᾿Επέτειος ἑκατὸ ἐτῶν
ἀπὸ τὴν κοίμησί του
Ο ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΙΟΛΑΚΗΣ
(1820-1911)
Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
ὑπὸ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου*
1. Συνοπτικὰ βιογραφικὰ στοιχεῖα
1. Καθὼς ἐφέτος (2011) συμπληρώνονται 100 χρόνια ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας Γεωργίου Βιολάκη († 10 ᾿Ιουλίου 1911), θὰ μποροῦσε νὰ πῇ κανεὶς ὅτι ἦταν ἀπαραίτητο ἡ πολύπλευρη προσωπικότητά του καὶ τὸ ἔργο του νὰ ἀποτέλεσουν ἀντικείμενο ἐπιστημονικῆς μελέτης στὸν τομέα τῆς μουσικολογίας. τὸ ὄνομά του εἶναι μέχρι σήμερα γνωστὸ στὸν χῶρο τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καὶ λατρείας χάρις στὶς δύο ἀργὲς δοξολογίες του καὶ στὸ ἰσχῦον τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, τοῦ ὁποίου ὑπῆρξε συντάκτης καὶ ἐκδότης. παρὰ ταῦτα στὴν πραγματικότητα τὸ εὐρύτερο ἔργο του καὶ ἡ προσφορά του στὴν ψαλτικὴ τέχνη καὶ ἐπιστήμη παρέμεναν κατ᾿ οὐσίαν ἄγνωστα καὶ ἀνεξερεύνητα. πέρα ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι διετέλεσε πρωτοψάλτης γιὰ 30 χρόνια στὸν πατριαρχικὸ ναὸ στὸ Φανάρι καὶ πέρα ἀπὸ τὰ λίγα ἔργα ποὺ φέρουν τὸ ὄνομά του καὶ ἤδη ἐμνημόνευσα, σχεδὸν τίποτε ἄλλο δὲν ἦταν γνωστὸ γι᾿ αὐτὸν τὸν ἐκκλησιαστικὸ ἄνδρα. καὶ ὄχι μόνον αὐτό, ἀλλὰ ἐπιπλέον –ἀπὸ μία ἀνεξήγητη ἀδικία τῆς ἱστορίας– δημιουργήθηκε γύρω ἀπὸ τὸ πρόσωπό του σειρὰ παρεξηγήσεων καὶ παρανοήσεων, ποὺ ἀμαυρώνουν τὴν ἀξία του καὶ ἀποπροσανατολίζουν τὸ ἐνδιαφέρον καὶ τὴν κρίσι τῶν μεταγενεστέρων ἐρευνητῶν. εὐτυχῶς ὅτι ἡ διεξαχθεῖσα ἔρευνα ἔφερε στὴν ἐπιφάνεια ὑλικὸ καὶ στοιχεῖα ποὺ αἴρουν διάφορες ἀστήρικτες εἰκασίες ἢ προκαταλήψεις ποὺ ὑπῆρχαν μέχρι τώρα γιὰ τὸν Γεώργιο Βιολάκη καὶ γιὰ τὴν σημασία τοῦ ἔργου του.
2. ῾Ο Γεώργιος Βιολάκης γεννήθηκε στὴν Σίφνο τὸ 1820. ἀπὸ μικρὸ παιδὶ αἰσθανόταν «ἀκάθεκτον δίψαν πρὸς τὰ γράμματα» ἀλλὰ καὶ ζῆλο γιὰ τὴν ἐκμάθησι τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς, γι᾿ αὐτὸ ὁ πατέρας του τὸν στέλνει μόλις δέκα ἐτῶν στὴν Κωνσταντινούπολι, ὅπου ὁ Γεώργιος θὰ ἐγκατασταθῇ μόνιμα. ἀπὸ μαθητὴς ἀνεβαίνει στὸ ἀναλόγιο, διδάσκεται τὰ μουσικὰ μαθήματα καὶ ἀναλαμβάνει τὸ κανονάρχημα, σύμφωνα μὲ τὶς τότε συνήθειες. οἱ ἐπιφανέστεροι μουσικοδιδάσκαλοι ἐκείνης τῆς ἐποχῆς τὸν ἐξετίμησαν ἰδιαιτέρως «διὰ τὸ ἐξόχως μελῳδικὸν καὶ μελίρρυτον τῆς φωνῆς του».
3. «Ἔφηβος γενόμενος» ὁ Γεώργιος ἀναχωρεῖ ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολι καὶ πηγαίνει στὴν Χίο, γιὰ νὰ φοιτήσῃ στὸ ἐκεῖ περίφημο γυμνάσιο ἀλλὰ καὶ στὴν μουσικὴ σχολὴ τοῦ γυμνασίου μὲ διδάσκαλο τὸν ὀνομαστὸ πρωτοψάλτη τῆς Χίου Νικόλαο Πουλάκη (1810-1889). ἐκεῖ ὁ μικρὸς Γεώργιος πῆρε τρία πολύτιμα ἐφόδια ποὺ τοῦ χρησίμευσαν σὲ ὅλη τὴν μετέπειτα ζωή του καὶ τοῦ χάρισαν εὔφημη μνεία μέχρι τὶς ἡμέρες μας· 1ον, ὁ δάσκαλός του τελειοποίησε τὸν Γεώργιο στὴν μουσική· 2ον, τοῦ ἔμαθε τὶς τυπικὲς διατάξεις τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν· καὶ 3ον, αὐτὸς ὁ δάσκαλος ἔδωσε στὸν εὐνοούμενο μαθητή του τὸ ἐπίθετο Βιολάκης λόγῳ τῆς γλυκύτητος τῆς φωνῆς του· μέχρι τότε τὸ ἐπώνυμο τοῦ Γεωργίου ἦταν Σίφνιος.
4. ᾿Επίσης ὁ τότε περίφημος πρωτοψάλτης τῆς Νέας Μονῆς Χίου ἱερομόναχος Μελέτιος ἀνέλαβε νὰ τοῦ διδάσκῃ συστηματικῶς τὴν μουσικὴ σὲ ὅλες τὶς ἱερὲς ἀκολουθίες καὶ ἀγρυπνίες τόσο στὸ πρακτικὸ μέρος τῆς ψαλμῳδίας ὅσο καὶ στὴν τυπικὴ διάταξι τῶν ἀκολουθιῶν. ἔτσι στὴν Χίο μπαίνουν τὰ στερεὰ ἐκεῖνα θεμέλια, ποὺ θὰ καταστήσουν ἀργότερα τὸν Γεώργιο Βιολάκη ἱκανὸ νὰ ἀναλάβῃ τὴν θέσι τοῦ πρωτοψάλτου στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, καὶ νὰ παρουσιάσῃ τὸ καὶ σήμερα ἰσχῦον Τυπικὸν τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας, τὸ ὁποῖο φέρει τὸ ὄνομά του.
5. Τὸ 1842 ὁ Γεώργιος ἐπέστρεψε στὴν Κωνσταντινούπολι, ὅπου ὑπηρετεῖ στὸ ἀναλόγιο διαφόρων ναῶν. παραλλήλως ὅμως συνεχίζει τὶς μουσικὲς σπουδές του, καθὼς τὸ πνεῦμα φιλομαθείας δὲν τὸν ἔχει ἐγκαταλείψει καὶ δὲν θεωρεῖ τὸν ἑαυτό του ὡλοκληρωμένο στὴν μουσικὴ κατάρτισι· δεῖγμα κι αὐτὸ τοῦ σεμνοῦ ἤθους καὶ τοῦ ταπεινόφρονος χαρακτῆρος του. οἱ μεγάλοι ψάλτες καὶ διδάσκαλοι τῆς μουσικῆς πάντοτε θεωροῦσαν ὅτι βρίσκονταν σὲ θέσι μαθητείας, γι᾿ αὐτὸ καὶ ὁ Γεώργιος Βιολάκης μαθητεύει κοντὰ στὸν διαπρεπῆ μουσικοδιδάσκαλο Θεόδωρο τὸν Φωκαέα, γεγονὸς ἀσφαλῶς καθοριστικῆς σημασίας γιὰ τὴν μουσικὴ ὁλοκλήρωσί του, ἀφοῦ καὶ ὁ ἴδιος ἀργότερα ὡς πρωτοψάλτης τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ ἐσεμνύνετο νὰ παρουσιάζῃ τὸν ἑαυτό του ὡς μαθητὴ τοῦ Θεοδώρου Φωκαέως. τὴν ἴδια περίπου περίοδο ὁ Γ. Βιολάκης ἀσχολεῖται καὶ μὲ τὴν ἐκμάθησι τόσο τῆς εὐρωπαϊκῆς ὅσο καὶ τῆς ἀνατολικῆς μουσικῆς.
