1. Βίβλος ῾Ερμηνεία καὶ σχολιασμός Καὶ πάλι γιὰ τὴν πραγματικὴ ἡμερομηνία τῆς τοῦ Χριστοῦ γεννήσεως

 

ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ

ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΤΗΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΓΕΝΝΗΣΕΩΣ

 


τοῦ Διονυσίου ᾿Ανατολικιώτου

δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς ᾿Αθηνῶν,

πτυχιοῦχου κοινωνικῆς θεολογίας

(www.symbole.gr)

 

Στὸ φύλλο 229 τῆς 17/12/2011 ὁ «᾿Εκκλησιολόγος» φιλοξένησε ἄρθρο μου μὲ τίτλο «῾Η πραγματικὴ ἡμερομηνία τῆς τοῦ Χριστοῦ γεννήσεως», στὸ ὁποῖο παρουσίαζα σχετικὴ ἔρευνα καὶ ἀρκετὰ τεκμήρια ποὺ ὁδηγοῦν στὸ συμπέρασμα ὅτι ὁ Κύριός μας ἐγεννήθη στὶς 5 σεπτεμβρίου.  στὸ φύλλο 235 τῆς 28/1/2012 ὁ «᾿Εκκλησιολόγος» ἐδημοσίευσε ἐπιστολὴ-ἄρθρο ἑνὸς κληρικοῦ τῶν Πατρῶν μὲ τίτλο «῾Ο Χριστὸς ἐτέχθη ὑπὸ τῆς Θεοτόκου τὴν 25η δεκεμβρίου καὶ ὄχι τὴν 4η πρὸς 5η σεπτεμβρίου» καὶ ὑπότιτλο «᾿Απάντησι στὸν κ. Διονύσιο ᾿Ανατολικιώτη».  δὲν γνωρίζω τὸν συντάκτη τοῦ κειμένου, ἀλλὰ θέλω νὰ πιστεύω ὅτι τὰ κίνητρά του ἦσαν ἀγαθά, παρ᾿ ὅτι σὲ κάποια σημεῖα ὁ λόγος του –ἀπὸ ὑπερβάλλοντα ἴσως ζῆλον– ἀπομακρύνεται ἀπὸ τὴν ἁπλῆ ἀντιπαράθεσι γνωμῶν ἐπὶ ἐρευνητικοῦ θέματος καὶ ἐγγίζει τὴν προσωπικὴ ἀντιπαράθεσι μὲ ἔμμεσους χαρακτη­ρισμοὺς περὶ τοῦ προσώπου μου.  ἐπειδὴ στὴν σημερινὴ ἐποχὴ ἡ τάξις τῶν κληρικῶν βάλλεται πανταχόθεν καὶ μεθοδευμένα ἀπὸ διάφορα ἀντι­εκκλησιαστικὰ καὶ ἀντιχριστιανικὰ κέντρα, θεωρῶ ὅτι οἱ λαϊ­κοὶ χριστια­νοὶ καλὸν εἶναι νὰ ἀπέχουν ἀπὸ πράξεις καὶ ἐνέργειες (καὶ μάλιστα ἀπὸ δημόσιες ἀντιπαραθέσεις) ποὺ εἶναι πιθανὸν νὰ ἐξασθενίσουν ἀκόμη περισ­σότερο τὴν ἤδη κλονισμένη ἐμπιστοσύνη τῶν πιστῶν πρὸς τοὺς ἐκκλη­σιαστικοὺς ποιμένες των.  ἄλλωστε δὲν εἶναι δικός μου ῥόλος νὰ ἐξηγήσω σὲ ἐκείνους ποὺ θὰ πρέπει κανονικὰ νὰ εἶναι διδάσκαλοί μας ποιά εἶναι ἡ ἱερὰ παράδοσις, τί λέει ἡ ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, πῶς ἐξελίχθηκε ἡ λειτουργικὴ ζωὴ τῆς ᾿Εκκλησίας, καὶ ἄλλα θέματα ὀρθοδόξου θεολογίας.  γι᾿ αὐτὸ ἀντιπαρερχόμενος κάποια σημεῖα μὲ προσωπικὲς γιὰ μένα αἰχμὲς καὶ χωρὶς νὰ κάμω προσωπικὲς ἀναφορὲς στὸν συντάξαντα τὴν ἐπιστολή, θὰ δώσω ἐδῶ λίγες σύντομες διευκρινίσεις σὲ ἀπορίες ποὺ ἐνδεχομένως δημιουργήθηκαν καὶ σὲ ἄλλους καλόπιστους ἀναγνῶστες.

