Μουσικολογικά ἀνάλεκτα 4. Γιὰ τὸ μάθημα «Ἐν εὐσήμῳ ἡμέρᾳ»
4. Γιὰ τὸ μάθημα «Ἐν εὐσήμῳ ἡμέρᾳ»
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
μουσικολόγου - τυπικολόγου
symbole@mail.com
4. Τῇ η΄ Σεπτεμβρίου, μέλος Μπαλασίου ἢ Βαλασίου ἱερέως, ἦχος πλ. δ΄, Μαθηματάριον (ἔτους 1851), σ. 21.
Ἐν εὐσήμῳ ἡμέρᾳ ἑορτῆς ἡμῶν
σαλπίσωμεν πνευματικῇ κιθάρᾳ·
ἡ γὰρ ἐκ σπέρματος Δαυὶδ σήμερον τίκτεται,
ἡ μήτηρ τῆς ζωῆς τὸ σκότος λύουσα,
τοῦ Ἀδὰμ ἡ ἀνάπλασις
καὶ τῆς Εὔας ἡ ἀνάκλησις,
τῆς ἀφθαρσίας ἡ πηγή,
τῆς φθορᾶς ἀπαλλαγή,
δι’ ἧς ἡμεῖς ἐθεώθημεν
καὶ τοῦ θανάτου ἐλυτρώθημεν·
καὶ βοήσωμεν αὐτῇ
σὺν τῷ Γαβριὴλ οἱ πιστοί·
χαῖρε, κεχαριτωμένη· ὁ Κύριος μετὰ σοῦ.
Γιὰ τὸ γενέσιον τῆς Θεοτόκου ὁ ἱερεὺς Μπαλάσιος μελοποιεῖ καλοφωνικῶς τὸ δοξαστικὸν τῆς λιτῆς τῆς ἑορτῆς, ποίημα Σεργίου Ἁγιοπολίτου (σὲ χειρόγραφα φέρεται ὡς ποίημα Γεωργίου Νικομηδείας).
Στοὺς στίχους «τοῦ Ἀδὰμ ἡ ἀνάπλασις καὶ τῆς Εὔας ἡ ἀνάκλησις» τὸ κείμενον τοῦ μουσικοῦ μαθήματος ἔχει «τοῦ Ἀδὰμ ἡ ἀνάστασις καὶ τῆς Εὔας ἡ ἀνάπλασις», γραφὴ ἡ ὁποία δὲν ἀνευρέθηκε σὲ τρία χειρόγραφα (15ου - 17ου αἰ.) καὶ 12 ἔντυπα μηναῖα ποὺ ἐρευνήθηκαν (17ος αἰ. - σήμερα).
Στὸν στίχο «τῆς φθορᾶς ἀπαλλαγή» στὰ σημερινὰ μηναῖα προηγεῖται ἕνα «καί», τὸ ὁποῖο ὅμως ἀπουσιάζει ἀπὸ κάποια χειρόγραφα ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ὡρισμένα παλαίτυπα.
᾿Επίσης ὁ τελευταῖος στίχος τοῦ μαθήματος «χαῖρε, κεχαριτωμένη· ὁ Κύριος μετὰ σοῦ» δὲν εἶναι καὶ ὁ τελευταῖος τοῦ ὕμνου! Μετὰ τὸ «μετὰ σοῦ» ὑπάρχει κανονικὰ ἄλλη μία πρότασι· «διὰ σοῦ χαριζόμενος ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος». Προφανῶς ὁ ἴδιος ὁ μελοποιὸς προτίμησε νὰ σταματήσῃ στὸν χαιρετισμὸ τοῦ ἀρχαγγέλου πρὸς τὴν θεομήτορα, προκειμένου νὰ προβάλῃ περισσότερο τὸν βιβλικὸ στίχο.
᾿Ολίγα τινὰ καὶ περὶ τοῦ κρατήματος.
[κείμενο] Ἐν εὐσήμῳ ἡμέρᾳ [...] ὁ Κύριος μετὰ σοῦ.
[κράτημα] ανεενενα ανενα νανενενα νενανανε...
τεριρε ρερε ρεριρεμ τερεριν ριρεριρε ρερερεμ εριρε
ρεριρεμ τεριρεμ εριρεμ τεριρεμ...
τεετετε τεερουου τεριριρερινριρεμ τερερεμ...
