συμβολή

1. Τὸ μάθημα «Τὸν δεσπότην καὶ ἀρχιερέα»

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας

symbole@mail.com

1. «Τὸν δεσπότην καὶ ἀρχιερέα», μέλος ἀρχαῖον, ἦχος βαρύς, Μαθηματάριον (ἔτους 1851), σ. 3.

Τὸν δεσπότην καὶ ἀρχιερέα ἡμῶν, Κύριε, φύλαττε.

— Εἰς πολλὰ ἔτη, δέσποτα.

Τὸ παρὸν μέλος εἶναι ἀρχαία φήμη, ἡ ὁποία ψάλλεται ὅταν προσ­κυνῇ ὁ ἀρχιερεύς (ἤ τοι κατὰ τὸν ἀσπασμὸ τῶν εἰκόνων), ὅπως μᾶς πληροφορεῖ ἡ ἐμφανὴς σημείωσι στὴν ἔκδοσι τοῦ 1851, δηλαδὴ ὅταν ὁ ἀρχιερεὺς «λαμβάνῃ καιρὸ» τὴν ὥρα τῶν αἴνων, προκειμένου νὰ ἑτοι­μαστῇ γιὰ τὴν τέλεσι τῆς λειτουργίας, ποὺ θὰ ἐπακολουθήσῃ μετὰ τὸν ὄρθρο. ῾Η φήμη αὐτὴ εἶναι καὶ σήμερα ἐν χρήσει κανονικώτατα, καὶ ἑπομένως τὸ ἐν λόγῳ μάθημα θὰ ἦταν ἴσως φυσικώτερο καὶ πρακτικώ­τερο νὰ περιλαμβανόταν στὸν 2ο τόμο τῆς Πανδέκτης, ποὺ περιέχει τὰ μέλη τοῦ ὄρθρου. Ἄλλωστε διαφέρει οὐσιωδῶς ἀπὸ τὰ ὑπόλοιπα μέλη ποὺ περιλαμβάνονται στὸν 2ο τόμο τῆς Πανδέκτης τόσο ὡς πρὸς τὴν ἔκτασί του ὅσο καὶ ὡς πρὸς τὴν δομή του.

῾Ως πρὸς τὴν ἔκτασι τὸ παρὸν μέλος εἶναι πολὺ σύντομο, μόλις μιά­μιση ἔντυπη σελίδα, τὸ συντομώτερο ἀπὸ ὅλα τὰ περιεχόμενα τῆς πα­τριαρχικῆς ἐκδόσεως τοῦ 1851. ῾Ως πρὸς τὴν δομὴ εἶναι τὸ μόνο ἀπὸ τὰ 50 μέλη τοῦ ἐν λόγῳ Μαθηματαρίου, ποὺ δὲν ἔχει κράτημα, οὐσιῶδες χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τοῦ «μαθήματος». Εἶναι ἁπλῶς μία ἀρχαία καὶ ἀνώνυμη μουσικὴ σύνθεσι τοῦ παπαδικοῦ γένους, ἀλλὰ ὄχι ἀκριβῶς «μάθημα» μὲ τὴν εἰδικὴ ἔννοια τοῦ ὅρου.

Κατ᾿ ἀκρίβειαν τὸ παρὸν μάθημα καὶ τὰ δύο ἑπόμενά του, τὸ ἐγκώ­μιον τῆς Θεοτόκου Ἄνωθεν οἱ προφῆται καὶ ἡ νεωτέρα σύνθεσι τοῦ Γρηγορίου Πρωτοψάλτου Περίζωσαι τὴν ῥομφαίαν σου, εἶναι μαθήματα λειτουργικῆς χρήσεως, ποὺ κανονικὰ δὲν ἀνήκουν στὸ μαθηματάριο. Τὸ «κλασσικὸ» (παλαιὸ) Μαθηματάριον ἀρχίζει ἀπὸ τὴν σελ. 21 καὶ ὁλο­κληρώνεται στὴν σελ. 448. Οἱ τρεῖς πρῶτες μουσικὲς συνθέσεις (σ. 3-20) ἀποτελοῦν πλέον μία καθιερωμένη ὁμάδα καλοφωνικῶν μελῶν, ποὺ ψάλλονται ὅταν παρίσταται ἀρχιερεὺς στὶς ἀκολουθίες, ἤτοι στὸν ἀσπα­σμὸ τῶν εἰκόνων καὶ κατὰ τὴν ἀρχιερατικὴ ἔνδυσι (ἐὰν καὶ ἐφόσον βε­βαίως ἡ τελευταία γίνῃ ἐκτὸς τοῦ βήματος).

