Μουσικολογικά ἀνάλεκτα Καμώματα τοῦ Δευτέρου ἤχου [2017]
Καμώματα τοῦ Δευτέρου ἤχου
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας
symbole@mail.com
«᾿Απορία ψάλτου, βήξ»
Ἔλαβα πρὶν ἀπὸ λίγες ἡμέρες (μέσῳ διαδικτύου) ἕνα γράμμα, τὸ ὁποῖο ἦταν γραμμένο μὲ ἕνα κάπως παράξενο ὕφος· καὶ τὸ χαρακτηρίζω παράξενο γιὰ πολλοὺς λόγους, ὅπως θὰ διαπιστώσῃ ὁ ἀναγνώστης στὴν συνέχεια. Τὸ περιεχόμενο τοῦ γράμματος ἦταν περιληπτικῶς τὸ ἑξῆς.
Τὸ ἀπολυτίκιον τῆς ᾿Ινδίκτου «῾Ο πάσης δημιουργὸς τῆς κτίσεως», ψάλλεται κάθε χρόνο τὴν 1η σεπτεμβρίου, καὶ εἶναι σὲ ἦχο β΄. Στὸ κλασσικὸ βιβλίο τοῦ πρωτοψάλτου Μανουὴλ τοῦ Βυζαντίου (ἀκμὴ περ. 1780-1819) «Συλλογὴ Ἰδιομέλων καὶ Ἀπολυτικίων» τὸ τροπάριο αὐτὸ βρίσκεται μελοποιημένο μὲ κατάληξι στὸν φθόγγο βου, ἐνῷ συνήθως ἡ κατάληξι τῶν τροπαρίων τοῦ β΄ ἤχου εἶναι ὁ φθόγγος δι. Τὸ γράμμα ἔλεγε ὅτι πολλοὶ συνάδελφοι ψάλτες ἔψαλαν φέτος αὐτὸ τὸ ἀπολυτίκιο ἀπὸ τὸ συγκεκριμένο βιβλίο καὶ ἀπόρησαν γιατί νὰ καταλήγῃ στὸν βου καὶ ὄχι στὸν δι. ῾Ο συντάκτης τοῦ γράμματος ἰσχυρίζεται ὅτι ἔλαβε «πάνω ἀπὸ 50 τηλεφωνήματα γιὰ τὸ ποιό εἶναι τὸ σωστό», ὅτι γιὰ τὸ ἴδιο θέμα ῥωτήθηκαν καὶ πολλοὶ ἄλλοι διδάσκαλοι καὶ ὅτι «ἔγινε στὸ διαδίκτυο χαμός».
᾿Αναφέρει ἐπίσης ὅτι ὁ πρωτοψάλτης Μανουὴλ ἔχει καὶ ἄλλο τροπάριο τοῦ β΄ ἤχου μὲ κατάληξι στὸν βου, τὸ ἀπολυτίκιο τοῦ βαπτιστοῦ ᾿Ιωάννου στὶς 7 ἰανουαρίου· ἀλλὰ σὲ ἄλλη σελίδα τοῦ ἴδιου βιβλίου ἔχει τὸ ἴδιο ἀπολυτίκιο μὲ κατάληξι στὸν δι! Καὶ πράγματι ἔτσι εἶναι. Σημειώνει ἐπίσης ὁ ἀποστολεὺς τοῦ γράμματος· «῾Ο γρῖφος πλανᾶται... Ποιό εἶναι το σωστό; Ποιό τὸ λάθος;»
῾Ο ἴδιος δηλώνει ὅτι ξέρει τὴν ἀπάντησι, ἀλλὰ δὲν τὴν λέει, καὶ γενικὰ τὸ γράμμα του δὲν περιέχει κάποια ἐρώτησι ἢ μουσικὴ ἐπισήμανσι γιὰ τὸ τροπάριο αὐτό, ἀλλὰ εἶναι γραμμένο στὸ στὺλ «᾿Εγὼ ξέρω ποιό εἶναι τὸ σωστό, ἀλλὰ δὲν σᾶς τὸ λέω, γιὰ νὰ δῶ τί ἀξίζετε ἐσεῖς οἱ ἄλλοι»! Δυστυχῶς αὐτὴ ἡ νοοτροπία εἶναι τόσο διαδεδομένη στὸν χῶρο, ὥστε γενικὰ ἀποφεύγω νὰ ἀσχολοῦμαι μὲ θέματα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἂν καὶ (βυζαντινο)μουσικολόγος. Αὐτὰ γιὰ τὸ περιεχόμενο τοῦ γράμματος ποὺ ἔλαβα.
