Μουσικολογικά ἀνάλεκτα 5. Γιὰ τὸ μάθημα «Ὡς ἐμεγαλύνθη»
ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ
5. Γιὰ τὸ μάθημα «Ὡς ἐμεγαλύνθη»
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
μουσικολόγου - τυπικολόγου
symbole@mail.com
5. Τῇ ιδ΄ Σεπτεμβρίου, εἰς τὴν ὕψωσιν τοῦ Σταυροῦ, μέλος Χρυσάφου, ἦχος δ΄, Μαθηματάριον (ἔτους 1851), σ. 33.
Ὡς ἐμεγαλύνθη τὰ ἔργα σου, Κύριε, δόξα σοι.
Τοῦ τιμίου [σου] σταυροῦ τὴν ἐνέργειαν προδιατυπώσας Μωυσῆς
ἐτροπώσατο τὸν ἐναντίον Ἀμαλὴκ ἐν τῇ ἐρήμῳ Σινά·
ὅταν γὰρ ἐφήπλου τὰς χεῖρας,
σταυροῦ τὸν τύπον ποιῶν, ἐνίσχυεν ὁ λαός·
νυνὶ δὲ τῶν πραγμάτων ἡ ἔκβασις εἰς ἡμᾶς πεπλήρωται·
σήμερον σταυρὸς ὑψοῦται καὶ δαίμονες φυγαδεύονται·
σήμερον ἡ κτίσις πᾶσα ἐκ τῆς φθορᾶς ἠλευθέρωται·
πάντα γὰρ διὰ σταυροῦ ἐπέλαμψεν ἡμῖν τὰ χαρίσματα·
δι᾿ ὃ γηθόμενοι πάντες προσπίπτομέν σοι λέγοντες·
ὡς ἐμεγαλύνθη τὰ ἔργα σου, Κύριε· δόξα σοι.
῾Ο ὕμνος ποὺ μελοποιεῖται ὡς καλοφωνικὸ μάθημα γιὰ τὴν ἑορτὴ τῆς ὑψώσεως τοῦ τιμίου σταυροῦ (14 σεπτεμβρίου) εἶναι τὸ δοξαστικὸν τῆς λιτῆς «Τοῦ τιμίου σταυροῦ, Χριστέ, τὴν ἐνέργειαν», μόνο ποὺ ἡ τελευταία φράσι τοῦ ὕμνου ἐδῶ ἐπαναλαμβάνεται καὶ στὴν ἀρχή (ἀναγραμματισμός).
Στὴν φράσι «Τοῦ τιμίου {σου} σταυροῦ» ἡ ὀρθὴ γραφή, ἡ ὁποία μαρτυρεῖται στὰ περισσότερα χειρόγραφα καὶ ἔντυπα, εἶναι «Τοῦ τιμίου σταυροῦ». Σὲ ἐλάχιστες περιπτώσεις συναντᾶται ἡ γραφὴ «τοῦ τιμίου σου σταυροῦ» ἢ ἡ παραλλαγή της «τοῦ τιμίου σταυροῦ σου». Πιθανὸν αὐτὴ ἡ προσθήκη τῆς ἀντωνυμίας «σου» νὰ ὀφείλεται σὲ κάποια διττογραφία ἢ σὲ παρανάγνωσι μουσικοῦ χειρογράφου (τοῦ τιμίουου —> τοῦ τιμίου σου)· ἑπομένως στὸ παρὸν μάθημα τὸ μόνο ποὺ πρέπει νὰ γίνῃ εἶναι κατὰ τὴν ἐκτέλεσί του ἁπλῶς νὰ παραλειφθῇ ὁ φθόγγος «σ».
Στὸν στίχο «ὅταν γὰρ ἐφήπλου» ἡ ἀρχικὴ γραφὴ εἶναι «ὅταν», ὅπως φαίνεται στὰ χειρόγραφα καὶ στὰ παλαίτυπα μηναῖα καὶ ὅπως ἔχει καὶ τὸ Μαθηματάριον. ῾Η γραφὴ «ὅτε» τῶν νεωτέρων μηναίων ὀφείλεται σὲ διόρθωσι τοῦ Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ (1843).
