συμβολή

ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ

Πανδέκτη τῆς ᾿Εκκλησιαστικῆς ῾Υμνῳδίας

(1850-1851)

Διονυσίου Ἀνατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,

μουσικολόγου - τυπικολόγου

symbole@mail.com

Τὸ 1850 δύο σημαντικοὶ μουσικοὶ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ὁ τότε λαμπαδάριος τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας (καὶ μετέπειτα πρωτοψάλ­της) ᾿Ιωάννης καὶ ὁ τότε α΄ δομέστικος (καὶ ἀργότερα λαμπαδάριος) Στέφανος ὁ Βυζάντιος, καὶ οἱ δύο μαθητὲς τοῦ περιωνύμου πρωτοψάλ­του Κωνσταντίνου τοῦ Βυζαντίου, ἀρχίζουν νὰ ἐκδίδουν ἕναν πολύτομο καὶ πολύτιμο μουσικὸ θησαυρὸ μὲ τὸν τίτλο «Πανδέκτη τῆς ἱερᾶς ἐκ­κλησιαστικῆς ὑμνῳδίας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ». Τὸ ὅλο ἔργο φέρει καὶ δεύτερο τίτλο, πιὸ παραδοσιακό· «᾿Ανθολογία πάσης τῆς ἐκκλησιαστι­κῆς ἐνιαυσίου ἀκολουθίας», ὁ ὁποῖος ὑπάρχει στὴν ἀρχὴ τῶν μελοποιή­σεων ἑκάστου τόμου. Πρόκειται γιὰ μία ἔκδοσι ποὺ ὡλοκληρώθηκε τὸ ἑπόμενο ἔτος 1851 καὶ ἀποτέλεσε σταθμὸ γιὰ τὴν ἐκκλησιαστική μας μουσικὴ καὶ σημεῖο ἀναφορᾶς γιὰ ὅλες τὶς ἑπόμενες ἔντυπες μουσικὲς ἐκδόσεις μέχρι σήμερα. ῾Η ἔκδοσι πραγματοποιήθηκε στὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο, τὸ ὁποῖο εἶχε (ἐπαν)ἱδρυθῆ μόλις δύο χρόνια νωρίτερα, τὸ 1848, ὅπως δείχνει ἡ «πατριαρχικὴ σφραγὶς» ποὺ φέρουν ὅλα σχεδὸν τὰ βιβλία ποὺ τυπώνονταν ἐκεῖ.

Βεβαίως ὁ τύπος (ἡ) πανδέκτη (θηλυκοῦ γένους), ποὺ ὑπάρχει στὸν τίτλο, δὲν εἶναι καὶ τόσο δόκιμος ἀπὸ γραμματικὴ σκοπιά, ἀφοῦ τὸ ὄνο­μα κανονικὰ εἶναι ἀρσενικοῦ γένους· ὁ πανδέκτης. Στὴν ἀρχαιότητα γιὰ τὸ θηλυκὸ γένος ὑπῆρχε ὁ σχηματισμὸς (ἡ) πανδέκτειρα, ὁ ὁποῖος ὅμως ἦταν ἐξ ἀρχῆς σπάνιος, στὸ λεξικὸ τῶν Liddell-Scott χαρακτηρίζε­ται ὡς ἀνώμαλος τύπος, καὶ γρήγορα ξεχάστηκε. ῾Επομένως ὁ τίτλος (ἡ) Πανδέκτη στὴν ἔκδοσι τοῦ 1850-1851 εἶναι νεωτερικὸς καὶ λαϊκό­τροπος. ᾿Απὸ αὐτὴν τὴν ἔκδοσι πάντως ὁ θεολόγος καὶ μουσικοθεωρη­τικὸς Δημήτριος Γ. Παναγιωτόπουλος δανείστηκε τὸν τίτλο «Μουσικὸς Πανδέκτης» γιὰ τὴν νέα μουσικὴ σειρά, ποὺ ἐπιμελήθηκε καὶ ἀνθο­λόγησε γύρω στὸ 1930 ὡς μέλος τότε τῆς ἀδελφότητος θεολόγων «Ζω­ή». ῾Η νέα σειρὰ μπορεῖ νὰ εἶχε τὸν τίτλο της φιλολογικῶς διωρθωμένο, εἰδολογικῶς ὅμως καὶ οὐσιαστικῶς δὲν ἔχει σχεδὸν καμμία σχέσι μὲ τὴν παλαιὰ σειρὰ τοῦ 1850, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἐπανάληψι λίγων παλαιῶν με­λῶν.