6. Ἂς δοῦμε μὲ λίγα λόγια τὴν ψαλτικὴ πορεία τοῦ Γεωργίου Βιολάκη. ὅταν τὸ 1842 ἐπέστρεψε στὴν Πόλι ἀπὸ τὴν Χίο, διωρίστηκε δεύτερος ψάλτης στὸν ναὸ τῆς Παναγίας τοῦ Γαλατᾶ. τὸ 1843 διορίζεται ψάλτης στὸν ναὸ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τῶν Χίων πάλι στὸν Γαλατᾶ, ὅπου θὰ παρέμενε γιὰ τὰ ἑπόμενα 33 χρόνια· τὰ πρῶτα ἑπτὰ στὸ ἀριστερὸ ἀναλόγιο, καὶ τὰ ὑπόλοιπα 26 (1851-1876) διευθύνοντας τὸν δεξιὸ χορὸ ὡς πρωτοψάλτης. τὶς μουσικὲς γνώσεις καὶ ψαλτικὲς ἱκανότητές του τὶς ἐκτιμοῦσαν οἱ διαπρεπέστεροι μουσικοδιδάσκαλοι τῆς ἐποχῆς, μεταξὺ τῶν ὁποίων ὁ τότε πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας Κωνσταντῖνος Βυζάντιος καὶ ὁ ἱερομόναχος Πέτρος Συμεὼν ὁ Ἁγιοταφίτης. συνεργάστηκε ἐπίσης μὲ πολλοὺς ἐπιφανεῖς μουσικοὺς τῆς ἐποχῆς του. ἐξαιρετικὴ φιλία εἶχε μὲ τὸν διδάσκαλο τοῦ γένους καὶ «μέγα ῥήτορα» τοῦ Πατριαρχείου ᾿Ηλία Τανταλίδη (1818-1876), μὲ τὸν ὁποῖο συχνὰ εἶχαν ἐκτενεῖς συζητήσεις στὰ θέματα τῆς μουσικῆς ἐπιστήμης, καὶ τοῦ ὁποίου διάφορα ποιήματα ἐμελοποίησε. ἐπιπλέον συνεργάστηκε πολλὲς φορὲς μὲ τὸν νεαρὸ τότε Κωνσταντῖνο Ψάχο, καὶ φαίνεται ὅτι μεταξὺ τῶν δύο μουσικολόγων ὑπῆρχε ἀμοιβαῖος σεβασμός.
7. ῞Υστερα λοιπὸν ἀπὸ 36 χρόνια ἐπιτυχημένης ψαλτικῆς ὑπηρεσίας σὲ ναοὺς τῆς Χίου καὶ κυρίως τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἦρθε ἡ ὥρα ὁ Γεώργιος Βιολάκης νὰ ἀναλάβῃ τὴν θέσι τοῦ πρωτοψάλτου στὸν πατριαρχικὸ ναὸ τοῦ ἁγίου Γεωργίου στὸ Φανάρι στὶς 5 Νοεμβρίου τοῦ 1876 διαδεχόμενος τὸν Γεώργιο τὸν ῾Ραιδεστηνό. ἡ προσφορὰ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη ἀπὸ τὴν θέσι αὐτὴ δὲν εἶχε μελετηθῆ καὶ ἀξιολογηθῆ ὅσο ἔπρεπε μέχρι σήμερα. ἀσφαλῶς ἦταν πιστὸς ἐκτελεστὴς τῶν ἀρχαίων καὶ ἰδίως τῶν κλασσικῶν μαθημάτων, τὰ ὁποῖα ἀπέδιδε μὲ τὴν σοβαρότητα καὶ σεμνότητα τοῦ λεγομένου πατριαρχικοῦ ὕφους. εἶναι γνωστὸν ἄλλωστε ὅτι ὁ πατριαρχικὸς ναὸς ἐχρησίμευε ὡς διδασκαλεῖο αὐτοῦ τοῦ ὕφους, δηλαδὴ τῆς γνησιώτερης ἀπαγγελίας τῶν μουσικῶν μας μελῶν. ἰδιαίτερα ἀξιόλογη καὶ σημαντικὴ εἶναι ἐπίσης καὶ ἡ συμβολή του στὸ ῥεπερτόριο τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς (καὶ ἰδιαιτέρως τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ), ὅπως αὐτὸ διαμορφώθηκε μέχρι σήμερα, ἀφοῦ ὁ ἴδιος ὑπῆρξε ὁ κόμβος μέσα ἀπὸ τὸν ὁποῖο φιλτραρίστηκαν τὰ παλαιότερα μαθήματα (π.χ. καλοφωνικοὶ εἱρμοί, καθὼς ἀπὸ τὴν ἐποχή του περιορίζεται σημαντικὰ ἡ χρῆσί τους) καὶ καθιερώθηκαν πολλὰ νεώτερα, ὅπως ἐπὶ παραδείγματι τὰ χερουβικὰ καὶ κοινωνικὰ τοῦ δασκάλου του Θεοδώρου Φωκαέως, ἢ διατηρήθηκαν σὲ χρῆσι κάποια μαθήματα τοῦ προκατόχου του, ἂν καὶ κατὰ 13 χρόνια νεωτέρου του, Γεωργίου ῾Ραιδεστηνοῦ.
8. Τὸ 1905 ὁ Γεώργιος Βιολάκης συμπλήρωσε 65 χρόνια μουσικῆς σταδιοδρομίας καὶ ἀπὸ αὐτὰ τὰ 30 ὡς πρωτοψάλτης τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας. ἀποχώρησε λοιπὸν ἀπὸ τὸ πατριαρχικὸ ἀναλόγιο συνταξιοδοτηθεὶς καὶ διατηρῶντας τὸν τίτλο τοῦ «ἐπιτίμου πρώην πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας». ὁ θάνατος θὰ τὸν συναντήσῃ στὶς 10 ἰουλίου 1911 πλήρη ἡμερῶν σὲ ἡλικία 91 ἐτῶν. τόσο ὅταν ἦταν ἀκόμη ἐν ζωῇ ὅσο καὶ μετὰ τὴν ἐκδημία του ἐθεωρεῖτο ὑπόδειγμα ἤθους καὶ συμπεριφορᾶς γιὰ τοὺς ψάλτες τῆς ἐποχῆς του καὶ γιὰ ὅλους τοὺς χριστιανούς. γι᾿ αὐτοὺς τοὺς λόγους τιμήθηκε καὶ ἐν ζωῇ καὶ μετὰ θάνατον, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὶς ἑξῆς περιπτώσεις.
α) Τὸ 1874 ὁ Γ. Βιολάκης, ὄντας ἀκόμη πρωτοψάλτης στὸν ἅγιο ᾿Ιωάννη τῶν Χίων, ἀναγορεύτηκε ἀντεπιστέλλον μέλος τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μουσικοῦ συλλόγου τῶν ᾿Αθηνῶν.
β) Τὸ 1879 ἱδρύθηκε στὴν Καλαμάτα μουσικὸς σύλλογος, καὶ ἐξέλεξαν ἐπίσης ὡς ἀντεπιστέλλον μέλος τὸν Γ. Βιολάκη τιμῶντας μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο τὸν πρωτοψάλτη τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας.
γ) Στὶς 4 δεκεμβρίου 1900 ὁ ἐκκλησιαστικὸς μουσικὸς σύλλογος ὠργάνωσε εἰδικὴ ἐκδήλωσι πρὸς τιμὴν τοῦ Γεωργίου Βιολάκη, καθὼς ἐκείνη τὴν χρονιὰ συμπλήρωσε 60 χρόνια μουσικοῦ σταδίου καὶ 25 χρόνια πρωτοψαλτίας στὴν Μεγάλη Ἐκκλησία.
δ) Τὸ 1911 μὲ τὴν κοίμησί του ἔγιναν ἐκτενεῖς ἀναφορὲς στὸν βίο καὶ τὸ ἔργο του καθὼς καὶ ἀναδημοσιεύσεις μελετῶν του σὲ ἐφημερίδες καὶ μουσικὰ ἔντυπα τῆς ἐποχῆς.
ε) Τὸ 1951 μὲ τὴν συμπλήρωσι 40 ἐτῶν ἀπὸ τὴν κοίμησι τοῦ Γεωργίου Βιολάκη ὁ καθηγητὴς τοῦ ᾿ῼδείου ᾿Αθηνῶν Νικόλαος Παππᾶς δημοσίευσε σὲ ἐφημερίδα τῆς ἐποχῆς ἐκτενὲς ἄρθρο ἀφιέρωμα στὴν μνήμη του.
f) Τὸ 1987, τὸ 1991 καὶ τὸ 2000 ἐπανεκδίδονται ἢ ἀναδημοσιεύονται διάφορα αὐτοτελῆ ἔργα καὶ δημοσιεύματα τοῦ Γεωργίου Βιολάκη.