Στὸ προαναφερθὲν ἄρθρο μου τῆς 17/12/2011 δὲν παρουσίασα κάποια δική μου ἔρευνα καὶ ἄποψι, ἀλλὰ παραπέμπω σὲ λειτουργικὰ κείμενα καὶ χειρόγραφα τῆς ἐκκλησίας καὶ σὲ 5 νεωτέρους ἐρευνητὲς καὶ ἐπιστήμονες. μόνον σὲ ἕνα σημεῖο συνίσταται ἡ δική μου συμμετοχή, στὸ ὅτι ἐκτὸς τῶν λοιπῶν τεκμηρίων ποὺ παραθέτουν οἱ ἄλλοι ἐρευνητὲς προσέθεσα καὶ μία ἀναφορὰ ἀπὸ ἀρχαιότατο λειτουργικὸ χειρόγραφο τοῦ 9ου αἰῶνος.  ἂν κάποιος πληροφορήθηκε πρώτη φορὰ γι᾿ αὐτὰ τὰ θέματα ἀπὸ τὸ δικό μου ἄρθρο, δὲν πρέπει νὰ νομίσῃ ὅτι αὐτὰ εἶναι δικές μου σκέψεις, ἀλλὰ ὀφείλει νὰ ἀνατρέξῃ στὶς παραπομπὲς ποὺ δίνω, γιὰ νὰ ἐνημερωθῇ καὶ νὰ διαπιστώσῃ ὅτι ὅλο τὸ ὑλικὸ ποὺ ἔχω ὑπόψει μου προέρχεται ἀποκλειστικῶς ἀπὸ ἀνθρώπους ποὺ ἀνήκουν στὴν ὀρθόδοξη ἐκκλησία καὶ ὑπηρετοῦν τὴν θεολογία της.  ἑπομένως ἡ δημο­σιευθεῖσα ἐπιστολὴ στὴν πραγματικότητα δὲν εἶναι ἀπάν­τησι σὲ ἐμένα, διότι τίποτε προσωπικὸ δὲν ὑποστήριξα, καὶ δὲν θεωρῶ πρέπον θέματα θεολογικὰ καὶ ἐπιστη­μονικὰ νὰ μετατρέπωνται σὲ προσωπικά.  ἂν ἔλειπε ὁ ὑπότιτλος καὶ οἱ προσωπικὲς αἰχμές, ἐνδε­χομένως καὶ νὰ μὴ χρειαζόταν ἡ παροῦσα δευτερολογία μου, ἀφοῦ ἐπὶ ἐρευνητικῶν θεμάτων ὁ καθένας ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ διατηρῇ τὴν γνώμη του καὶ τὶς ἀπόψεις του.

῾Ο μακαριστὸς καθηγητὴς τῆς λειτουργικῆς ᾿Ι. Φουντούλης γράφει· «Ἡ ἀκριβὴς ἡμέρα τῆς γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ δὲν μᾶς εἶναι γνωστὴ ἀπὸ τὰ εὐαγγέλια.  ἀπὸ ἐνδείξεις ποὺ ἔχομε ἀπὸ τὸν εὐαγγελιστὴ Λουκᾶ (ἀπογραφή, ταξίδι ἐπιτόκου γυναικός, παραμονὴ σὲ στάβλο ζῴων, ποιμένες ἀγραυλοῦντες καὶ φυλάσσοντες τὰς φυλακὰς τῆς νυκτός), φαίνεται ὅτι ἡ γέννησίς του δὲν ἔγινε κατὰ τοὺς χειμερινοὺς μῆνες» («Λογικὴ λατρεία», σ. 329).