῾Η ἔκδοσι τῆς Πανδέκτης τοῦ 1850-1851 καὶ στοὺς 4 συνολικὰ τό­μους της φέρει καὶ δεύτερο τίτλο, πιὸ παραδοσιακό· «᾿Ανθολογία πά­σης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐνιαυσίου ἀκολουθίας / μελοποιηθεῖσα παρὰ διαφόρων μουσικοδιδασκάλων παλαιῶν τε καὶ νέων», ὁ ὁποῖος ὑπάρ­χει σὲ κάθε τόμο στὴν ἀρχὴ τῶν μελοποιήσεων (δηλαδὴ πρὶν ἀπὸ τὸ κάθε πρῶτο μουσικὸ κομμάτι). ᾿Απὸ ἀπροσεξία καὶ ἄγνοια στὰ νεώτε­ρα χρόνια νόμισαν ὡρισμένοι ὅτι αὐτὸς ὁ δεύτερος τίτλος ἀφορᾷ μόνον ἕναν ἀπὸ τοὺς 4 ὀγκώδεις τόμους τῆς σειρᾶς. Μᾶλλον δὲν πρόσεξαν ὅτι αὐτὸς ὁ τίτλος ὑπάρχει σταθερὰ σὲ κάθε ἔντυπο τόμο.

Γενικῶς τὰ τελευταῖα χρόνια στὶς ἐπανεκδόσεις κλασσικῶν μουσι­κῶν βιβλίων γίνονται πολλὰ τέτοια λάθη· μερικὰ μάλιστα εἶναι καὶ ση­μαντικά, ὅπως π.χ. τὸ νὰ ἀποδίδεται ἕνα ἔργο ὄχι στὸν πραγματικὸ δημιουργό του ἀλλὰ σὲ κάποιον ἄλλον! Τὸ φαινόμενο δείχνει πόση ἄ­γνοια ὑπάρχει γύρω ἀπὸ τὴν ἱστορία καὶ ἐξέλιξι τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς καὶ τῶν εἰδικῶν βιβλίων της, καθὼς καὶ πόσο λίγο κατα­νοοῦμε οἱ σύγχρονοι τὴν μουσικὴ ὁρολογία τῶν παλαιοτέρων.

῾Η συγκεκριμένη ἔκδοσι τῆς Πανδέκτης (τῶν ἐτῶν 1850-1851) ὡλοκληρώθηκε σὲ 4 τόμους συνολικῆς ἐκτά­σεως 2740 σελίδων, μὲ τὴν ἑξῆς σειρά·

–     Τόμος 1ος, περιέχων τὰ μαθήματα τοῦ ἑσπερινοῦ, ἐν Κωνσταν­τινουπόλει 1850, σελίδες 432 (= 16 ἀρχικὲς + 416). ῾Ο δεύτερος τίτλος του εἶναι «᾿Ανθολογία πάσης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐνιαυσί­ου ἀκολουθίας τοῦ ἑσπερινοῦ».

–     Τόμος 2ος, περιέχων τὰ μαθήματα τοῦ ὄρθρου, ἐν Κωνσταντι­νουπόλει 1851, σελίδες 856. Φέρει δεύτερο τίτλο· «᾿Ανθολογία πάσης... ἀκολουθίας τοῦ ὄρθρου».

–     Τόμος 3ος, περιέχων τὰ μέγιστα μαθήματα τῆς τε Παπαδικῆς καὶ τοῦ Μαθηματαρίου, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1851, σελίδες 544. ῾Ο ὑπότιτλός του φανερώνει ὅτι τὸ ὅλο τετράτομο ἔργο μπορεῖ ἐν­τύπως νὰ ἔχῃ τὸν τίτλο «Πανέκτη» ἢ τὸν δεύτερο τίτλο «᾿Ανθολογία», ἡ ἀκριβέστε­ρη ὅμως καὶ παραδοσιακὴ γενικὴ ὀνομασία του, ὅπως διασωζε­ται καὶ στὰ μουσικὰ χειρόγραφα, εἶναι Παπαδική. Εἰδικὰ ὁ παρὼν 3ος τόμος εἶναι γνωστὸς ὡς μαθηματάριον.

–     Τόμος 4ος, περιέχων ὅλα τὰ μαθήματα τῆς ἱερᾶς λειτουργίας, ἐν Κωνσταντινουπόλει 1851, σελίδες 912. ῾Ο τόμος ἐκτὸς ἀπὸ τὸν γνωστὸ δεύτερο τίτλο «᾿Ανθολογία πάσης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐνιαυσίου ἀκολουθίας» φέρει καὶ δεύτερον ὑπότι­τλο· «᾿Ακολουθία τῆς ἱερᾶς λειτουργίας».