τεριρε ρερουου τεριρεμ
[κατακλεὶς] ὁ Κύριος μετὰ σοῦ.
Τὸ κράτημα τοῦ παρόντος μαθήματος εἶναι διθεματικό· ανενα στὴν ἀρχὴ (3 γραμμὲς) καὶ τεριρεμ στὸ ὑπόλοιπο καὶ μεγαλείτερο μέρος (24 γραμμές)· ἔτσι ὁ νενανισμὸς λειτουργεῖ σὰν πρόλογος στὸν τερερισμὸ ποὺ ἀναδεικνύεται κύριο θέμα τοῦ κρατήματος.
῾Η ἐναρκτήρια θέσι τοῦ νενανισμοῦ εἶναι ἡ ἴδια μὲ τὴν ἐναρκτήρια μελικὴ θέσι τῆς φράσεως «ὁ Κύριος μετὰ σοῦ», ποὺ ὑπάρχει ἀμέσως πρὶν καὶ ἀμέσως μετὰ τὸ κράτημα· ἑπομένως ἡ θέσι αὐτὴ ἐπαναλαμβάνεται 3 συνεχόμενες φορές, γιὰ νὰ δηλώσῃ ἀλλαγὴ κειμένου/στίχου καὶ μελικῆς θέσεως συνάμα. ῾Η ἴδια μελῳδικὴ θέσι συναντᾶται πιὸ πρὶν ὡς ἀρχικὴ ἄλλες δύο φορὲς στὸ ἴδιο μάθημα, στὴν φράσι ἡ γὰρ ἐκ σπέρματος καὶ στὴν φράσι δι’ ἧς ἡμεῖς ἐθεώθημεν).
Στὸ κύριο μέρος τοῦ κρατήματος ἡ κυριώτερη καὶ συχνότερα ἀκουγόμενη «φράσι» εἶναι εριρεμ τεριρεμ.
Παρ᾿ ὅτι τὸ κράτημα εἶναι ἐνσωματωμένο πρὸ τῆς κατακλεῖδος τοῦ μαθήματος, ἐν τούτοις ὄχι μόνον εἶναι σαφῶς διακεκριμένο καὶ μελῳδικῶς αὐτόνομο, ἀλλὰ καὶ δὲν ἀκολουθεῖ τὴν συνήθη σὲ ἄλλες περιπτώσεις τακτικὴ ἡ πρώτη συλλαβὴ τοῦ κρατήματος νὰ συνεχίζῃ τὸ φωνῆεν τῆς τελευταίας συλλαβῆς τοῦ κειμένου πρὸ τοῦ κρατήματος, ἢ –τὸ λιγώτερο συχνὸ– ἡ τελευταία συλλαβὴ τοῦ κρατήματος νὰ ἔχῃ τὸ ἴδιο φωνῆεν μὲ τὴν πρώτη συλλαβὴ τοῦ κειμένου ποὺ θὰ συνεχιστῇ. ῾Η πρακτικὴ αὐτὴ ἀποτελεῖ μία ὁμαλὴ μετάβασι ἀπὸ τὸ κείμενο στὸ παρεμβαλλόμενο κράτημα καὶ ἀπὸ τὸ κράτημα μία ἐπίσης ὁμαλὴ ἐπιστροφὴ στὸ διακοπὲν κείμενο. ᾿Εδῶ ἔχουμε, στὴν ἀρχὴ τοῦ κρατήματος· μετὰ σοῦουου... ανεενενα· καὶ στὸ τέλος αὐτοῦ τεριρεμ... ὁ Κύυυυ(ριος). Τὸ παρὸν κράτημα ἑπομένως ἔχει μελῳδικὴ αὐτοτέλεια καὶ μπορεῖ ἐνδεχομένως νὰ ἐπισυναφθῇ καὶ σὲ κάποιο ἄλλο μάθημα.
Σημείωσις. ῾Η βιβλιογραφία ποὺ χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα ἀναφέρεται ἀναλυτικῶς στὶς ἐκτενέστερες ἐργασίες μου γιὰ τὰ μαθήματα 3 («Περίζωσαι»), 9 («᾿Αγαλλιάσθω ὁ Δαυίδ») καὶ 50 («᾿Εν φωναῖς ἀλαλάξωμεν»).
Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)