᾿Απὸ ἐκεῖ καὶ πέρα ἀπορεῖ κανεὶς γιατί ἕνας ἢ περισσότεροι ψάλτες θεώρησαν τόσο σπουδαῖο τὸ γεγονὸς κάποιο ἀπολυτίκιο τοῦ β΄ ἤχου νὰ ἔχῃ κατάληξι στὸν φθόγγο βου, ὥστε νὰ τὸ ἀναφέρουν σὰν ἕνα ἰδιαίτερο θέμα καὶ νὰ τὸ προβάλουν σὰν τὴν «λυδία λίθο» ποὺ θὰ κρίνῃ τὸ ποιός εἶναι καταρτισμένος στὴν ἐκκλησιαστικὴ μουσική! ᾿Απορεῖ κανεὶς ἂν πράγματι 50 καὶ παραπάνω ψάλτες αἰσθάνθηκαν τὴν ἀνάγκη νὰ χρησιμοποιήσουν μουσικὸ βιβλίο γιὰ ἕνα πολὺ γνωστὸ καὶ τόσο ἁπλὸ ἀπολυτίκιο. Κοίταξα καὶ σὲ κάποιες ψαλτικὲς ἱστοσελίδες, ἀλλὰ δὲν ἐπεσήμανα τὴν παραμικρὴ ἀναφορὰ στὸν δῆθεν γρῖφο τοῦ συγκεκριμένου ἀπολυτικίου, ὁπότε δὲν ἐπιβαιώνεται ὁ ἰσχυρισμὸς ὅτι «ἔγινε στὸ διαδίκτυο χαμός».
῾Ρώτησα καὶ ἄλλους φίλους, ψάλτες καὶ μουσικοδιδασκάλους, ἀλλὰ κι αὐτοὶ ἐπίσης ἀγνοοῦσαν ὁποιαδήποτε συζήτησι περὶ τοῦ θέματος. Μοῦ εἶπαν μάλιστα ὅτι τὴν ἀπάντησι κανονικὰ θὰ πρέπει νὰ τὴν γνωρίζουν ἀκόμη καὶ οἱ μαθητὲς τῆς ψαλτικῆς, ἂν ὄχι τοῦ πρώτου ἔτους, τοὐλάχιστον τοῦ δευτέρου.
Τὸ βιβλίο τοῦ Μανουήλ
Τὸ βιβλίο τοῦ πρωτοψάλτου Μανουὴλ Βυζαντίου «Συλλογὴ Ἰδιομέλων καὶ Ἀπολυτικίων» γράφτηκε ἀπὸ τὸν ἴδιο στὴν παλαιὰ μουσικὴ γραφὴ τοῦ Πέτρου Πελοποννησίου. ῾Ο σωστὸς καὶ πλήρης τίτλος του εἶναι αὐτὸς ποὺ μόλις ἀναφέρθηκε. ᾿Εσφαλμένως ὡρισμένοι τὸ ἀναφέρουν μὲ τὴν ὀνομασία ἰδιομελάριον. Δὲν ξέρω ποιός καὶ ἀπὸ ποῦ ὁρμώμενος τὸ εἶπε στὰ νεώτερα χρόνια ἔτσι, ἀλλὰ ἡ ὀνομασία ἰδιομελάριον δὲν εἶναι σωστή, α) διότι τὸ παρὸν βιβλίο δὲν περιέχει ὅλα τὰ ἰδιόμελα, β) διότι τὸ ἀρχαῖο μουσικὸ βιβλίο ποὺ περιέχει ὅλα τὰ ἰδιόμελα δὲν ὀνομάζεται ἰδιομελάριον, ἀλλὰ στιχηράριον, γ) διότι τὸ παρὸν βιβλίο δὲν περιέχει μόνο ἰδιόμελα ἀλλὰ καὶ ἀπολυτίκια καὶ κοντάκια, ἀλλὰ κανένας δὲν σκέφτηκε γι᾿ αὐτὸν τὸν λόγο νὰ τὸ πῇ καὶ «ἀπολυτικάριον» ἢ «κοντακάριον» (καὶ θὰ ἦταν ἐντελῶς λάθος κάτι τέτοιο), καὶ δ) διότι ἐκτὸς τῶν ἄλλων περιλαμβάνει καὶ λίγα δοξαστικὰ καὶ μεγαλυνάρια καὶ ἄλλα μέλη.