Καὶ τὰ τρία αὐτὰ μαθήματα εἶναι τονισμένα στὸν βαρύ ἦχο, καὶ ἀ­σφαλῶς αὐτὸ δὲν εἶναι τυχαῖο. Εἶναι μάλιστα ἐνδιαφέρον τὸ ὅτι σὲ ἀρ­κετὰ χειρόγραφα ὁ ἦχος τῶν δύο πρώτων συνθέσεων (δηλαδὴ τοῦ πα­ρόντος μαθήματος Τὸν δεσπότην καὶ τοῦ ἑπομένου Ἄνωθεν οἱ προφῆ­ται ποὺ εἶναι καὶ τὰ ἀρχαιότερα), χαρακτηρίζεται καὶ ὡς «πρωτόβα­ρυς». Συγκεκριμένα ἀναφέρουν εἰς ἦχον πρωτόβαρυν τὸ παλαιὸ Τὸν δεσπότην οἱ κώδικες Μεταμορφώσεως Μετεώρων 92 τοῦ ἔτους 1772, καὶ Παντελεήμονος (Ἄθω) 969, μέσα 18ου αἰ., φ.102α.

Στὰ χειρόγραφα ὑπάρχει καὶ ἕτερον μάθημα Τὸν δεσπότην σὲ μέ­λος Χρυσάφου τοῦ νέου, ἐπίσης σὲ ἦχο βαρύ, τὸν ὁποῖο χαρακτηρίζουν ὁμοίως ὡς πρωτόβαρυν οἱ κώδικες ἁγ. Στεφάνου Μετεώρων 19, φ.253β, Παντελεήμονος (Ἄθω) 1008, δ΄ τέταρτο 17ου αἰ., φ.129β, καὶ ὁ Σινὰ 1305, α΄ ἥμισυ 18ου αἰ., 155β. Καὶ τὰ δύο πάλι μαθήματα τὰ χαρακτη­ρίζουν ὁμοίως (σὲ ἦχο πρωτόβαρυ) οἱ κώδικες Παντελεήμονος 1016, ἔτους 1728, φ.145α, καὶ ἁγ. Στεφάνου Μετεώρων 127, γ΄ τέταρτο 18ου αἰ., φ.169α.

᾿Επίσης τὸν ἴδιο ἦχο (πρωτόβαρυ) ἀναφέρει καὶ γιὰ τὰ δύο Ἄνωθεν οἱ προφῆται, ποὺ περιέχει ὁ κῶδιξ τῆς μονῆς Προφήτου ᾿Ηλιοὺ (῞Υδρας) 597 (τέλη 17ου αἰ., φ. 207β), ἐκ τῶν ὁποίων τὸ ἕνα εἶναι τὸ ἀρχαῖο καὶ γνωστὸ μάθημα ποὺ ἐπιγράφεται ὡς μέλος στὸν ᾿Ιωάννη Κουκουζέλη καὶ τὸ ὁποῖο στὸ ἔντυπο Μαθηματάριον τοῦ ἔτους 1851 δημοσιεύεται ἀμέσως μετὰ τὸ παρὸν μάθημα.

Σημείωσις. ῾Η βιβλιογραφία ποὺ χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὰ ἀνωτέρω στοιχεῖα ἀνα­φέρεται ἀναλυτικῶς στὶς ἐκτενέστερες ἐργασίες μου γιὰ τὰ μαθήματα 3 («Περίζω­σαι»), 9 («᾿Αγαλλιάσθω ὁ Δαυίδ») καὶ 50 («᾿Εν φωναῖς ἀλαλάξωμεν»).

Δημοσίευσι 11/11/2017 (στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς)