35. Γιὰ τὸ μάθημα
«῾Ρῶσιν διὰ τοῦ ῥαντίσματος»
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
μουσικολόγου - τυπικολόγου
symbole@mail.com
35. Τῇ Παρασκευῇ τῆς Διακαινησίμου, εἰς τὴν ἑορτὴν τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, μέλος Δανιὴλ πρωτοψάλτου, ἦχος α΄, Μαθηματάριον (ἔτους 1851), σ. 376.
Ῥῶσιν διὰ τοῦ ῥαντίσματος
τῶν ζωηρύτων σου ὑδάτων, θεόνυμφε,
δώρησαι [τοῖς;] τῇ σῇ πηγῇ
ἐν πίστει προστρέχουσι,
φυγαδεύουσα τούτων τὰ χαλεπὰ νοσήματα,
ἵν’ ὅπως τὰ μεγαλεῖά σου κηρύττωσιν.
Στὴν πρώτη ἔντυπη ἔκδοσι τοῦ Μαθηματαρίου (ἔτους 1851) παρατηροῦνται πολλὰ ὀρθογραφικὰ καὶ τυπογραφικὰ ἀβλεπτήματα στὸ ποιητικὸ κείμενο τοῦ ὕμνου, σὲ σημεῖο ποὺ νὰ εἶναι ἀπαραίτητες κάποιες διορθώσεις, προκειμένου νὰ ὑπάρχῃ ἀπὸ γλωσσικῆς τοὐλάχιστον πλευρᾶς κάποια συντακτικὴ καὶ γραμματικὴ ἀρτιότητα. Συγκεκριμένα μποροῦμε νὰ παρατηρήσουμε τὰ ἑξῆς.
1. ῾Η πρώτη λέξι τοῦ ὕμνου εἶναι ἡ ῥῶσις (= σωτηρία, ὑγεία), αἰτιατικὴ ῥῶσιν. Σὲ ὅλο τὸ κείμενο τοῦ Μαθηματαρίου ἡ λέξι σημειώνεται ὡς ῥῦσιν, λάθος ποὺ ὀφείλεται σὲ παρανάγνωσι μουσικοῦ χειρογράφου. Στὸ θέμα αὐτὸ θὰ ἐπανέλθουμε.
2. Σχεδὸν σὲ ὅλες τὶς ἐκδόσεις, στὰ χειρόγραφα ἐν γένει καὶ στὴν ἔντυπη ἔκδοσι τοῦ Μαθηματαρίου ἡ λέξι «ζωηρύτων» (ὀνομαστικὴ ἑνικοῦ· ὁ-ἡ ζωήρυτος, τὸ ζωήρυτον), ποὺ χρησιμοποιεῖται συχνὰ στὴν ὑμνογραφία τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς, γράφεται μὲ διπλὸ ρ. Ὅμως ὁ σχετικὸς κανὼν εἶναι ὅτι τὸ ἀρκτικὸ ρ διπλασιάζεται, μόνον ὅταν προηγοῦνται στὴν σύνθεσι λέξεις ποὺ λήγουν σὲ βραχὺ φωνῆεν (ἀπορρίπτω, καλλίρροος, ἑλληνορρωμαϊκός, ἀντίρριον), ἐνῷ ὕστερα ἀπὸ μακρὸ φωνῆεν δὲν διπλασιάζεται (ἀείρυτος, ἀείροος, εὔρωστος, ζωήρυτος, ἐσωράχιον). Βλέπε καὶ τὰ λεξικὰ Liddell-Scott, Δημητράκου, Σταματάκου κ.ἄ..
3. Στὸν 3ο στίχο τοῦ ὕμνου θὰ ἦταν ἀσφαλῶς ἀπὸ φιλολογικῆς ἀπόψεως ἀρτιώτερο τὸ κείμενο, ἂν ἔγραφε τοῖς τῇ σῇ πηγῇ (προστρέχουσιν). ῞Οπως ἔχει τώρα τὸ κείμενο (τῇ σῇ πηγῇ) ἡ μόνη πιθανὴ βελτίωσι ποὺ θὰ μποροῦσε νὰ γίνῃ εἶναι τὸ τῇ νὰ διορθωθῇ σὲ τοῖς· ἀκουστικῶς δὲν ὑπάρχει διαφορὰ κατὰ τὴν ἐκτέλεσι τοῦ ὕμνου.
4. Στὸν τελευταῖο στίχο συνιστᾷ ἀσφαλῶς σολοικισμὸ νὰ ὑπάρχουν μαζὶ οἱ δύο τελικοὶ σύνδεσμοι ἵν(α) καὶ ὅπως, παρ᾿ ὅτι αὐτὴ ἡ σόλοικος γραφὴ μαρτυρεῖται καὶ σὲ ἄλλα χειρόγραφα καὶ ἔντυπα, καὶ πρὸς τὸ παρὸν δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ θεραπευθῇ. Τὸ συντακτικῶς ὀρθὸν θὰ ἦταν νὰ ὑπάρχῃ μόνον ὁ ἕνας ἀπὸ τοὺς δύο συνδέσμους. Προφανῶς κάποιοι ἀντιλήφθηκαν τὸ λάθος, γι᾿ αὐτὸ στὸ ἔντυπο Μαθηματάριον τὴν πρώτη φορὰ ποὺ σημειώνεται ὁ ἐν λόγῳ στίχος (σ. 382, σειρὰ 2) ὑπάρχει ἡ διόρθωσι ἣν ὅπως· ἀλλὰ κι αὐτὴ ἡ γραφὴ δὲν εὐοδοῦται συντακτικῶς.