Στὶς ἀρχὲς τοῦ 3ου αἰῶνος ὁ ἐκκλησιαστικὸς συγγραφεὺς Κλήμης ὁ ᾿Αλεξανδρεὺς δὲν γνωρίζει τὴν ἀκριβῆ ἡμερομηνία τῆς γεννήσεως τοῦ Κυρίου, παρὰ μόνον ἀναφέρει ὅτι στὴν ἐποχή του κάποιοι χρι­στιανοὶ τοποθετοῦσαν τὴν γέννησι τοῦ Χριστοῦ κατὰ τὴν ἄνοιξι (στὶς 19 ἢ 20 ἀπριλίου ἢ καὶ στὶς 20 μαΐου), ἂν καὶ ὁ ἴδιος δὲν φαίνεται νὰ συμφωνῇ μὲ αὐτὲς τὶς ὑποθέσεις (Στρωματεῖς α΄, κεφ. 21, PG 8,885a-888a).  ἐπίσης ὁ Κλήμης ἀγνοεῖ ὁποιαδήποτε παράδοσι περὶ 25ης δεκεμβρίου ἢ γιὰ κάποια ἄλλη χειμερινὴ ἡμερομηνία, ὅσο παράξενο κι ἂν μᾶς φαίνεται αὐτὸ σήμερα!

῞Οταν ἀργότερα ἡ ἐκκλησία γύρω στὸ 340 καθιέρωσε ὡς δεύτερη ἑορτὴ μετὰ τὸ πάσχα νὰ γιορτάζῃ τὴν γέννησι τοῦ θεανθρώπου, ὥρισε ὡς ἡμερομηνία ἑορτῆς τὸ διήμερο 5 καὶ 6 ἰανουαρίου (Θ.Η.Ε. 6,361 καὶ 12,351-352).  οἱ λόγοι ποὺ ὡδήγησαν τὴν ἐκκλησία σ᾿ αὐτὴν τὴν ἐπιλογὴ ἐξηγοῦνται στὸ προαναφερθὲν ἄρθρο μου.  τὸ ῾Οδοιπορικὸν (τῆς Αἰθε­ρίας) περιγράφει σαφέστατα τὴν ἑορτὴ αὐτὴ νὰ τελῆται στὰ ᾿Ιεροσόλυμα τὸν ἰανουάριο, ἐνῷ ἀπὸ ἄλλες μαρτυρίες γνωρίζουμε ὅτι τὸ ἴδιο συνέβαινε καὶ στὴν ἐκκλησία τῆς ᾿Αλεξανδρείας.  ὁ Μέγας Βασίλειος καὶ ὁ Γρη­γόριος ὁ Ναζιανζηνὸς ὁμιλοῦντες γιὰ τὴν ἑορτὴ τῆς γεννήσεως τοῦ Κυρίου τὴν ὀνομάζουν «θεοφάνεια» καὶ «φῶτα».  ὅλα αὐτὰ δὲν εἶναι ἀρχαία ἐκκλησιαστικὴ παράδοσι γιὰ κάποια ἡμερομηνία διαφορετικὴ ἀπὸ τὴν 25η δεκεμβρίου;

Εἶναι γνωστὸ ἐπίσης ἐκ τῆς ἐκκλησια­στικῆς ἱστορίας ὅτι ἡ μετάθεσι τῶν Χριστουγέννων ἀπὸ τὴν 6η ἰανουαρίου στὴν 25η δεκεμβρίου πραγματοποιήθηκε πρῶτα στὴν ῾Ρώμη καὶ ἀπὸ ἐκεῖ μεταδόθηκε καὶ στὶς ἐκκλησίες τῆς ᾿Ανατολῆς περὶ τὰ τέλη τοῦ 4ου αἰῶνος (Βασιλείου Στεφανίδου, Ἐκκλ. Ἱστορία, σελ. 313. Βλασίου Φειδᾶ, ᾿Εκκλ. ῾Ιστορία Α΄, σ. 917-918).  μάλιστα «μέχρι τοῦ ᾿Ιουστινιανοῦ ἡ ᾿Ιερουσαλὴμ ἐξηκολούθει νὰ ἑορτάζῃ τὴν γέννησιν τοῦ σωτῆρος εἰς τὰς 6 ἰανουαρίου, μόλις δὲ κατὰ τὸν ἕκτον αἰῶνα δέον νὰ πιθανολογῆται ἡ καὶ ἐν τῇ μητρὶ τῶν ἐκκλησιῶν εἰσαγωγὴ τῆς ἑορτῆς» τῶν χριστουγέννων στὴν νέα ἡμερομηνία 25 δεκεμβρίου (Π. Ν. Τρεμπέλας, Λειτουργ. τύποι Αἰγύπτου καὶ ᾿Ανατολῆς, σ. 304-305).  δηλαδὴ ἡ ἐκκλη­σία τῶν ᾿Ιεροσο­λύμων, ἡ ἐκκλησία τῶν ἁγίων τόπων, ἡ ἐκκλησία ποὺ κατεῖχε τὴν Βηθλεὲμ καὶ τὸν χῶρο τῆς γεννήσεως τοῦ Κυρίου, ἄργησε τελευταία ἀπὸ ὅλες τὶς ἄλλες ἐκκλησίες νὰ δεχτῇ ὡς ἡμερομηνία τῶν χριστουγέννων τὴν 25η δεκεμβρίου!  ἂν πράγματι ἡ ἀλλαγὴ τῆς ἡμερομηνίας ὠφείλετο σὲ ἐκκλησιαστικὴ παράδοσι καὶ ἀκριβεῖς ἡμερολογιακοὺς ὑπολογισμούς, δὲν θὰ ἔπρεπε ἡ ἀλλαγὴ αὐτὴ νὰ γίνῃ ἀποδεκτὴ πρῶτα ἀπὸ τὰ ᾿Ιεροσόλυμα;  στὸ πρῶτό μου ἄρθρο ὄχι μόνον δὲν ἀπέκρυψα τὶς διάφορες ἡμερολογια­κὲς περι­πέτειες καὶ ἀλλαγὲς τῆς ἑορτῆς, ἀλλὰ φρόντισα νὰ δώσω καὶ τὶς ἐπιστη­μονικὲς ἐξηγήσεις σεβόμενος πάντοτε τὴν λειτουργικὴ παράδοσι τῆς ἐκκλησίας.