ζ) Στὶς 23 νοεμβρίου 2008 ἡ νομαρχιακὴ αὐτοδιοίκησι ᾿Ιωαννίνων καὶ ὁ σύλλογος φίλων βυζαντινῆς μουσικῆς «Τὸ ἐνδόφωνον» σὲ συνεργασία μὲ τὸ τμῆμα «λαϊκῆς καὶ παραδοσιακῆς μουσικῆς» τῆς ἀνωτάτης σχολῆς μουσικῆς τεχνολογίας τοῦ Τ.Ε.Ι. ᾿Ηπείρου (Ἄρτης) διωργάνωσαν μουσικοφιλολογικὴ ἐκδήλωσι ἀφιερωμένη στὸν Γεώργιο Βιολάκη. κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ἐκδηλώσεως παρουσιάστηκε εἰσήγησι γιὰ τὴν ζωὴ καὶ τὸ ἔργο του, ἐνῷ ἀκολούθησε ἡ παρουσίασι ἑνὸς πλουσίου ῥεπερτορίου μὲ ἐκκλησιαστικὰ καὶ ἐξωεκκλησιαστικὰ μέλη τοῦ ἐν λόγῳ πρωτοψάλτου.
η) ῾Η «ΣΥΜΒΟΛΗ» στὸν διαδικτυακό της τόπο (www.symbole.gr) ἀνεκήρυξε τὸ τρέχον ἔτος 2011 ὡς «ἔτος Γεωργίου Βιολάκη» μὲ ἀφορμὴ τὴν συμπλήρωσι 100 χρόνων ἀπὸ τὴν κοίμησί του. στὴν συγκεκριμένη ἱστοσελίδα ὑπάρχει εἰδικὸ ἀφιέρωμα μὲ ἄρθρα καὶ διάφορα στοιχεῖα γιὰ τὸν τιμώμενο πρωτοψάλτη.
θ) Τὸ σάββατο 16 ἰουλίου 2011 ὁ ἐν ᾿Αθήναις «Σύλλογος Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπόλεως» κατόπιν ἀποφάσεως τοῦ διοικητικοῦ του συμβουλίου τέλεσε ἐκκλησιαστικὸ μνημόσυνο στὸν ναὸ Παναγίας Φανερωμένης τοῦ δημοτικοῦ διαμερίσματος Βουλιαγμένης ᾿Αττικῆς γιὰ τὸν ἀείμνηστο πρωτοψάλτη τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας καὶ συντάκτη τοῦ ἰσχύοντος τυπικοῦ Γεώργιο Βιολάκη, ἐπὶ τῇ συμπληρώσει ἑκατονταετηρίδος ἀπὸ τὴν ἐκδημία του. στὴν ἀκολουθία ἔψαλε κλιμάκιο τῆς χορῳδίας τοῦ ἐν λόγῳ συλλόγου καὶ ἐκφωνήθηκε σύντομος ἐπιμνημόσυνος λόγος.
2. Μουσικολογικὸ καὶ ψαλτικὸ ἔργο
(συνοπτικὴ περιγραφή)
9. ῾Η προσφορὰ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη στὴν μελοποίησι, ἐξήγησι, διασκευὴ καὶ καταγραφὴ ἐκκλησιαστικῶν μελῶν καὶ μὴ ἐκκλησιαστικῶν ᾀσμάτων εἶναι ἰδιαίτερα ἀξιόλογη. πολλὰ ἀπὸ τὰ ἔργα του αὐτὰ ἐκδόθηκαν πολὺ νωρίς, οἱ δὲ μελοποιήσεις του θεωροῦνται ἐπιτυχημένες, μὲ χάρι καὶ γλαφυρότητα. ἀπὸ τὶς μελοποιήσεις καὶ καταγραφὲς τοῦ Γεωργίου Βιολάκη ἀποδεικνύεται ἡ γνῶσι καὶ ἐνασχόλησί του τόσο μὲ τὴν εὐρωπαϊκὴ ὅσο καὶ μὲ τὴν ἐξωτερικὴ ἀνατολικὴ μουσική. ἰδίως στὸ βιβλίο ποὺ ἐξέδωσε ὁ α΄ δομέστικός του καὶ γαμπρός του Ἰάκωβος Ναυπλιώτης ὑπὸ τὸν τίτλο «Φόρμιγξ» (ἐν Κωνσταντινουπόλει 1894) ὑπάρχουν πολλὰ σχολικὰ τραγούδια, τὰ ὁποῖα ὁ πρωτοψάλτης μας τὰ μεταφέρει ἀπὸ τὴν εὐρωπαϊκὴ στὴν βυζαντινὴ παρασημαντική. ἀπὸ ἐδῶ φαίνεται ὅτι οἱ ψάλτες τοῦ πατριαρχικοῦ ναοῦ παράλληλα μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ ἀσχολοῦνταν καὶ μὲ τὴν εὐρωπαϊκή. στὴν συνέχεια γίνεται μία συνοπτικὴ περιγραφὴ τοῦ ἔργου του καὶ τῆς προσφορᾶς του.
α) ᾿Εκκλησιαστικὰ μέλη
10. Καθημερινὰ ἰδιόμελα τεσσαρακοστῆς· πρόκειται γιὰ 53 καθημερινὰ ἰδιόμελα τῆς Τεσσαρακοστῆς σὲ ὅλους τοὺς ἤχους ποὺ βρίσκονται στὸ Τριῴδιον καὶ ψάλλονται στὶς κατανυκτικὲς καθημερινὲς ἀκολουθίες αὐτῆς τῆς περιόδου κατὰ τὸν ἑσπερινὸ καὶ τὸν ὄρθρο. τὰ μελοποίησε ὁ Γ. Βιολάκης γιὰ πρώτη φορὰ καὶ τὰ συμπεριέλαβε στὸν β΄ τόμο τοῦ δοξασταρίου τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου. πρόκειται γιὰ πρωτότυπη μελοποιητική του ἐργασία. ἀναφέρω μερικὰ ἀπὸ αὐτά· «᾿Ελήλυθεν ἡ νηστεία», «Τὸν χαλεπὸν τῶν πταισμάτων μου ῥύπον», «Πάτερ ἀγαθέ, πάντων ὧν μοι δέδωκας», «Τῆς πατρικῆς δωρεᾶς», «Νικῶν τὸν τελώνην τοῖς παραπτώμασιν», «῾Ορῶσά σε ἡ κτίσις ἅπασα», «Πορφύραν αὐτοκρατορίας θεότευκτον».
11. ᾿Αργὲς δοξολογίες. εἶναι πολὺ γνωστὲς καὶ διαδεδομένες οἱ δύο ἀργὲς δοξολογίες του, ἡ μία σὲ ἦχο πλ. α΄ πεντάφωνο ἐναρμόνιο, καὶ ἡ δεύτερη σὲ ἦχο πλ. β΄. πρόκειται γιὰ ἰδιαιτέρως ἀριστοτεχνικὲς δοξολογίες, ποὺ φανερώνουν τὴν μουσικὴ εὐαισθησία καὶ λεπτότητα τοῦ δημιουργοῦ τους.
12. ᾿Οκτάηχον ἀπολυτίκιον. ὁ Γεώργιος Βιολάκης εἶχε ἀσχοληθῆ άπὸ νωρὶς μὲ τὴν μελοποιία, πολὺ προτοῦ ἀναλάβῃ τὰ καθήκοντά του στὸν πατριαρχικὸ ναό. ὅταν ἀκόμη δὲν εἶχε καθιερωθῆ ὡς ἐπώνυμό του τὸ ὄνομα Βιολάκης, εἶχε μελοποιήσει καλοφωνικῶς ἕνα «μάθημα ὀκτώηχον εἰς τοὺς τρεῖς ἱεράρχας». πρόκειται γιὰ τὸ γνωστὸ ἀπολυτίκιο τῶν τριῶν ἱεραρχῶν σὲ ἦχο α΄ «Τοὺς τρεῖς μεγίστους φωστῆρας», μελοποιημένο ὡς ὀκτώηχο μάθημα μὲ κρατήματα κατὰ μίμησιν τοῦ γνωστοῦ «Θεοτόκε παρθένε» τοῦ Πέτρου Μπερεκέτη. τὸ ἀπολυτίκιο ἔχει χωριστῆ σὲ 8 μουσικοὺς «πόδες» ἀνὰ ἦχο, ξεκινῶντας ἀπὸ τὸν α΄. ὁ 8ος στίχος τοῦ μαθήματος «Αὐτοὶ γὰρ τῇ Τριάδι ὑπὲρ ἡμῶν ἀεὶ πρεσβεύουσιν» εἶναι εἰς ἦχον πλ. δ΄ μὲ ὁμόηχο κράτημα, μὲ ἐπιστροφὴ στὸν α΄ ἦχο κατὰ τὸ τέλος τοῦ κρατήματος, καὶ ἀμέσως μετὰ σὰν καταληκτήριο μέλος ἐπαναλαμβάνεται ἡ φράσις ἀεὶ πρεσβεύουσι σὲ α΄ ἦχο πλέον.