᾿Απὸ αὐτὰ τὰ περιεχόμενα φαίνεται πιθανὸν ὅτι ὁ Μανουὴλ συνέθεσε αὐτὴν τὴν συλλογή, ὅταν ἦταν ἀκόμη δομέστικος. Τὸ βιβλίο ἐκδόθηκε τὸ 1831 στὴν Κωνσταντινούπολι, «μεταφρασμένο» στὴν σημειογραφία τῆς Νέας Μουσικῆς Μεθόδου ἀπὸ τὸν Χουρμούζιο Χαρτοφύλακα, ἕναν ἀπὸ τοὺς τρεῖς διδασκάλους καὶ «ἐφευρετὰς» τῆς Νέας Μεθόδου. Τὸ βιβλίο ἐπανεκδόθηκε στὴν Θεσσαλονίκη τὸ 1983 ἀπὸ τὸν ἐκδοτικὸ οἶκο Βασιλ. ῾Ρηγοπούλου, ἀλλὰ μὲ τὸν τίτλο του μισὸ ὡς «Συλλογὴ ᾿Ιδιομέλων» ἀντὶ τοῦ πλήρους «Συλλογὴ Ἰδιομέλων καὶ Ἀπολυτικίων» (ἴσως ἀπὸ ἐδῶ νὰ παρασύρθηκε κάποιος σύγχρονός μας καὶ ἔκαμε τὴν ἐξίσωση «συλλογὴ ἰδιομέλων» = ἰδιομελάριον!), ἐνῷ ἀκόμη σοβαρώτερο λάθος εἶναι ὅτι ἐκδόθηκε στὸ ὄνομα τοῦ μεταφραστοῦ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος ἀντὶ τοῦ μελοποιοῦ Μανουὴλ Βυζαντίου. Σὰν νὰ μεταφράσω ἐγὼ σήμερα ἕνα διήγημα τοῦ ᾿Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη ἀπὸ τὴν καθαρεύουσα στὴν δημοτική, καὶ ὕστερα ἀπὸ 100 χρόνια κάποιος ἐκδότης νὰ δημοσιεύσῃ τὸ ἐκδημοτικισμένο ἔργο στὸ ὄνομα τοῦ ᾿Ανατολικιώτου καὶ ὄχι τοῦ Παπαδιαμάντη!
Παρόμοιο λάθος ἀπὸ τὸν ἴδιο ἐκδότη ἔγινε καὶ τὸ 1987, ὅταν ἐξέδωσε ἕνα Δοξαστάριον στὸ ὄνομα τοῦ πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη, ἐνῷ ὁ σωστὸς τίτλος ἀπὸ τὴν πρώτη ἔκδοσι τοῦ 1899 εἶναι «Δοξαστάριον Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου». ῾Ο πρωτοψάλτης Γεώργιος Βιολάκης ἔκαμε νέα δική του (μουσικὴ) μετάφρασι τοῦ δοξασταρίου ἀπὸ τὴν παλιὰ γραφὴ τοῦ Πέτρου στὴν παρασημαντικὴ τῆς Νέας Μεθόδου. Δὲν γνωρίζω ἂν σὲ νεώτερες ἐπανεκδόσεις διωρθώθηκαν αὐτὰ τὰ λάθη, ξέρω ὅμως ὅτι ἀκόμη μέχρι σήμερα παρασέρνουν πολλοὺς ψάλτες, καὶ δημιουργεῖται σύγχυσι.
᾿Εν πάσῃ περιπτώσει τὸ νὰ θεωρήσῃ κάποιος σημερινὸς ὅτι εἶναι λάθος ἡ μελοποίησι σὲ ἕνα κλασσικὸ βιβλίο, ποὺ τὸ συνέθεσε ἕνας σημαντικὸς ἐκπρόσωπος τῆς πατριαρχικῆς μουσικῆς παραδόσεως, συνεχιστὴς τοῦ νέου στιχηραρίου τῶν Δανιὴλ καὶ Πέτρου, καὶ ποὺ τὸ μετέφερε στὴν Νέα Μέθοδο ἕνας ἀπὸ τοὺς τρεῖς δημιουργούς της καὶ διαμορφωτές της, εἶναι τοὐλάχιστον ἀστοχία, ἂν ὄχι παραλογισμός.
Καταλήξεις τοῦ β΄ ἤχου
῾Ο Χρύσανθος ὁ ἐκ Μαδύτων, ἐπίσης ἕνας ἀπὸ τοὺς τρεῖς διδασκάλους ποὺ ἐφηῦραν καὶ διεμόρφωσαν τὴν Νέα Μέθοδο ποὺ ἰσχύει μέχρι σήμερα στὴν ψαλτική μας τέχνη, γράφει στὸ Μέγα Θεωρητικὸν τῆς μουσικῆς, §330, σελ. 148, τὰ ἑξῆς·
«Καταλήξεις εἰς τὸν δεύτερον ἦχον:
— ἀτελεῖς μὲν γίνονται εἰς τὸν βου·
— ἐντελεῖς δὲ εἰς τὸν δι·
— αἱ δὲ τελικαὶ γίνονται εἰς τὸν δι· σπανίως ὅμως καὶ εἰς τὸν βου».