Μελοποιῶντας τὸ ἐν λόγῳ μάθημα ὁ Μανουὴλ Χρυσάφης ἀντιλαμβάνεται ὡς κυριώτερο νόημα τὴν κατακλεῖδα τοῦ στιχηροῦ, δηλαδὴ τὸν στίχο τοῦ προοιμιακοῦ ψαλμοῦ «῾Ως ἐμεγαλύνθη τὰ ἔργα σου, Κύριε» (Ψα 103:25). Ἔτσι ἐφαρμόζοντας τὴν τεχνικὴ τοῦ ἀναγραμματισμοῦ ἐπιλέγει νὰ προτάξῃ στὸ μάθημά του τὸν ψαλμικὸ στίχο, τὸν ὁποῖο καὶ μελοποιεῖ μὲ ἰδιαίτερη λαμπρότητα δίνοντάς του ἔκτασι ποὺ φτάνει περίπου στὸ 30% τοῦ συνόλου τοῦ μαθήματος, καὶ προβάλλοντας ἐξόχως τὸ βιβλικὸ νόημα. ᾿Αναφέρθηκε καὶ ἀλλοῦ ὅτι πάλι ὁ Μανουὴλ Χρυσάφης στὸ μάθημα 9 (σ. 76) γιὰ τὶς 21 νοεμβρίου ἐξαίρει καὶ ἐκεῖ τὸν ὑπάρχοντα ψαλμικὸ στίχο.
῾Ομοίως στὸ μάθημα 29 (σ. 319) γιὰ τὴν ἀνάληψι, ὁ Μπαλάσιος φαίνεται νὰ ἔχῃ συνείδησι ὅτι ὁ ἀρχικὸς ποιητὴς τοῦ στιχηροῦ βασίστηκε στὸν ψαλμικὸ στίχο «Ἀνέβη ὁ Θεὸς ἐν ἀλαλαγμῷ, Κύριος ἐν φωνῇ σάλπιγγος» (Ψα 46:6), ἀφοῦ ἄλλωστε τὸν χρησιμοποιεῖ ὁλόκληρο καὶ αὐτούσιο ὡς ἔναρξι τοῦ ὕμνογραφήματος, καὶ κατόπιν προσθέτει τὰ δικά του ποιητικὰ λόγια σὰν ἑρμηνευτικὸ σχόλιο στὸ βιβλικὸ κείμενο. Σημειωτέον ὅτι καὶ σ᾿ αὐτὸ τὸ μάθημα ὁ κύριος ψαλμικὸς στίχος εἶναι ταυτοχρόνως καὶ τὸ κοινωνικὸν τῆς ἐν λόγῳ δεσποτικῆς ἑορτῆς. ῾Ο Μπαλάσιος, ἂν καὶ ἀρκετὰ μεταγενέστερος, ἀντιλαμβάνεται πολὺ καλὰ ὅτι πρόθεσι τοῦ ἀρχικοῦ ποιητοῦ τοῦ ὕμνου εἶναι νὰ προβάλῃ καὶ νὰ ἑρμηνεύσῃ τὸ ψαλμικὸ κείμενο, γι᾿ αὐτὸ καὶ φροντίζει στὴν νέα καλοφωνικὴ μελοποίησί του νὰ προβάλῃ ἐντόνως καὶ ἰδιαιτέρως τὸν ψαλμικὸ στίχο, στὸν ὁποῖο ἀφιερώνει τὸ μεγαλείτερο καὶ κυριώτερο μέρος τοῦ μαθήματος ποὺ συνθέτει.
Παρόμοιος μελῳδικὸς τονισμὸς βιβλικῶν λέξεων ἢ χωρίων ἐμπεριεχομένων στοὺς ἐκκλησιαστικοὺς ὕμνους συναντᾶται καὶ σὲ ἄλλες συνθέσεις τοῦ Μαθηματαρίου. Εἶναι σημαντικὸ ὅτι μέχρι τὶς ἀρχὲς τοὐλάχιστον τοῦ 18ου αἰῶνος ὑπάρχουν ἀκόμη ὑμνογράφοι καὶ μελοποιοὶ ποὺ διαθέτουν ὀρθόδοξο βιβλικὸ αἰσθητήριο· ἡ Βίβλος, ἄλλοτε ἐμφανῶς ἄλλοτε ἀφανῶς, συνεχίζει νὰ τοὺς ἐμπνέῃ καὶ νὰ τοὺς καθοδηγῇ στὸ ἔργο τους.
Μία σύντομη ἀναφορὰ καὶ στὸ κράτημα τοῦ παρόντος μαθήματος.
[κείμενο] Ὡς ἐμεγαλύνθη [...] Κύριε· ἐμεγαλύνθη —
[κράτημα] τιτιιι τιτιιιτι τερερου τερερε ριρερεριριριριρεμ
τερεερεριρι ριρεερεε ριρρεε ριρερερεμ τεερρερεε
ρινριρερεερινριρεμ... ερερεερι ρερερουου τεεερι ρερερε
ριρερουου τεριρεριρεμ... τερερουου τεριρεμ... τεριρινρι
ρερερερι ρεερι ρεεριρεερι ρεριρινρι ρερερεμ —
[προσθήκη/ἐπέκτασι] ααανααα νααανεεεε κεεκεεναα —
[κατακλεὶς] ὡς ἐμεγαλύνθη τὰ ἔργα σου...