13. ᾿Αντίφωνα μεγάλης παρασκευῆς. εἶναι τὰ γνωστὰ ἀντίφωνα τῶν παθῶν ποὺ ψάλλονται στὸν ὄρθρο τῆς μεγάλης παρασκευῆς. ἐδῶ βέβαια δὲν πρόκειται γιὰ πρωτότυπη μουσικὴ δημιουργία, ἀλλὰ γιὰ διασκευὴ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη, καὶ συγκεκριμένα γιὰ σύντμησι, ὅπως τὰ ἔψελνε στὸν πατριαρχικὸ ναό. λόγῳ ἀκριβῶς τῆς συντομίας των εἶναι χρήσιμα καὶ σήμερα, ἀφοῦ διασῴζουν τὸ στιχηραρικὸν μέλος καὶ τὶς παραδοσιακὲς γραμμές. ἐκτὸς ἀπὸ ὅσα ἐνδεικτικῶς ἀναφέρονται ἐδῶ ὑπάρχουν καὶ ἄλλα ἔργα του στὴν «καθ᾿ ἡμᾶς» ἐκκλησιαστικὴ μουσική· πρόκειται γιὰ μελοποιήσεις, διασκευές, ἐξηγήσεις ἀπὸ τὴν παλαιότερη σημειογραφία στὴν νέα, συγγραφὲς πάνω στὴν ἱστορία καὶ τὴν θεωρία τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς, καὶ ἄλλα.
β) Μὴ ἐκκλησιαστικὰ ᾄσματα
14. Στὰ ἔργα τοῦ πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη ὑπάρχουν ἐπίσης συνθέσεις καὶ καταγραφὲς μὴ ἐκκλησιαστικῶν μελῶν, ἤ τοι διαφόρων ᾀσμάτων σὲ ὕφος θύραθεν μουσικῆς ἢ εὐρωπαϊκῆς, ποὺ γράφτηκαν γιὰ ἐξωεκκλησιαστικὴ χρῆσι καὶ ἐντάχτηκαν σὲ συλλογὲς μὲ ἀνάλογο ὕφος. ἀκόμη πραγματοποίησε καταγραφὲς ἐθνικῶν καὶ ἐξωτερικῶν ᾀσμάτων, μεταγραφὲς εὐρωπαϊκῶν μελῳδιῶν στὴν παρασημαντικὴ τῆς νέας μεθόδου, καὶ λοιπά. εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ἀσχολήθηκε καὶ μὲ τὴν μελέτη τῆς ἀνατολικῆς λόγιας ὀθωμανικῆς μουσικῆς, ἀφοῦ ἐπιπλέον ἦταν γνώστης καὶ διδάσκαλος τοῦ ταμπουρίου, ἐνῷ κατέγραψε μὲ τὴν ἐκκλησιαστικὴ παρασημαντικὴ 24 τουρκικὰ τραγούδια καὶ μακάμια τῆς ἀραβοπερσικῆς μουσικῆς. ὅλα αὐτὰ δείχνουν τὴν εὐρύτητα τῶν μουσικῶν γνώσεων καὶ ἱκανοτήτων του· ἐνδεικτικῶς καὶ πάλι θὰ παρουσιάσω ἐδῶ ὡρισμένα μέλη κατ᾿ ἐπιλογήν.
15. «Φωταγωγικόν». εἶναι μία πρωινὴ προσευχὴ σὲ ποιητικὴ μορφὴ μὲ αὐτὸν τὸν τίτλο. ξεκινᾷ μὲ τὶς λέξεις «᾿Εκ μέσης, ζωοδότα, ὀρθρίζων τῆς νυκτός». ποιητὴς εἶναι ὁ προαναφερθεὶς «μέγας ῥήτωρ» τοῦ Πατριαρχείου Ἠλίας Τανταλίδης, προσωπικὸς φίλος τοῦ ἐν λόγῳ πρωτοψάλτου. ὁ Γ. Βιολάκης μελοποίησε αὐτὸ καὶ ἄλλα παρόμοια ᾄσματα, γιὰ νὰ τὰ διδάσκωνται τὰ παιδιὰ τῶν δημοτικῶν σχολείων. εἶναι ἕνα δεῖγμα ἀπὸ τὴν παιδαγωγικὴ καὶ διδασκαλικὴ ἰδιότητα καὶ δραστηριότητα τοῦ πολυτάλαντου πρωτοψάλτου.
16. «῞Υμνος παίδων εἰς Χριστόν». αὐτὸς ὁ ὕμνος προέρχεται ἀπὸ ἕνα πολὺ ἀρχαῖο κείμενο τοῦ 3ου αἰῶνος, τὸ ὁποῖο διασῴζει ὁ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεὺς σὲ ἕνα σύγγραμμά του. τὸν ὕμνο συντόμευσε, ἁπλοποίησε γλωσσικῶς καὶ διεσκεύασε σὲ σύγχρονα ποιητικὰ μέτρα ὁ διαπρεπὴς καὶ σοφὸς ἱερεὺς Κωνσταντῖνος Οἰκονόμος ὁ ἐξ Οἰκονόμων, μία πληθωρικὴ προσωπικότης, ποὺ εἶχε δοθῆ μὲ πάθος σὲ τρία μεγάλα ἰδανικά· τὴν ὀρθόδοξη ἐκκλησία, τὸ ἑλληνικὸ γένος καὶ τὴν ἑλληνικὴ παιδεία. ἡ μελοποίησι τοῦ ὕμνου εἰς ἦχον πλ. δ΄ ἀνετέθη στὸν Γεώργιο Βιολάκη τὸ 1861, ὅταν ἀκόμη ἦταν πρωτοψάλτης στὸν ἅγιο ᾿Ιωάννη τῶν Χίων.
17. «ᾨδὴ Πατριαρχική». εἶναι μέλος ἐναρμόνιον ἐκ τοῦ Ζω καὶ πρόκειται γιὰ ἐμβατηριακὸ ποίημα ποὺ συνέθεσε πάλι ὁ «μέγας ῥήτωρ» τοῦ Πατριαρχείου Ἠλίας Τανταλίδης, ἀποτελούμενο ἀπὸ τέσσερις τετράστιχες στροφὲς μὲ ζευγαρωτὴ ὁμοιοκαταληξία. οἱ Κωνσταντινουπολῖτες ψάλτες καὶ μουσικοὶ πολὺ συχνὰ μελοποιοῦσαν ποιήματα τοῦ Τανταλίδη γιὰ διάφορες ἐκδηλώσεις.
18. Τέσσερα ἄλλα μελῳδήματα δὲν εἶναι μελοποιήσεις τοῦ τιμωμένου πρωτοψάλτου ἀλλὰ καταγραφὲς «ἐθνικῶν ᾀσμάτων», τὰ ὁποῖα κατέγραψε πιθανὸν σὲ πρώιμη ἐποχή, ὅταν ἀκόμη δὲν εἶχε καθιερωθῆ ὡς ἐπώνυμό του τὸ ὄνομα Βιολάκης. τὸ πρῶτο ἀπὸ αὐτὰ τὰ «ἐθνικὰ ᾄσματα» εἶναι σὲ ἦχο β΄ (ἐκ τοῦ βου) καὶ πρόκειται γιὰ μία παραλλαγὴ τοῦ γνωστοῦ καὶ σήμερα παραδοσιακοῦ τραγουδιοῦ «Τσαλαπετεινοί»· ἀρχίζει μὲ τὸν στίχο «Πόθεν ν᾿ ἀρχινήσω, φῶς μου, νὰ θρηνήσω». τὸ δεύτερο ἀρχίζει μὲ τὸν στίχο «῞Οταν ἡ γλυκιά σου γλῶσσα σὰν ἀηδόνι κηλαηδεῖ», καὶ διασῴζεται οὐσιαστικὰ μόνον ἕνα δίστιχο. θὰ λέγαμε ὅτι εἶναι ἕνα ψαλτοτράγουδο σὲ ἦχο πλ. α΄ (Πα). στὴν ἐποχή μας συμπληρώθηκε ἀπὸ τὸν πρωτοψάλτη καὶ χοράρχη Φίλιππο Οἰκονόμου μὲ ἄλλο ἕνα δίστιχο καὶ ὀνομάζεται ὕμνος στὸν ψάλτη. τὸ τρίτο «ἐθνικὸ ᾆσμα» εἶναι ἕνα ἐρωτικὸ τραγοῦδι σὲ παραδοσιακὸ ἦχο β΄ (ἐκ τοῦ δι)· «Τὰ μάτια σου μὲ κάμανε νὰ στρώσω· δὲν κοιμοῦμαι». καὶ τὸ τέταρτο εἶναι ἐπίσης σὲ β΄ ἦχο (ἐκ τοῦ βου)· «Εἰς τὸ τρυφερόν σου στῆθος». καὶ τὰ τέσσερα αὐτὰ ᾄσματα δὲν εἶναι δημοτικὰ τραγούδια, ἀλλὰ ἔντεχνες ποιητικὲς δημιουργίες τῆς ἀστικῆς κοινωνίας τῶν Κωνσταντινουπολιτῶν στὰ τέλη τοῦ 19ου αἰῶνος.