Εἶναι εὐτύχημα ὅτι στὰ νεώτερα χρόνια τὸ ἐν λόγῳ τετράτομο ἔργο ἐπανεκδίδεται καὶ ἔχει γίνει ἀντικείμενο εὐρείας ψαλτικῆς καὶ μουσικο­λογικῆς ἐρεύνης ὅπως καὶ ἄλλα κλασσικὰ μουσικὰ ἔργα τῆς ἐποχῆς ἐ­κείνης· εἶναι δὲ γνωστὸ σήμερα ὡς «Πανδέκτη» ἢ συνηθέστερα ὡς «Μουσικὴ Πανδέκτη». ῞Οπως ἐλέχθη καὶ προηγουμένως, στὴν πραγμα­τικότητα πρόκειται γιὰ τὴν παλαιὰ ἐκείνη μουσικὴ συλλογὴ ποὺ ὀνομά­ζεται στὰ χειρόγραφα Παπαδική. Οἱ δύο ἐκδότες ᾿Ιωάννης καὶ Στέφα­νος οὐσιαστικὰ ἐξέδωσαν ἐντύπως τὴν Παπαδικὴ ἀπὸ τὸ χειρόγραφο τοῦ Γρηγορίου πρωτοψάλτου, ἑνὸς τῶν τριῶν διδασκάλων καὶ ἐφευρε­τῶν τῆς μουσικῆς μεταρρυθμίσεως τοῦ 1814, ἡ ὁποία εἶναι γνωστὴ ὡς Νέα Μέθοδος (τῆς «καθ᾿ ἡμᾶς» μουσικῆς).

Στὴν ἔντυπη ἔκδοσι τοῦ 1850-1851 τὰ περιεχόμενα τῆς χειρογράφου παπαδικῆς τοῦ Γρηγορίου ἐμπλουτίστηκαν καὶ ἀπὸ τὰ χειρόγραφα τοῦ ἄλλου διδασκάλου καὶ συνεφευρέτου καὶ συνεργάτου τοῦ Γρηγορίου, τοῦ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος. Δὲν εὐσταθεῖ ὁ ἰσχυρισμὸς τοῦ μετα­γενεστέρου μουσικοερευνητοῦ ᾿Αγγέλου Βουδούρη ὅτι δῆθεν ἡ ἔκδοσι τῆς ἐν λόγῳ Πανδέκτης βασίστηκε ἀποκλειστικὰ στὰ χειρόγραφα τοῦ Γρηγορίου. Αὐτὸ ἀντικρούεται καὶ μόνο ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν ἔκδο­σι τοῦ 1850-1851 περιέχονται καὶ πολλὲς συνθέσεις ἢ διασκευὲς τοῦ Χουρμουζίου, τὶς ὁποῖες φυσικὰ οἱ ἐκδότες ἔλαβαν ἀπὸ τὰ δικά του χειρόγραφα (ἢ ἐνδεχομένως καὶ ἀπὸ τὰ ἔντυπα βιβλία του) καὶ ὄχι ἀπὸ τὰ τοῦ Γρηγορίου. Τέτοια μέλη εἶναι ἐνδεικτικῶς τὰ κάτωθι.

Τόμος 1ος. ᾿Ανοιξαντάρια ἀργά, συντεμημένα παρὰ Χουρμουζίου, σ. 38. «Μακάριος ἀνήρ», σ. 102. «Θεοτόκε παρθένε» ὀκτάηχον, συντε­τμημένον Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, σ. 233. «῾Ρόδον τὸ ἀμάραντον» ὀκτάηχον Χουρμουζίου, σ. 240. «Κύριε ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις», ἕτε­ρον, σ. 311.

Τόμος 2ος. Πολυέλεος «Δοῦλοι Κύριον», Χουρμουζίου Χαρτοφύλα­κος, ἦχος πλ. δ΄, σ. 174. Πολυέλεος «Λόγον ἀγαθόν», ἦχος λέγετος, σ. 273. Πολυέλεος «᾿Επὶ τῶν ποταμῶν», ἦχος γ΄, σ. 302. ᾿Αντίφωνα κατ᾿ ἦχον (ἀργά), σ. 354. Δοξολογίαι ἀργαὶ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος· ἦχος πρῶτος, σ. 760· λέγετος, σ. 767· δεύτερος, σ. 773· ἐναρμόνιος, σ. 780· τέταρτος, σ. 786.

