Μουσικολογικά ἀνάλεκτα 14. Γιὰ τὸ μάθημα «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ»
14. Γιὰ τὸ μάθημα «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ»
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
μουσικολόγου - τυπικολόγου
symbole@mail.com
14. Εἰς τὴν αὐτὴν ἑορτήν [τῶν Χριστουγέννων], μέλος ᾿Ιωάννου τοῦ Κουκουζέλους (πλὴν τοῦ κρατήματος), ἦχος βαρύς, Μαθηματάριον (ἔτους 1851), σ. 132.
Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ ἐκ παρθένου ἀνατείλαντι,
τῷ βασιλεῖ τῶν δυνάμεων προσκυνήσατε.
Μετὰ ποιμένων μάγοι ἐκ Περσίδος
τῷ βασιλεῖ προσκυνήσατε τῷ ἐκ Παρθένου ἀνατείλαντι,
σὺ δέ, Ἰωσήφ, μηκέτι στύγναζε,
ἀλλὰ προσκύνει τὸ τικτόμενον.
Προσκύνει καὶ μὴ δίσταζε·
προσκύνει, Ἰωσήφ, τὸ τικτόμενον.
Στὴν φράσι «Μετὰ ποιμένων μάγοι» ἔχουμε λάθος κειμένου, ἴδιου τύπου μὲ αὐτὸ ποὺ ἐπισημάνθηκε καὶ στὸ μάθημα 6. ᾿Απὸ τὴν πρόθεσι «μετὰ» διατηρήθηκε μόνον ἡ δεύτερη συλλαβή· στὴν πραγματικότητα ὅμως καὶ ἡ πρώτη συλλαβὴ «με» ἐνυπάρχει στὸ διασωθὲν κείμενο καὶ μέλος, ἁπλῶς κάπου ἀνάμεσα στὰ πολλὰ ε πρέπει νὰ προστεθῇ (πιθανὸν μετὰ τὴν μαρτυρία τοῦ βου) ἕνα μ, τὸ ὁποῖο σὲ κάποια ἀντιγραφὴ ἐξέπεσε (πρεσβεύσατε μετά —> πρεσβεύσατεετά).
Στὸ συγκεκριμένο μάθημα ἡ μελοποίησι τοῦ κειμένου εἶναι τοῦ Ἰωάννου τοῦ Κουκουζέλους, ἐνῷ τὸ κράτημα ἀνήκει στὸν Ἰωάννη Πρωτοψάλτη.
Τὸ ποιητικὸ κείμενο φαίνεται ὡς ἀναγραμματισμὸς προγενεστέρου ποιήματος καὶ μαθήματος. Εἰδικώτερα οἱ δύο πρῶτοι καὶ οἱ δύο τελευταῖοι στίχοι τοῦ παρόντος κειμένου εἶναι προφανῶς διασκευὲς-προσθῆκες-ἀναγραμματισμοὶ τοῦ Κουκουζέλη, ἑπομένως οἱ ἐνδιάμεσοι 4 στίχοι (Μετὰ ποιμένων μάγοι... τὸ τικτόμενον) πρέπει νὰ εἶναι τὸ ἀρχικὸ ποίημα.
Παρουσιάζει ἐνδιαφέρον ὅτι τὸ προσδιορισθὲν ὡς ἀρχικὸ κείμενο φέρεται καὶ ὡς ποίημα τοῦ ᾿Ιωάννου Λάσκαρη, ὁ ὁποῖος εἶναι περίπου σύγχρονος τοῦ Κουκουζέλη. «Εἰς τὸν σιναϊτικὸν κώδικα 1584 περιέχεται πολυχρονισμὸς τῶν βασιλέων Ἰωάννου Παλαιολόγου καὶ τῆς Μαρίας καὶ εὐθὺς κατωτέρω· “Πεντηκοστάριον ψαλλόμενον εἰς τὸ γεῦμα τοῦ βασιλέως· Μετὰ ποιμένων μάγοι ἐκ Περσίδος προσκυνήσατε τῷ βασιλεῖ τῶν δυνάμεων, ἐκ παρθένου ἀνατείλαντι”, ποίημα Ἰωάννου τοῦ Λάσκαρη» (Γρ. Θ. Στάθη, «Δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία», σ. 96).
᾿Ανεξαρτήτως πάντως ποιός εἶναι ὁ ποιητὴς τοῦ ἀρχικοῦ κειμένου, εἶναι σαφὲς ὅτι ἐπηρεάστηκε καὶ ἀπὸ τὸ κάτωθι προεόρτιο ἰδιόμελο (22 δεκεμβρίου, στὰ ἀπόστιχα τοῦ ὄρθρου, ἦχ. πλ. α΄)·
Μὴ στύγναζε, Ἰωσήφ, καθορῶν μου τὴν νηδύν·
ὄψει γὰρ τὸ τικτόμενον ἐξ ἐμοῦ καὶ χαρήσῃ
καὶ ὡς Θεὸν προσκυνήσεις,
ἡ θεοτόκος ἔλεγε τῷ ἑαυτῆς μνηστῆρι,
μολοῦσα τοῦ τεκεῖν τὸν Χριστόν·
ταύτην ἀνυμνήσωμεν λέγοντες·
Χαῖρε, κεχαριτωμένη, μετὰ σοῦ ὁ Κύριος,
καὶ διὰ σοῦ μεθ' ἡμῶν.
Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)