3. Μουσικὲς ἐπιτροπές, διδασκαλία, ἐκδοτικὴ προσφορά
19. Στὴν εὐρύτερη μουσικὴ προσφορὰ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη πρέπει ἀσφαλῶς νὰ συνυπολογισθοῦν ἡ συμμετοχή του σὲ μουσικοὺς συλλόγους καὶ πατριαρχικὲς μουσικὲς ἐπιτροπές, καὶ ἡ μουσικοδιδακτική του δρᾶσι τόσο στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ (Θεολογικὴ Σχολὴ Χάλκης, πατριαρχικὲς σχολὲς στὴν Κωνσταντινούπολι, καὶ σχολὲς τοῦ ᾿Εκκλησιαστικοῦ Μουσικοῦ Συλλόγου), ὅσο καὶ στὴν ἐξωτερική, καθὼς εἶναι μαρτυρημένο ὅτι ἦταν γνώστης καὶ διδάσκαλος τοῦ ταμπουρίου. μὲ τὴν θέσι καὶ τὴν ἰδιότητα τοῦ πρωτοψάλτου τῆς μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ᾿Εκκλησίας ὁ Γεώργιος Βιολάκης συμμετέχει σὲ μουσικοὺς συλλόγους καὶ μουσικὲς ἐπιτροπές, ποὺ ἱδρύονταν κατὰ καιροὺς μὲ σκοπὸ τὴν ἐπίλυσι διαφόρων μουσικῶν ζητημάτων.
20. ῾Η πιὸ γνωστὴ συμμετοχή του εἶναι ἀσφαλῶς στὴν πατριαρχικὴ μουσικὴ ἐπιτροπὴ ποὺ ἵδρυσε τὸ 1881 ὁ πατριάρχης ᾿Ιωακὶμ Γ΄ μὲ πρόεδρο τὸν μουσικολόγο ἀρχιμανδρίτη Γερμανὸ Ἀφθονίδη. ὁ Γεώργιος Βιολάκης κλήθηκε ἀπὸ τὰ πρῶτα μέλη ἐκείνης τῆς ἐπιτροπῆς, στὴν ὁποία προσέφερε πολύτιμες ὑπηρεσίες. γιὰ τὸ σημαντικὸ ἔργο τῆς ἐν λόγῳ ἐπιτροπῆς ἔχουν γραφῆ πολλὰ καὶ θὰ γραφοῦν ἀσφαλῶς καὶ ἄλλα. ἀναφέρω ἐπιγραμματικῶς ὅτι μεταξὺ ἄλλων ἡ ἐπιτροπὴ αὐτὴ ἐπετέλεσε τὶς ἑξῆς ἐργασίες·
α) κατέταξε σὲ ὡρισμένες χρονικὲς ἀγωγὲς ὅλα τὰ εἴδη τῶν ἐκκλησιαστικῶν μελῶν·
β) ὥρισε ποιά μουσικὰ κείμενα πρέπει νὰ χρησιμοποιοῦνται στὶς ἱερὲς ἀκολουθίες·
γ) καθώρισε μὲ ἀκρίβεια τὰ τονιαῖα διαστήματα ποὺ ὑπάρχουν στὰ τρία γένη τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς (δεχομένη φυσικὰ τὴν ἀρχαία καὶ πάγια διδασκαλία τῶν ἐκκλησιαστικῶν μουσικῶν ὅτι τὰ γένη τῆς μουσικῆς μας εἶναι τρία, διατονικὸ χρωματικὸ καὶ ἐναρμόνιο)·
δ) ἐπινόησε καὶ χρησιμοποίησε γι᾿ αὐτὴν τὴν ἐργασία ἕνα εἰδικὸ μουσικὸ ὄργανο, τὸ ὁποῖο ὠνομάστηκε «ἰωακίμιον ψαλτήριον»·
ε) συνέταξε τὴν «Στοιχειώδη διδασκαλία τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἐπὶ τῇ βάσει τοῦ ψαλτηρίου».
21. Στὴν διάρκεια τῆς μακρότατης ἱεροψαλτικῆς του θητείας ὁ Γεώργιος Βιολάκης εἶχε καὶ πλῆθος μαθητῶν. ἄλλωστε ἐπὶ 6 ὁλόκληρα χρόνια, ἀπὸ τὸ 1866 μέχρι τὸ 1872, ἐδίδαξε τὴν μουσικὴ στὴν περίφημη Θεολογικὴ Σχολὴ τῆς Χάλκης· ἐδίδαξε καρποφόρα, φιλόπονα, μὲ ἐπιμέλεια καὶ ζῆλο, καὶ ἀργότερα ἐκαυχᾶτο ὅτι οἱ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς ἐν ἐνεργείᾳ μητροπολῖτες τοῦ οἰκουμενικοῦ θρόνου ὑπῆρξαν μαθητές του στὴν Χάλκη. στοὺς μαθητές του ἀναφέρονται πολλοὶ κληρικοί, μοναχοί (ἀκόμη καὶ ῾Αγιορεῖτες), καθηγητὲς καὶ πρωτοψάλτες, οἱ ὁποῖοι διέπρεψαν ὄχι μόνον στὴν Κωνσταντινούπολι ἀλλὰ καὶ στὴν Θεσσαλονίκη, τὴν Κρήτη, τὴν ᾿Αθήνα, καὶ ἀλλοῦ. ὁ Γ. Βιολάκης εὐτύχησε νὰ ἔχη καὶ ἕναν μαθητὴ «ἐξ ἑσπερίας», τὸν Γάλλο μουσικολόγο καὶ συνθέτη Louis Albert Ducoudray (1840-1910), ζηλωτὴ ἐρευνητὴ τῆς μουσικῆς παραδόσεως τῆς ᾿Ανατολῆς. ὁ Ducoudray μιλᾷ μὲ ἐγκωμιαστικοὺς λόγους γιὰ τὸν Γ. Βιολάκη καὶ μὲ περηφάνια κατατάσσει τὸν ἑαυτό του στοὺς μαθητὲς τοῦ πρωτοψάλτου, καθὼς ἀπὸ ἐκεῖνον διδάχτηκε τὸ ταμπούρι, τὸ ὁποῖο ἀναφέρει ὡς ἐπίσημο ὄργανο τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς.
22. ῾Η προσφορὰ ὅμως τοῦ Γεωργίου Βιολάκη δὲν ἐξαντλεῖται στὰ παραπάνω· ἐξέδωσε ἐπίσης ἢ δημοσίευσε καὶ διάφορα μουσικὰ ἔργα καθὼς καὶ θεωρητικὲς μελέτες. τὸ 1899 ἐξέδωσε σὲ δύο τόμους τὸ Δοξαστάριον Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου «ἐξηγηθὲν πιστῶς ἐκ τῆς ἀρχαίας εἰς τὴν καθ᾿ ἡμᾶς γραφὴν» ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν πρωτοψάλτη. στὶς δὲ 30 Μαρτίου 1899 ἀνακοίνωσε μία σημαντικὴ ἐργασία του μὲ τίτλο «Μελέτη συγκριτικὴ τῆς νῦν ἐν χρήσει μουσικῆς γραφῆς πρὸς τὴν τοῦ Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου καὶ πρὸς τὴν ἀρχαιοτέραν γραφήν». ἐπειδὴ στὶς ἡμέρες μας ἐνίοτε ἡ μελέτη αὐτὴ χρησιμοποιεῖται –ἴσως ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ τὴν διάβασαν πλημμελῶς καὶ δὲν τὴν κατάλαβαν– ὡς στήριγμα γιὰ καινοφανεῖς ἢ ἀντιπαραδοσιακὲς μουσικὲς διδασκαλίες, ἀξίζει νὰ ἐπισημανθῇ ὅτι στὴν ἐν λόγῳ ἐργασία του ὁ Γεώργιος Βιολάκης καταλήγει στὸ συμπέρασμα πὼς οἱ τρεῖς διδάσκαλοι Γρηγόριος, Χουρμούζιος καὶ Χρύσανθος ἐξήγησαν τὰ ἀρχαῖα μέλη μὲ ἀκρίβεια καὶ πιστότητα. μία ἀκόμη βασικὴ καὶ σαφὴς θέσι του στὴν ἴδια μελέτη εἶναι ὅτι ἡ ἀλλαγὴ τῆς μουσικῆς γραφῆς καὶ ἡ κατάργησι πολλῶν σημαδίων σὲ καμμία περίπτωσι δὲν ἀλλοίωσε τὸ μουσικὸ ὕφος. κάτι τέτοιο καὶ μόνον ὡς σκέψι εἶναι γιὰ τὸν Γ. Βιολάκη «βλασφημία ἀσύγγνωστος».