Τόσο ἁπλὰ εἶναι τὰ πράγματα. Μπορεῖ τὰ περισσότερα τροπάρια τοῦ β΄ ἤχου νὰ ἔχουν ἐντελεῖς καὶ τελικὲς καταλήξεις στὸν φθόγγο δι, ὑπάρχουν ὅμως καὶ κάποιες σπάνιες περιπτώσεις ποὺ καταλήγουν στὸν βου. Αὐτὸ ἀναφέρει τὸ πληρέστερο καὶ ἐπίσημο θεωρητικὸ τῶν Τριῶν Διδασκάλων καὶ ἐφευρετῶν τῆς Νέας Μεθόδου, τὸ ὁποῖο συνέγραψε ὁ ἕνας ἀπὸ τοὺς 3, ὁ ἀρχιερεὺς Χρύσανθος Καράμαλλης ὁ ἐκ Μαδύτων, καὶ ἐξεδόθη τὸ 1832. Καὶ ἀπὸ αὐτὸ τὸ θεωρητικὸ πρέπει νὰ διδάσκωνται οἱ μαθητὲς τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, διότι ἀλλιῶς δὲν παίρνουν σωστὲς καὶ πλήρεις γνώσεις. ῞Οπως καὶ τυπικὸ πρέπει νὰ διδάσκωνται ἀπὸ τὸ ἐπίσημο Τυπικὸν τῆς Μεγάλης ᾿Εκκλησίας, τὸ ὁποῖο συνέταξε ὁ Γεώργιος Βιολάκης καὶ ἐξεδόθη τὸ 1888 ἀπὸ τὸ πατριαρχικὸ τυπογραφεῖο. Αὐτὰ εἶναι τὰ ἐπίσημα καὶ ἔγκυρα, ἐνῷ ὅλα τ᾿ ἄλλα δὲν προσφέρουν ὡλοκληρωμένες γνώσεις.
Σπάνια τροπάρια τοῦ β΄ ἤχου ποὺ καταλήγουν στὸν φθόγγο βου ἀντὶ τοῦ δι μποροῦμε νὰ βροῦμε στὰ κλασικὰ μουσικὰ βιβλία τοῦ 19ου αἰῶνος, ἔχουν δὲ ἐπιβιώσει στὴν χρῆσι καὶ σήμερα. Προσοχή· ἀναφερόμαστε κυρίως σὲ τροπάρια, δηλαδὴ σὲ ἀπολυτίκια, κοντάκια, ἐξαποστειλάρια, ἐφύμνια ἀντιφώνων καὶ ἄλλα παρόμοια σύντομα μέλη· ὄχι σὲ στιχηρὰ ἢ δοξαστικὰ ἢ χερουβικὰ καὶ κοινωνικά. Τέτοιες περιπτώσεις λοιπὸν εἶναι οἱ ἑξῆς.
Τροπάρια τοῦ β΄ ἤχου μὲ καταλήξεις στὸν βου
᾿Απολυτίκιον τῆς ᾿Ινδίκτου. «Συλλογὴ ἰδιομέλων καὶ ἀπολυτικίων» τοῦ Μανουήλ, σελ. 7.
᾿Απολυτίκιον τοῦ προδρόμου «Μνήμη δικαίου μετ᾿ ἐγκωμίων». «Συλλογὴ κλπ», σελ. 87 (ἀλλὰ στὴν σελ. 184 τὸ ἴδιο ἀπολυτίκιο μὲ κατάληξι στὸν δι).
Τὰ προκείμενα τοῦ ἑσπερινοῦ τῆς ἑβδομάδος (τὶς 2 πρῶτες φορές). «Μουσικὴ Πανδέκτη» ἔτους 1850, τόμ. 1, σελ. 214-216.
Στίχοι τοῦ μεγ. ἀποδείπνου «῾Η ἀσώματος φύσις τὰ χερουβὶμ» καὶ «Παναγία δέσποινα Θεοτόκε». «Μουσικὴ Πανδέκτη» ἔτους 1850, τόμ. 1, σελ. 363-367.
Τροπάριον τοῦ μεγ. ἀποδείπνου «Παναγία Θεοτόκε». «Συλλογὴ ἰδιομέλων καὶ ἀπολυτικίων», σελ. 207. «Μουσικὴ Κυψέλη» τοῦ λαμπαδαρίου Στεφάνου τοῦ Βυζαντίου, τόμ. 2, σελ. 33.