Τόμος 4ος. Τυπικά, ἕτερα Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ἦχος λέγε­τος καὶ βαρύς, σ. 18. «Κύριε ἐλέησον» κατ᾿ ἦχον, σ. 58. Χερουβικὰ κατ᾿ ἦχον (σύνολον 8), μελοποιηθέντα παρὰ Χουρμουζίου, σ. 320. Κοι­νωνικὰ διάφορα· «᾿Αγαλλιᾶσθε», ἦχος πλ. δ΄, σ. 746· «Εἰς μνημόσυνον», ἦχος δ΄, σ. 775· «Ποτήριον σωτηρίου», ἦχος γ΄, σ. 799, καὶ ἦχος βαρύς, σ. 817· «Εἰς πᾶσαν τὴν γῆν», ἦχος πλ. β΄, σ. 836, καὶ πλ. δ΄, σ. 844.

Στὸν 3ο τόμο τῆς Πανδέκτης τὸν καλούμενο καὶ Μαθηματάριον δὲν ὑπάρχουν συνθέσεις τοῦ Χουρμουζίου. Σύγχρονες ἔρευνες ἔδειξαν ὅτι ἂν καὶ τὰ περισσότερα μαθήματα τῶν παλαιῶν με­λουργῶν ἐκδίδονται «ἐξηγημένα» στὴν Νέα Μέθοδο κυρίως ἀπὸ τὰ χει­ρόγραφα τοῦ Γρηγορίου, ὑπάρχουν ὅμως καὶ λίγα ποὺ ἐκδόθηκαν κατὰ τὴν ἐξήγησι τοῦ Χουρμουζίου καὶ ὄχι τοῦ Γρηγορίου.

Οἱ πάνω ἀπὸ 30 συνθέσεις, διασκευὲς καὶ ἐξηγήσεις τοῦ διδασκά­λου Χουρμουζίου, ποὺ περιέχονται στὴν ἔκδοσι τῆς τετράτομης Πανδέ­κτης τῶν ἐτῶν 1850-1851, εἶναι ἐπαρκὴς ἀπόδειξι ὅτι τὸ τεράστιο ἐξη­γητικὸ καὶ μουσικογραφικὸ ἔργο τοῦ Χουρμουζίου ἀποτέλεσε σημεῖο ἀναφορᾶς καὶ πηγὴ μελέτης, διδασκαλίας καὶ ἐμπνεύσεως γιὰ ὅλους τοὺς μεταγενεστέρους, θεωρούμενο ἴσης ἀξίας καὶ σπουδαιότητος μὲ τὸ ἀνάλογο ἔργο τῶν ἄλλων δύο ἐφευρετῶν τῆς Νέας Μεθόδου Γρηγορίου πρωτοψάλτου καὶ Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτων.

῾Η τετράτομη ἔκδοσι τῆς (μουσικῆς) Πανδέκτης εἶναι καὶ σήμερα ἕνα σημαντικὸ καὶ χρήσιμο ἔργο. ῾Η μεθοδική μελέτη του ἢ ἀκόμη καὶ ἡ ἐν μέρει διδασκαλία του ἔχει νὰ προσφέρῃ ἐνδιαφέρουσες διαπιστώ­σεις ὄχι μόνον πάνω σὲ ζητήματα μουσικὰ ἀλλὰ καὶ σὲ θέματα λειτουρ­γικοῦ, τυπικολογικοῦ ἢ ἀκόμη καὶ ἑορτολογικοῦ ἐνδιαφέροντος, ἐνῷ ἐπιπλέον θὰ μποροῦσε νὰ ἀποτελέσῃ ἕνα πολύτιμο μέσο, γιὰ νὰ ἐπανα­συνδεθοῦμε (ὑπὸ προϋποθέσεις βεβαίως) μὲ τὴν παλαιότερη μουσικὴ παράδοσι τῆς ᾿Ορθοδόξου ᾿Εκκλησίας.

Εἰδικὰ δὲ γιὰ τὸν 3ο τόμο, τὸ Μαθηματάριον τῆς ἐν λόγῳ Πανδέκτης, θὰ γίνῃ ἐκτενέστερος λόγος στὰ ἑπόμενα.

Δημοσιεύσεις.

Στὴν ἱστοσελίδα τῆς Συμβολῆς, 11/11/2017.

«᾿Εκκλησιολόγος» Πατρῶν, φ. 540, 2/12/2017.