23. ῾Η ἀλλοίωσι τοῦ μουσικοῦ ὕφους, ποὺ εἶναι ὑπαρκτή, ὀφείλεται κατὰ τὸν Γ. Βιολάκη σὲ ἄλλες αἰτίες, καὶ κυρίως στὸ ὅτι οἱ σύγχρονοι ψάλτες εἶναι ἀμελεῖς στὸ καθῆκον τῆς συνεχοῦς μελέτης τῆς μουσικῆς. ἀπευθύνει μάλιστα στὸ κοινό του τὴν ἑξῆς ῥητορικὴ ἐρώτησι· ἀπὸ ἕναν ἐγωιστὴ καὶ ἀμαθῆ ψάλτη, ποὺ θυμᾶται ὅτι θὰ ψάλῃ, μόνον ὅταν ἀνεβῇ στὸ στασίδι, πῶς μπορεῖ κανεὶς νὰ περιμένῃ σωστὴ ἐκτέλεσι τῆς μουσικῆς; ἄλλες αἰτίες στὶς ὁποῖες ὀφείλεται ἡ κατάπτωσι τῆς ψαλτικῆς τέχνης θεωρεῖ ἐπίσης τὸ ὅτι κάποιοι μουσικοδιδάσκαλοι ὑποτιμοῦν τὸ ἐκτελεστικὸ μέρος τῆς ψαλμῳδίας καὶ στρέφονται πρὸς δῆθεν ὑψηλὲς μουσικὲς θεωρίες, ποὺ ἔχουν σχέσι περισσότερο μὲ τὶς φυσικομαθηματικὲς ἐπιστῆμες παρὰ μὲ τὴν ψαλτική, καθὼς καὶ ὅτι ἄλλοι ἐπιδιώκουν νὰ δοξαστοῦν ὡς μεταρρυθμιστὲς ὁλόκληρης τῆς μουσικῆς, ἐπιζητοῦν νὰ ἐπιβάλουν τὶς ἄλογες θεωρίες τους μὲ ἐριστικὸ τρόπο, προκαλοῦν φιλονεικίες καὶ ἀλληλομαχίες, δημιουργοῦν σύγχυσι ἀντὶ γιὰ ὠφέλεια σὲ ὅσους θέλουν νὰ μάθουν τὴν μουσική, καὶ τὸ χειρότερο ὅτι στρέφονται μὲ κάθε τρόπο καὶ μέσο ἐναντίον τῶν θεωριῶν καὶ τῶν ἐργασιῶν τῶν προγενεστέρων διδασκάλων «μὴ εἰδότες οἱ γεννάδαι ποῦ προσκρούουσιν».
24. Ἡ σημαντικώτερη ἐκδοτικὴ προσφορὰ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη, γιὰ τὴν ὁποία ἔμελλε νὰ γίνῃ εὐφήμως γνωστὸς σὲ ὅλο τὸν ὀρθόδοξο κόσμο, εἶναι ἡ ἔκδοσι τοῦ πατριαρχικοῦ Τυπικοῦ τὸ 1888. χαρακτηρίστηκε «μέγιστος ἆθλος καὶ πόνος καλλίγονος» τοῦ πρωτοψάλτου. θέλω νὰ σημειώσω ἐδῶ ὅτι ἀκόμη καὶ σήμερα τὸ νὰ συντάξῃ κανεὶς ἕνα τυπικὸ εἶναι κάτι τὸ δύσκολο· πολύπλοκη καὶ ἀπαιτητικὴ ἐργασία, μὲ ἄπειρες λεπτομέρειες καὶ ὑποπεριπτώσεις. γιὰ νὰ γίνῃ κατανοητὴ ἡ δυσκολία συντάξεως τυπικοῦ, φέρω τὸ ἑξῆς παράδειγμα· πρὸ τριῶν ἐτῶν περίπου ἐξεδόθη μία νέα ἐργασία τυπικοῦ· ὄχι πλῆρες τυπικό, ἀλλὰ μία μελέτη γιὰ ἕνα κομμάτι τοῦ τυπικοῦ, μὲ πλῆθος βοηθήματα, βιβλία καὶ παραπομπές· λοιπὸν αὐτὸ τὸ νέο βιβλίο ἔχει πάνω ἀπὸ 2000 λάθη στὴν ὀρθογραφία, στὸ συντακτικὸ καὶ στὶς διατάξεις τοῦ τυπικοῦ. αὐτὸ τὸ παράδειγμα μᾶς βοηθᾷ νὰ ἀναλογιστοῦμε πόσο πολὺ ἐκοπίασε ὁ Γεώργιος Βιολάκης, ὁ ὁποῖος ἐργάστηκε ἐπὶ χρόνια μὲ δύο ἀλλεπάλληλες πατριαρχικὲς ἐπιτροπὲς καὶ μεθοδικὰ συνέταξε ἕνα νέο τυπικό, ἀλλοῦ συμπληρώνοντας ἢ καὶ διορθώνοντας, ὅπου χρειαζόταν, τὴν προηγούμενη ἔκδοσι τοῦ τυπικοῦ, ποὺ εἶχε γίνει ἀπὸ τὸν πρωτοψάλτη Κωνσταντῖνο Βυζάντιο, καὶ ἀλλοῦ κωδικοποιῶντας βασικὲς τυπικὲς διατάξεις καὶ προσθέτοντας νέες περιπτώσεις καὶ καινούργια κεφάλαια. τὸ διωρθωμένο καὶ συμπληρωμένο ἀπὸ τὸν Γ. Βιολάκη Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας εἶναι τὸ ἰσχῦον καὶ σήμερα τυπικὸν ὅλων σχεδὸν τῶν ἐλληνοφώνων ᾿Ορθοδόξων ᾿Εκκλησιῶν στὸν κόσμο, καὶ ὄχι μόνον.
25. Σήμερα δυστυχῶς συναντοῦμε συχνὰ τὸ φαινόμενο πολλοὶ νὰ ἔχουν παχυλὴν ἄγνοιαν τοῦ τυπικοῦ Βιολάκη καὶ κυρίως τῆς προθεωρίας του. δυστυχῶς ἔχει γίνει καθεστὼς μία ἀπροθυμία ὑπακοῆς στὸ τυπικόν. ἡ ἄγνοια ἢ ἡ ἑκούσια περιφρόνησις τοῦ Τυπικοῦ τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας δημιουργεῖ περισσότερα προβλήματα καὶ πλῆθος αὐθαιρεσιῶν. πρὸς θεραπείαν αὐτῶν τῶν συμπτωμάτων μποροῦν νὰ γίνουν κάποια ἁπλὰ πράγματα·
α) Νὰ τηρῆται πιστῶς τὸ τυπικὸν τῶν διαφόρων ἀκολουθιῶν καὶ νὰ μὴν ἐνθαρρύνωνται οἱ αὐθαιρεσίες.
β) Ἡ προθεωρία τοῦ τυπικοῦ Βιολάκη νὰ διδάσκεται ὑποχρεωτικῶς στὶς σχολὲς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἡ δὲ διδασκαλία του νὰ εἶναι πραγματικὴ καὶ ὄχι πλασματική.
γ) Κανένα πτυχίο ἱεροψάλτου ἢ μουσικοδιδασκάλου νὰ μὴν ἀναγνωρίζεται, ἂν ὁ κάτοχός του δὲν γνωρίζῃ βασικὰ στοιχεῖα τυπικοῦ (ἐννοῶ φυσικὰ τὴν προθεωρία τοῦ τυπικοῦ στὰ βασικὰ σημεῖα καὶ ὄχι ὅλο τὸ τυπικὸ στὶς λεπτομέρειές του).
4. ῾Η σημασία τῆς προσωπικότητός του καὶ τοῦ ἔργου του
26. ῾Η ἐνασχόλησι μὲ τὸν Γεώργιο Βιολάκη καὶ ἡ μελέτη τοῦ ἔργου του ἀκουμπᾷ ὅλα σχεδὸν τὰ ζητήματα τὰ ὁποῖα ἀπασχολοῦν καὶ σήμερα τὴν ἐπιστήμη τῆς βυζαντινῆς μουσικολογίας, ὅπως εἶναι· ἡ παλαιὰ σημειογραφία καὶ ἡ ἐξήγησί της στὴν νέα μέθοδο, θέματα ὕφους καὶ ἑρμηνείας, τρόποι καὶ μορφὲς μελοποιίας, ἡ ἔννοια καὶ τὰ εἴδη τοῦ ῥυθμοῦ, ζητήματα ἱστορικὰ καὶ φιλολογικά, ἡ ἐπαναπροσέγγισι ἀρχαίων ἐκκλησιαστικῶν μελῶν, ἡ διασκευὴ μαθημάτων, σχέσεις καὶ διαφορὲς βυζαντινῆς καὶ εὐρωπαϊκῆς μουσικῆς καὶ τὸ ζήτημα τῆς μεταγραφῆς ἀπὸ τὴν μία στὴν ἄλλη, θέματα καταγραφῆς καὶ μελοποιίας ἐθνικῶν καὶ ἐξωτερικῶν ᾀσμάτων, οἱ σχέσεις τῶν διαφόρων μουσικῶν εἰδῶν στὸν εὐρύτερο χῶρο τῆς ἀνατολικῆς Μεσογείου (ἐθνομουσικολογία), καὶ πολλὰ ἄλλα. οἱ διαπιστώσεις, τὰ πορίσματα καὶ οἱ σκέψεις ποὺ προέκυψαν γιὰ διάφορα ζητήματα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς περιγράφονται λεπτομερῶς σὲ εἰδικὴ ἐργασία, ἡ ὁποία πρόκειται νὰ ἐκδοθῇ τύποις. γι᾿ αὐτὸ ἐδῶ θὰ ἀναφερθοῦν μὲ εὐσύνοπτο τρόπο κάποια συμπεράσματα ποὺ νομίζω ὅτι ἀναδεικνύουν τὴν συμβολὴ τοῦ περὶ οὗ ὁ λόγος προσώπου ὡς πρωτοψάλτου, μουσικολόγου καὶ τυπικολόγου.