5. Στὸ μουσικὸ κείμενο στὴν λέξι κηρύττωσι δὲν ὑπάρχει τὴν πρώτη φορὰ τὸ εὐφωνικὸ ν, καὶ καλῶς δὲν ὑπάρχει, διότι εὐθὺς ἀκολουθεῖ κράτημα ἀρχόμενον ἀπὸ συμφώνου (τιτιτι). Στὴν κατακλεῖδα ὅμως τοῦ μαθήματος κανονικὰ πρέπει νὰ προστεθῇ τὸ ν.
Φυσικὰ εἶναι ἀναμενόμενο σὲ ἕνα τόσο ὀγκῶδες καὶ δύσκολο βιβλίο νὰ παρεισφρήσουν καὶ διάφορα λάθη τόσο στὰ γράμματα ὅσο καὶ στὸ μέλος τῶν ὕμνων (= καὶ στὸ κείμενο καὶ στὴν μουσικὴ παρασήμανσι). ῾Η προέλευσι τῶν λαθῶν εἶναι ποικίλη· ἐκ παραδρομῆς, ἀπὸ κόπωσι, ἐξ ἀντιγραφῆς, ἀπὸ παρανάγνωσι τοῦ χειρογράφου, ἀπὸ τυπογραφικὴ ἀβλεψία, ἀπὸ ἄγνοια τῆς ὀρθογραφίας, καὶ ἀπὸ πολλὲς ἄλλες αἰτίες, ποὺ θὰ ἔλεγε κανεὶς ὅτι διευκολύνουν τὴν ἐμφάνισι ποικίλων λαθῶν. Τέτοια περίπτωσι εἶναι καὶ τὸ πρῶτο ἀπὸ τὰ ἐπισημανθέντα προβλήματα στὸ παρὸν μάθημα, ὅπου σὲ μία ἔκτασι 16 σειρῶν (στὸ 1/10 τῆς ὅλης συνθέσεως) συνεχῶς ἡ ἀρχικὴ λέξι τοῦ ὕμνου τυπώνεται ὡς «ῥῦσιν» ἀντὶ τοῦ ὀρθοῦ «ῥῶσιν». Τὸ λάθος αὐτὸ ὀφείλεται σὲ παρανάγνωσι μουσικοῦ χειρογράφου καὶ πιθανώτατα συνετέλεσε σ᾿ αὐτὸ ἡ ἀκόλουθη συνήθεια τῶν μουσικογραφέων.
Πολλοὶ γραφεῖς μουσικῶν βιβλίων ἀντὶ νὰ σημειώνουν 5-6 υ ἢ 5-6 ω συνεχόμενα στὴν ἴδια σειρά (ἕνα κάτω ἀπὸ κάθε σημαδόφωνο), συνήθιζαν, εἰδικὰ στὰ ἀργὰ μαθήματα, νὰ τὰ γράφουν μὲ ἕνα σύμβολο (μονοκονδυλιά)· ἔγραφαν δηλαδὴ ἕνα πεπλατυσμένο ω ἢ υ, ποὺ ἐκτεινόταν κάτω ἀπὸ πολλὰ σημαδόφωνα. Παραθέτω μερικὰ φωτογραφικὰ δείγματα ἀπὸ χειρόγραφα.
Χφ Mingana greek 5 (περὶ τὸ 1812), φ.83β· (ἀ)λλ᾿ ὡ(ς)
Τὸ ἴδιο χφ, φ.84α· (ἀ)νύμφε(υτε)
Χφ ΕΒΕ 3473 (ἔτους 1832), φ.35α· ζωοποιῷ
Τὸ ἴδιο χφ καὶ φύλλο· ὕμνο(ν)
Χφ UABM3 (ἔτους 1841), φ. 24α· μυ(στικῶς)
Ἴδιο χφ, φ. 29α· (αἰ)ώ(νιον), ὅπου τὸ ω στὸ τέλος φαίνεται σὰν υ.
Χφ ᾿Αποστόλου Κώνστα (περὶ τὸ 1830)· λύτρωσις
Χφ τοῦ ἰδίου· ψυχή, ἕως
Χφ Λήμνου, ἰδιωτ. συλλογή (περ. τέλη 19ου αἰ.), σ. 5· ὑ(μῖν)
Τὸ ἴδιο χφ, σ. 8· (καλ)ῶς
῞Οπως διαπιστώνουμε, ἡ μονοκονδυλιὰ αὐτὴ καὶ γιὰ τὰ δύο γράμματα υ καὶ ω μοιάζει πολὺ σὰν ἕνα υ (πεπλατυσμένο φυσικά), ὁπότε εἶναι εὔκολο νὰ παραναγνωσθῇ τὸ ω σὲ υ καὶ ἀντιστρόφως. ῾Η διόρθωσι ἑπομένως τοῦ ἐντύπου ῥῦσιν σὲ ῥῶσιν εἶναι αὐτονόητη· ὁμοίως καὶ γιὰ τὶς ἀνωτέρω ἐπισημάνσεις ὑπ᾿ ἀριθμοὺς 2 καὶ 5.
Σημείωσις. ῾Η βιβλιογραφία ποὺ χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα ἀναφέρεται ἀναλυτικῶς στὶς ἐκτενέστερες ἐργασίες μου γιὰ τὰ μαθήματα 3 («Περίζωσαι»), 9 («᾿Αγαλλιάσθω ὁ Δαυίδ») καὶ 50 («᾿Εν φωναῖς ἀλαλάξωμεν»).
Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)