἐκδόθηκε μέσα στὸ α’ ἑξάμηνο τοῦ 1911, ὅπως ἀποδείχθηκε ἐπαρκῶς,
καὶ γ) ἐπέτειος 100 ἐτῶν ἀπὸ τότε ποὺ ὁ ᾿Ιάκωβος Ναυπλιώτης ἀνέλαβε τὰ καθήκοντά του ὡς πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (30 ἰανουαρίου 1911).
ἡ παροῦσα τριπλὴ ἐπέτειος ἀξίζει νὰ τιμηθῇ δεόντως ἀπὸ τοὺς σημερινοὺς ἱεροψάλτες μὲ αἰσθήματα εὐγνωμοσύνης πρὸς αὐτοὺς τοὺς τρεῖς σπουδαίους μουσικοὺς ἄνδρες (Γ. Βιολάκη, Γ. Πρωγάκη, ᾿Ι. Ναυπλιώτη), οἱ ὁποῖοι προσέφεραν σημαντικὲς ὑπηρεσίες στὴν διάσωσι καὶ διατήρησι τῆς ὀρθοδόξου ψαλτικῆς τέχνης καὶ ἐπιστήμης.
Αὔγουστος 2011
* ῾Ο Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης εἶναι διδάκτωρ τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν, διπλωματοῦχος βυζαντινῆς μουσικῆς, ἐπιμελητὴς ἐκδόσεων, πτυχιοῦχος κοινωνικῆς θεολογίας, καὶ συγγραφεύς· ἀρθρογραφεῖ ἀπὸ τὸ 1985 σὲ ἔντυπα καὶ στὸ διαδίκτυο.