27. – ῾Ο Γ. Βιολάκης ἀκολουθεῖ μία μαθητικὴ πορεία, ἡ ὁποία θὰ τὸν ἐφοδιάσῃ μὲ εὐρύτητα μουσικῶν γνώσεων, καθὼς μαζὶ μὲ τὴν βαθιὰ γνῶσι τῆς ἐκκλησιαστικῆς συνδυάζει ἐπίσης τόσο τὴν ἀνατολικὴ ὅσο καὶ τὴν εὐρωπαϊκὴ μουσική. μὲ τὸ παράδειγμά του δείχνει ὅτι γιὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους, καὶ ἰδίως γιὰ τὴν ἐποχή μας, ἡ μουσικὴ μονομέρεια δὲν βοηθάει στὴν ὁλοκλήρωσι τοῦ ἐπιστήμονος μουσικοῦ, μάλιστα δὲ στὸν χῶρο τῆς μουσικολογίας.
28. – Μὲ τὴν καταλογογράφησι καὶ ἀναλυτικὴ περιγραφὴ ὅλων τῶν ἔργων τοῦ Γεωργίου Βιολάκη ποὺ διασώθηκαν γίνεται φανερὸ ὅτι τὸ μουσικὸ ἔργο του εἶναι πολὺ πλουσιώτερο καὶ σημαντικώτερο ἀπὸ ὅσο ἦταν γνωστὸ μέχρι σήμερα. ἡ μορφολογικὴ δὲ ἀνάλυσι τῶν μελοποιήσεών του μᾶς πείθει ὅτι ἦταν «τεχνίτης μελοποιός», κατὰ τὴν ἔκφρασι τοῦ Χρυσάνθου, καὶ ἀπὸ τοὺς τελευταίους ἐκπροσώπους τῆς καλοφωνικῆς μελοποιίας, καθὼς εἴτε μελοποιεῖ καλοφωνικὰ κάποια μαθήματα εἴτε διασκευάζει ἄλλα μέλη «μετὰ καλλωπισμοῦ».
29. – Μὲ τὸ ἐκδοτικό του ἔργο καὶ μὲ τὶς ἐργασίες του στὸ θέμα τοῦ ἐξηγητικοῦ προβλήματος εἶχε καταδείξει ἀπὸ τοὺς πρώτους τὴν ἀνάγκη νὰ μελετηθοῦν συστηματικὰ τὰ χειρόγραφα ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ ζήτημα αὐτό (θεωρητικὲς ἐργασίες, πρωτοεξηγήσεις τῶν τριῶν διδασκάλων, ἄλλες ἐξηγηματικὲς προτάσεις τῶν ἀρχῶν τοῦ 19ου αἰῶνος κ.λπ.), καὶ ἐπιπλέον νὰ ὑπάρχῃ συνεχὴς ἐνασχόλησι μὲ τὶς παλαιότερες μορφὲς τῆς παρασημαντικῆς, διότι μεγάλη ὠφέλεια θὰ προκύψῃ γιὰ τὴν ὑπόθεσι τῆς μουσικῆς μας. ἐπιπλέον τὸ ἐξηγητικό του ἔργο προσφέρει ἐνδιαφέρουσες μαρτυρίες πάνω στὸ θέμα τῶν ἐξηγήσεων, καὶ σὲ κάποια σημεῖα μᾶς ἐντυπωσιάζει γιὰ τὶς ἀναλύσεις ἢ γιὰ τὴν προφορικὴ παράδοσι ποὺ μᾶς διασῴζει ἢ καὶ γιὰ τὴν προσωπικὴ ἐκτίμησι τοῦ ἴδιου τοῦ Γ. Βιολάκη πάνω στὴν ἐκτέλεσι συγκεκριμένων θέσεων.
30. – ῾Η μελέτη τῆς ἱστορίας τῆς μουσικῆς καὶ ἡ ἐνασχόλησί του μὲ θεωρητικὰ ζητήματα κατεῖχαν κεντρικὴ θέσι στοὺς προβληματισμούς του καὶ τὰ μουσικά του μελετήματα. ἡ δὲ συμβολὴ τοῦ Γ. Βιολάκη στὸ λεγόμενο «πατριαρχικὸ ὕφος» ἦταν καθοριστική, ὅπως διαπιστώνουμε ἀπὸ τὸ εἶδος τῶν μαθημάτων ποὺ χρησιμοποιοῦσε, ἀπὸ τὶς μαρτυρίες γιὰ τὸν τρόπο ἑρμηνείας τους, καὶ κυρίως ἀπὸ τὴν καταγραφὴ τῶν σεμνῶν καὶ μετρημένων ἀναλύσεων τῆς «πατριαρχικῆς παραδόσεως», ποὺ αὐτὸς γιὰ πρώτη φορὰ ἐνσυνείδητα ἀποτυπώνει στὰ ἔργα του.
31. – ῾Ο Γεώργιος Βιολάκης ἀντιμετώπιζε τὸ τυπικὸ τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν καὶ τὴν ἐν γένει εὐταξία τῆς ὀρθοδόξου λατρείας ἐντὸς τοῦ ναοῦ ὡς καθοριστικὸ παράγοντα τοῦ ὀρθοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ψαλτικοῦ ὕφους. θεωροῦσε ἐπίσης ὅτι τὸ τυπικὸ ἀνήκει στὴν θεωρία τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ὡς ἰδιαίτερο τμῆμα της, γι᾿ αὐτὸ καὶ πρῶτος αὐτὸς ἐπέγραψε «Προθεωρία τοῦ Τυπικοῦ» τὸ σχετικὸ κεφάλαιο μὲ τὶς βασικὲς τυπικὲς διατάξεις, ὡς ἀνάλογο καὶ ὁμόλογο τμῆμα μὲ τὴν Προθεωρία τῆς μουσικῆς, ποὺ συναντοῦμε στὶς παλαιὲς Παπαδικές. εἶναι ἐπίσης ὁ Γ. Βιολάκης ὁ πρῶτος ποὺ συνέταξε Προθεωρία τοῦ πατριαρχικοῦ τυπικοῦ, ἢ πιὸ σωστὰ τοῦ νεωτέρου ἐνοριακοῦ τυπικοῦ.
32. Παρακολουθῶντας τὴν ζωή, τὴν ἐξέλιξι καὶ τὴν προσφορὰ τοῦ Γεωργίου Βιολάκη, ὁ ὁποῖος ἀναδείχθηκε σὲ ἐξέχουσα προσωπικότητα στὴν ἱστορία τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καὶ τῆς λειτουργικῆς εὐταξίας, καὶ μέσα ἀπὸ τὸ πρόσωπό του καὶ τὴν πορεία του ἀνιχνεύουμε παράλληλα τὸ εὐρύτερο κοινωνικὸ καὶ κυρίως μουσικὸ καὶ ἱεροψαλτικὸ περιβάλλον τῆς Κωνσταντινουπόλεως τοῦ 19ου αἰῶνος, παρακολουθοῦμε τὰ πρωταγωνιστικὰ πρόσωπα καὶ τὶς μεταξύ των σχέσεις, παρατηροῦμε λειτουργικὲς καὶ μουσικὲς ἐξελίξεις, στεκόμαστε στοὺς προβληματισμοὺς καὶ τὶς κατευθύνσεις τῶν μουσικοδιδασκάλων τῆς ἐποχῆς καὶ οὐσιαστικὰ ψηλαφοῦμε τὶς ἱστορικὲς ἀπαρχὲς τῆς βυζαντινῆς μουσικολογίας μέσα σὲ ἕνα περιβάλλον, ὅπου ὁ ἑλληνικὸς μουσικὸς πολιτισμὸς ἦταν ἀκόμη κυρίαρχο μέγεθος.