᾿Αναφέρθηκε ὡς «ἔγγραφη ὀρθόδοξη παράδοσι» ἡ ἄποψι ὅτι ἡ ἡμέρα τῆς ἑβδομάδος ποὺ γεννήθηκε ὁ Χριστὸς ἦταν τετάρτη.  ἀλλὰ τότε ὁ ὅσιος Νικόδημος ὁ ῾Αγιορείτης καὶ ἄλλοι πρὸ αὐτοῦ διδάσκαλοι τῆς ἐκκλη­σίας ποὺ διδάσκουν ὅτι ἔγινε «ἐν κυριακῇ ἡ Χριστοῦ γέννησις» (Πηδάλιον, σελ. 647, στὴν ὑποσημείωσι ποὺ εἶναι συνέχεια ἀπὸ τὴν σ. 646) δὲν ὀρθοδοξοῦν;  ἢ ὅταν πάλι ὁ ἴδιος ὅσιος Νικόδημος σὲ ἄλλο ἔργο του ἀναφέρει ὡς πιθανὴ ἡμέρα τῶν χριστουγέννων καὶ τὴν τετάρτη καὶ τὴν κυριακὴ καὶ τὴν πέμπτη (Συναξαριστής, τόμος α΄, 25 δεκεμβρίου, σημ. 2), τί γίνεται; φάσκει καὶ ἀντιφάσκει;  μήπως ὅσοι ἐπιλέξουν τὴν πέμπτη εἶναι λιγώτερο ὀρθόδοξοι ἀπὸ ὅσους θὰ ἐπιλέξουν τὴν τετάρτη;  καὶ γιατί στὸ Πηδάλιον ἀναφέρει μόνον τὴν κυριακή, ἐνῷ στὸν Συναξαριστὴ ἀναφέρει καὶ τὶς ἄλλες δύο ἡμέρες;  μήπως ἡ ἀπάντησι σ᾿ αὐτὲς τὶς ἄνευ σημασίας διαφοροποιήσεις εἶναι ἡ παρατήρη­σι τοῦ ᾿Ιωάννου χρυσοστό­μου ποὺ ἀναφέρει πάλιν ὁ ὅσιος Νικόδημος· «Χρόνων ἀκρίβει­αν καὶ ἡμερῶν παρατήρησιν δὲν ἠξεύρει ἡ τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησία»; (Πηδάλιον, σελ. 8, σημ. 1 στὴν ἑρμηνεία τοῦ 7ου ἀποστολικοῦ κανόνος).  γι᾿ αὐτὸ ὁ ᾿Ι. Φουντούλης ἐξηγεῖ ὅτι ὡς ἡμέρα ἑορτασμοῦ τῶν χριστουγέν­νων «καθωρίσθη ἡ 25η δεκεμβρίου, ὄχι γιατὶ κατ᾿ αὐτὴν ὑπελόγισαν ὅτι ἐγεννήθη ὁ Χριστός, ἀλλὰ» διότι «ἡ 25η δεκεμβρίου ἦταν κατὰ τὸ νέο τότε ἡμερολόγιο ἡ ἡμέρα τοῦ χειμερινοῦ ἡλιοστασίου» (Λογικὴ λατρεία, σελ. 330).