Ἂν καὶ τὸ παρὸν μάθημα εἶναι τονισμένο σὲ ἦχο δ΄ αγια, ἐντούτοις τὸ συνημμένο κράτημα ἔχει ὡς ἀφετηρία του τὸν νη, καὶ ἀφοῦ περάσῃ ἀπὸ μελικὰ τόξα αγια, νανα και λεγέτου, καταλήγει ἐπίσης στὸν νη, ὁπότε μελίζεται κατ᾿ οὐσίαν σὲ διαφορετικὸ ἦχο (πλ. δ΄) ἀπὸ αὐτὸν τοῦ μαθήματος στὸ ὁποῖο ἐντάσσεται!
Τὸ παρὸν κράτημα εἶναι τερερισμὸς καὶ ἀποτελεῖται ἀπὸ δύο θέματα, ἀπὸ τὸν πολὺ σύντομο πρόλογο τῶν 2 γραμμῶν τιτιιι (διότι ἡ πρὸ αὐτοῦ τελευταία συλλαβὴ εἶχε τὸ φωνῆεν η· ἐμεγαλύνθη) καὶ ἀπὸ τὸ κύριο μέρος τεριρεμ (18 γραμμές). Τὸ ξεχωριστὸ ἀπὸ ἄλλες περιπτώσεις εἶναι ὅτι τὸ παρὸν κράτημα καταλήγει σὲ ἕναν πολὺ σύντομο νενανισμὸ 2 γραμμῶν, ὁ ὁποῖος ἀπὸ τὴν βάσι τοῦ κρατήματος νη ξεκινᾷ ἀνεβαίνοντας μὲ μία τρίφωνη συμπλοκὴ στὸν γα καὶ ἀπὸ ἐκεῖ ἑλίσσεται μὲ σύντομες καθοδικὲς κινήσεις, ὥστε νὰ καταλήξῃ στὸν κάτω δι, ἀπὸ ὅπου θὰ συνεχιστῇ τὸ κείμενο τοῦ ὕμνου σὰν φυσικὴ συνέχεια τοῦ μέλους (μὲ ὁμαλὲς ἀνοδικὲς κινήσεις πλέον).
῾Ο τερετισμός, δηλαδὴ οὐσιαστικὰ τὸ κράτημα, ἔχει ὁλοκληρωθῆ μὲ τὴν φράσι ρεριρινρι ρερερεμ πρὶν ἀπὸ τὸ ανανανε. ῾Ο ἐπακόλουθος νενανισμὸς εἶναι ἁπλῶς μία σύντομη προσθετικὴ ἐπέκτασι, ἡ ὁποία σὲ διάφορα χειρόγραφα καλεῖται καὶ «ὁμόνοια» (Γρηγορίου Γ. ᾿Αναστασίου «Τὰ κρατήματα στὴν ψαλτικὴ τέχνη», διδακτορικὴ διατριβή, ᾿Αθήνα 2005, σ. 76). ῾Ο μελουργὸς χρησιμοποιεῖ αὐτὴν τὴν προσθήκη, προκειμένου τὸ μέλος ἀπὸ τὸν πλ. δ΄ τοῦ κρατήματος νὰ ὁδηγηθῇ στὴν κάτω ἀντιφωνία τοῦ δι, ὥστε νὰ ἐπανέλθῃ στὸν ἀρχικὸ ἦχο δ΄ αγια τοῦ μαθήματος. Παρατηρητέο ἐπίσης ὅτι παρὰ τὴν συντομία του ὁ νενανισμὸς περιλαμβάνει καὶ ἤχημα (κε…κε).
Τὸ κυρίως κράτημα (δηλαδὴ ὁ τερερισμὸς χωρὶς τὴν ἐπέκτασι τοῦ ανανανε) εἶναι διακεκριμένο ἀπὸ τὸ κείμενο τοῦ ὑπόλοιπου μαθήματος, μπορεῖ δὲ νὰ χρησιμοποιηθῇ καὶ αὐτοτελῶς σὲ σύνθεσι τοῦ πλ. δ΄ ἤχου.
Σημείωσις. ῾Η βιβλιογραφία ποὺ χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα ἀναφέρεται ἀναλυτικῶς στὶς ἐκτενέστερες ἐργασίες μου γιὰ τὰ μαθήματα 3 («Περίζωσαι»), 9 («᾿Αγαλλιάσθω ὁ Δαυίδ») καὶ 50 («᾿Εν φωναῖς ἀλαλάξωμεν»).
Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)