Τὰ τριαδικὰ τοῦ μεσονυκτικοῦ τῶν Κυριακῶν «Ἄξιον ἐστὶν ὡς ἀληθῶς». «Μουσικὴ Πανδέκτη» ἔτους 1851, τόμ. 2, σελ. 3-5.
Τὸ σύντομον προκείμενον τοῦ ὄρθρου «Πᾶσα πνοὴ αἰνεσάτω». «Μουσικὴ Πανδέκτη», τόμ. 2, σελ. 489-490 [συναφῶς καὶ οἱ στίχοι τοῦ 50οῦ ψαλμοῦ, ἕως σελ. 494].
Οἱ «ἰαμβικοὶ» εἱρμοὶ τῶν Θεοφανείων «Στείβει θαλάσσης». Εἱρμολόγιον Πέτρου, ἔτους 1825, σελ. 42.
Τὸ ἐξαποστειλάριον τῶν Κυριακῶν «῞Αγιος Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν». Εἱρμολόγιον Πέτρου, ἔτους 1825, σελ. 270-271.
῞Ολα ἀνεξαιρέτως τὰ ἐξαποστειλάρια τοῦ β΄ ἤχου, ὑπὸ Πέτρου τοῦ Πελοποννησίου, «Τοῖς μαθηταῖς συνέλθωμεν», «Σαρκὶ ὑπνώσας», «Γυναῖκες ἀκουτίσθητε» κλπ.. Εἱρμολόγιον Πέτρου, ἔτους 1825, σελ. 271-274.
Τὸ ἐφύμνιο τῶν ἀντιφώνων τῆς λειτουργίας «Ταῖς πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου». «Μουσικὴ Πανδέκτη» ἔτους 1851, τόμ. 4, σελ. 26-28.
Τὸ ἀργὸν καὶ ἀρχαῖον εἰσοδικὸν τῆς λειτουργίας «Δεῦτε προσκυνήσωμεν». «Μουσικὴ Πανδέκτη» ἔτους 1851, τόμ. 4, σελ. 27.
Τὰ ἀργὰ εἰσοδικὰ τῶν χριστουγέννων καὶ τῆς ἀναστάσεως, ὑπὸ Πέτρου λαμπαδαρίου, «᾿Εκ γαστρὸς πρὸ ἑωσφόρου» καὶ «᾿Εν ἐκκλησίαις εὐλογεῖτε». «Μουσικὴ Πανδέκτη» ἔτους 1851, τόμ. 4, σελ. 28.
Ἄλλα μέλη τοῦ β΄ ἤχου μὲ καταλήξεις στὸν βου
Ἄλλα μέλη τοῦ β΄ ἤχου ποὺ ἔχουν κατάληξι στὸν φθόγγο βου, ἐκτὸς τροπαρίων, πολλὰ ἐκ τῶν ὁποίων εἶναι ἀρχαῖα καὶ ἀξιομνημόνευτα, εἶναι τὰ ἀκόλουθα.
Τὸ ἀρχαῖον δύναμις τῆς λειτουργίας τὸ καλούμενον «συνηθισμένον». «Μουσικὴ Πανδέκτη», τόμ. 4, σελ. 34-35.
«Κύριε ἐλέησον» τριπλά, ὑπὸ Χουρμουζίου. «Μουσικὴ Πανδέκτη», τόμ. 4, σελ. 57.
«Πατέρα, Υἱόν», τὸ ἀργόν, παρὰ ᾿Ιωάννου πρωτοψάλτου. «Μουσικὴ Πανδέκτη», τόμ. 4, σελ. 431-433.
Λειτουργικὰ λειτουργίας μεγάλου Βασιλείου, παρὰ ᾿Ιωάννου Γλυκέος. «Μουσικὴ Πανδέκτη», τόμ. 4, σελ. 437-440.
Τελικὰ τὰ «σπάνια» μέλη τοῦ β΄ ἤχου ποὺ ἔχουν κατάληξι στὸν φθόγγο βου ἀντὶ τοῦ δι μπορεῖ νὰ εἶναι λίγα, ἀλλὰ δὲν εἶναι τόσο σπάνια, ὥστε νὰ θεωρηθοῦν καὶ ἄγνωστα. ᾿Αντιθέτως κάποια ἀπὸ αὐτὰ (ὅπως τὰ τῆς λειτουργίας τοῦ μεγ. Βασιλείου) πρέπει νὰ θεωροῦνται πασίγνωστα.
«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 532, 30/9/2017