33. ᾿Εκτὸς ἀπὸ ὅλα ὅσα ἀναφέρθηκαν μέχρι τώρα ἡ ἔρευνα, ἡ μελέτη καὶ ἡ σπουδὴ πάνω στὴν ζωὴ καὶ τὸ πολύπλευρο ἔργο τοῦ Γεωργίου Βιολάκη εἶναι ἐπίσης χρήσιμη καὶ ἀναγκαία στὴν ἐπιστήμη, ἀλλὰ καὶ στὸν εὐρύτερο ἑλληνικὸ πολιτισμό, καὶ γιὰ ἄλλους λόγους, ποὺ γίνονται πιὸ κατανοητοὶ μὲ τὸ ἀκόλουθο παράδειγμα. χρησιμοποιοῦμε σήμερα στὴν γλῶσσά μας καθημερινὰ κάποιες ξένες λέξεις, ὅπως κομπιοῦτερ καὶ ἴντερνετ. αὐτὲς ὅμως τὶς λέξεις δὲν τὶς πήραμε μόνες τους σὰν σκέτες λέξεις, ἀλλὰ πρῶτα πήραμε τὸ ἀντικείμενο, τὴν ἐφεύρεσι, ποὺ ὀνομάζεται ἔτσι, καὶ μαζὶ μὲ τὸ ἀντικείμενο πήραμε καὶ τὴν ὀνομασία του, κομπιοῦτερ, ἴντερνετ κ.λπ.. ἂν ῥωτήσουμε μαθητὲς τοῦ δημοτικοῦ, ἀλλὰ καὶ τοῦ γυμνασίου ἐνίοτε, ἀπὸ ποιά γλῶσσα ἄραγε νὰ προέρχεται ἡ λέξις μουσική, θὰ λάβουμε συνήθως τὴν ἀπάντησι ὅτι εἶναι ξένη λέξι, ἀγγλικὴ ἢ γαλλικὴ ἢ γερμανική. ἀγνοοῦν τὰ νέα παιδιὰ (καὶ ἄλλοι ἴσως) ὅτι ἡ μουσικὴ εἶναι ἑλληνικὴ λέξι, ἀρχαία ἑλληνικὴ μάλιστα, προερχόμενη ἀπὸ τὶς 9 μοῦσες τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. αὐτὴ ἡ ἑλληνικὴ λέξι εἶναι ὅμως καὶ παγκόσμια, διότι τὴν χρησιμοποιοῦν ὅλοι οἱ λαοὶ τῆς γῆς ἀλλάζοντάς την ἐλαφρῶς σύμφωνα μὲ τὴν προφορά τους (music, musik, musika). ἀλλὰ ὅπως ἐμεῖς δὲν πήραμε σκέτη τὴν λέξι κομπιοῦτερ, ἀλλὰ πήραμε καὶ τὴν ἐφεύρεσι καὶ τὸ ὄνομα, ἔτσι καὶ οἱ ἄλλοι λαοὶ ὅταν πῆραν τὴν ἑλληνικὴ λέξι μουσική, πῆραν καὶ τὸ ἀντικείμενο ἀπὸ τὴν ῾Ελλάδα, πῆραν καὶ τὴν ἑλληνικὴ μουσικὴ εἴτε ὁλόκληρη εἴτε ἕνα μέρος της εἴτε ὡς πρᾶξι εἴτε ὡς μουσικὰ ὄργανα εἴτε ὡς θεωρία. διότι οἱ ἀρχαῖοι ῞Ελληνες πρῶτοι ἀνήγαγαν τὴν μουσικὴ ἀπὸ τέχνη σὲ ἐπιστήμη, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὰ θεωρητικὰ μουσικὰ συγγράμματά τους, ποὺ ἔχουν διασωθῆ μέχρι σήμερα καὶ παραμένουν ἐν πολλοῖς σὲ ἰσχύ. οἱ ἀρχαῖοι ῞Ελληνες λοιπὸν δὲν δημιούργησαν ἁπλῶς μία σημαντικὴ μουσικὴ παράδοσι, δημιούργησαν τὴν μουσικὴ ἐπιστήμη. αὐτὴ ἡ μουσικὴ μέσα στοὺς αἰῶνες ἐξελίχθηκε καὶ διασώθηκε κυρίως στὴν ἐκκλησιαστική μας μουσικὴ καὶ στὰ δημοτικά μας τραγούδια.
34. ᾿Απὸ τὴν ἄλλη γνωρίζουμε ὅτι τὰ τελευταῖα χρόνια ἡ μουσική μας παράδοσι χάνεται! σβήνει! μέσα ἀπὸ τὸ ῥαδιόφωνο, τὴν τηλεόρασι, καὶ τοὺς σύγχρονους τρόπους ψυχαγωγίας καὶ διασκεδάσεως δὲν προβάλλεται ἁπλῶς μία ἀλλότρια μουσική, ἀλλὰ γίνεται κυριολεκτικῶς μία πλύσι ἐγκεφάλου, ἕνας συνεχὴς καὶ ἀνελέητος βομβαρδισμὸς μὲ τὰ προϊόντα μιᾶς παγκόσμιας ἰσοπεδωτικῆς μουσικῆς κουλτούρας, ποὺ μόνο ἁρμονικὴ δὲν εἶναι. εἶναι ἴσως ἀπογοητευτικὸ ὅτι οἱ σύγχρονοι ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων ῾Ελλήνων ξεχνοῦμε (ἢ ἀκόμη χειρότερα ἀρνούμαστε) τὸν πλούσιο μουσικό μας πολιτισμὸ καὶ ἐγκολπωνόμαστε ἀλλότριες μουσικὲς παραδόσεις, λιγώτερο καλλιεργημένες καὶ λιγώτερο πολιτισμένες, ἢ ὅτι ἐπιθυμοῦμε διακαῶς νὰ συμμετέχουμε σὲ διαγωνισμοὺς ὀργιαστικῆς καὶ ἀρρύθμου μουσικῆς καμαρώνοντας γι᾿ αὐτὸ ποὺ θὰ ἔπρεπε νὰ ἀπαξιώνουμε. εὑρισκόμενοι σήμερα μέσα σὲ αὐτὴν τὴν ἀντιφατικὴ κατάστασι μὲ ἀλληλοσυγκρουόμενα μουσικὰ στοιχεῖα, κατανοοῦμε ὅτι ὁ Γεώργιος Βιολάκης καὶ οἱ ἄλλοι μουσικοδιδάσκαλοι πρὶν καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτὸν εἶχαν συνείδησι ὅτι φύλαγαν μουσικὲς Θερμοπύλες. εἶχαν συναίσθησι τοῦ χρέους τους νὰ διαφυλάξουν καὶ νὰ προαγάγουν τὸν μουσικὸ θησαυρὸ τοῦ γένους μας, ποὺ εἶναι φυσικὴ συνέχεια καὶ ἐξέλιξι τῆς μουσικῆς δημιουργίας τῶν ἀρχαίων προγόνων μας. γι᾿ αὐτὸ βλέπουμε ὅτι τὴν ἐποχὴ τοῦ Βιολάκη οἱ πρωτοψάλτες καὶ μουσικοδιδάσκαλοι τοῦ γένους συνεργάζονταν μεταξύ των γιὰ τὴν διάδοσι καὶ προκοπὴ τῆς μουσικῆς μας παραδόσεως, παρὰ τὶς ὅποιες θεωρητικὲς ἢ ἄλλες μουσικὲς διαφωνίες μεταξύ των, οἱ ὁποῖες πάντοτε ὑπῆρχαν καὶ πάντοτε θὰ ὑπάρχουν. τὸ παράδειγμα τοῦ Γεωργίου Βιολάκη καὶ τῶν λοιπῶν μουσικοδιδασκάλων τοῦ 19ου αἰῶνος κανοναρχεῖ σὲ μᾶς τοὺς σύγχρονους ψάλτες, μουσικοερευνητές, μουσικοδιδασκάλους, μουσικολόγους καὶ κάθε λογῆς μουσικόφιλους τὸ χρέος μας· χρέος νὰ συνεργαστοῦμε καὶ μὲ ὑπευθυνότητα νὰ προβάλουμε καὶ νὰ ἀναδείξουμε αὐτὴν τὴν ἄγνωστη μουσική μας παράδοσι. ἑπομένως ἐπιβάλλεται ἐπιτακτικὰ τόσο ἡ μεθοδικὴ καὶ ἐπιστημονικὴ μελέτη καὶ ἔρευνα τῆς μουσικῆς μας κληρονομιᾶς, ὅσο καὶ ἡ μὲ κάθε τρόπο ἔμπρακτη καὶ ὠργανωμένη ἀνάδειξι, ἐκμάθησι καὶ διάδοσί της κυρίως στὶς ἐπερχόμενες γενιές.
[Σημείωσι. τὰ στοιχεῖα τοῦ παρόντος κειμένου προέρχονται ἀπὸ τὴν διδακτορική μου διατριβὴ «Γεώργιος Βιολάκης — ὁ πρωτοψάλτης, ὁ μουσικολόγος, ὁ τυπικολόγος», ὅπου καὶ τὰ πλήρη κείμενα μὲ παραπομπὲς καὶ παραθέματα.]
ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2011
* ῾Ο Διονύσιος ᾿Ανατολικιώτης εἶναι διδάκτωρ τῆς φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν, διπλωματοῦχος βυζαντινῆς μουσικῆς, ἐπιμελητὴς ἐκδόσεων, πτυχιοῦχος κοινωνικῆς θεολογίας, καὶ συγγραφεύς· ἀρθρογραφεῖ ἀπὸ τὸ 1985 σὲ διάφορα ἔντυπα καὶ ἀπὸ τὸ 2001 στὸ διαδίκτυο.