῞Οτι ἡ μετάθεσις τῶν χριστουγέννων στὶς 25 δεκεμβρίου δὲν σημαίνει πὼς ἡ ἐκκλησία δέχεται κατ᾿ ἀνάγκην αὐτὴν τὴν ἡμερομηνία ὡς τὴν ἱστορικὴ ἡμέρα τῆς γεννήσεως, φαίνεται καὶ ἀπὸ τὴν περίπτωσι τῆς μεταμορφώσεως, ποὺ τὴν ἑορτάζουμε στὶς 6 αὐγούστου, ἐνῷ συνέβη 40 ἡμέρες πρὶν ἀπὸ τὴν μεγάλη παρασκευή.  ἀλλὰ δὲν θὰ ἤθελα νὰ κουράσω τοὺς ἀναγνῶστες ἐπαναλαμβάνοντας θέσεις, ποὺ ἤδη ἀνέπτυξα στὸ προηγούμενο ἄρθρο μου τῆς 17/12/2011, καὶ μποροῦν νὰ δοῦν ἐκεῖ.

᾿Αναφέρθηκε ἐπίσης ὡς ἐπιχείρημα ὅτι, ἀφοῦ ὁ εὐαγγελισμὸς τῆς θεοτόκου ἔγινε στὶς 25 μαρτίου, ἡ γέννησις τοῦ Κυρίου ὁπωσδήποτε ἔλαβε χώρα στὶς 25 δεκεμβρίου, διότι τότε συμπληρώνονται οἱ 9 μῆνες τῆς κυοφορίας.  ὅσοι ὅμως τὸ λέγουν αὐτὸ δὲν λαμβάνουν ὑπόψει των ὅτι ἡ ἱστορία τῆς καθι­ερώσεως τῶν ἑορτῶν εἶναι ἀντίστροφη· διότι οἱ θεομητορικὲς ἑορτὲς εἶναι ὅλες μεταγενέστερες τῶν χριστουγέννων, ἀφοῦ ἀρχίζουν νὰ ἐμφανί­ζωνται μετὰ τὴν 3η οἰκουμενικὴ σύνοδο (Ἔφεσος 431), μεταξὺ 5ου καὶ 7ου αἰῶνος.  δηλαδὴ πρῶτα εἶχε καθιερωθῆ ἡ ἑορτὴ τῶν χριστουγέν­νων στὶς 25 δεκεμβρίου καὶ κατόπιν μὲ βάσι αὐτὴν καθιερώθηκαν ὁ εὐαγγελισμός, ἡ ὑπαπαντή, ἀκόμη καὶ ἡ περιτομή.  «μὲ βάσι τώρα τὰ χριστούγεννα... ἀντικαταστάθηκε μὲ χριστιανικὲς ἑορτὲς ὅλη ἡ σειρὰ τῶν ἡλιακῶν εἰδωλολατρικῶν ἑορτῶν...· τῆς ἐαρινῆς ἰσημερίας (25 μαρτίου) μὲ τὸν εὐαγγελισμό... ᾿Επίσης μὲ ἀφετηρία τὴν ἑορτὴ τῶν χρι­στουγέννων τῆς 25ης δεκεμβρίου ὡρίσθηκαν οἱ γιορτὲς τῆς περιτομῆς (1η ἰανουαρίου) καὶ ὑπαπαντῆς (2α φεβρουαρίου)» (᾿Ιω. Φουντούλη, Λειτουργικὴ Α΄, σελ. 125).

Κατόπιν τῶν ἀνωτέρω διευκρινίσεων θεωρῶ ὅτι, ἂν οἱ ἀναγνῶστες ξαναδιαβάσουν τὸ ἄρθρο μου τῆς 17/12/2011, θὰ ἔχουν στὴν διάθεσί τους τὰ κείμενα καὶ τὶς παραπομπὲς ποὺ θὰ τοὺς ἐπιτρέψουν νὰ σχημα­τίσουν οἱ ἴδιοι ἄποψι περὶ τοῦ ἐν λόγῳ θέματος.

 

(δημοσίευσις 5/2/2012)

(δημοσιεύτηκε στὸν «᾿Εκκλησιολόγο», 11/2/2012)