Θέματα εἰσαγωγῆς Παρατηρήσεις σὲ χειρόγραφα τῶν Ψαλμῶν [2017]
Παρατηρήσεις
σὲ χειρόγραφα τῶν Ψαλμῶν
Διονυσίου Ἀνατολικιώτου
δρος φιλοσοφικῆς σχολῆς Ἀθηνῶν,
πτυχιούχου κοινωνικῆς θεολογίας
symbole@mail.com
Στὰ πλαίσια κάποιας προσωπικῆς μου μελέτης θέλησα πρὶν ἀπὸ λίγον καιρὸ νὰ δῶ κάποια βιβλικὰ χειρόγραφα μὲ τοὺς Ψαλμοὺς στὸ ἑλληνικὸ κείμενο τῶν Ο΄ (= ῾Εβδομήκοντα). ῾Η ἀρχική μου πρόθεσι ἦταν ἁπλῶς νὰ δῶ στὰ γρήγορα λίγα χειρόγραφα, προκειμένου νὰ ἐλέγξω δύο σημεῖα ποὺ μὲ ἐνδιέφεραν. Σύντομα ὅμως βρέθηκα νὰ κοιτάζω δεκάδες χειρόγραφα, χρονολογημένα ἀπὸ τὸν 5ο μέχρι τὸν 17ο αἰῶνα. Συμβάλλει πολὺ σ᾿ αὐτὸ καὶ ἡ νέα τεχνολογία, ποὺ διευκολύνει τὴν πρόσβασι σὲ χειρόγραφα στὶς μεγαλείτερες βιβλιοθῆκες τοῦ κόσμου, ποὺ μέχρι πρὶν ἀπὸ λίγα χρόνια ἦταν δυσπρόσιτα, καὶ ἡ ἔρευνά τους ἀπαιτοῦσε μετακινήσεις, κόπο, παραγγελίες εἰδικῶν φωτογραφιῶν καὶ φίλμ, καὶ φυσικὰ ἦταν πολυέξοδη.
Στὰ πρῶτα χειρόγραφα κοιτοῦσα ἁπλῶς τὰ σημεῖα ποὺ μὲ ἐνδιέφεραν, χωρὶς νὰ κρατῶ σημειώσεις, καθὼς νόμιζα ὅτι ὁ συνολικός τους ἀριθμὸς θὰ ἦταν μικρός. Σιγὰ σιγὰ εὕρισκα ὅλο καὶ περισσότερα, ὁπότε ἀναγκαστικὰ ἄρχισα νὰ κρατῶ σημειώσεις μὲ τὶς παρατηρήσεις μου. Κάποιες σημειώσεις εἶναι πολὺ σύντομες, ἄλλες ἐκτενέστερες.
Θεωρῶ κάποια εὑρήματα ἐνδιαφέροντα τοὐλάχιστον γιὰ ὅσους ἀσχολοῦνται μὲ τὴν ἔρευνα τῶν βιβλικῶν χειρογράφων. Ἂν καὶ δὲν ἐξειδικεύομαι σ᾿ αὐτὸ τὸ ἀντικείμενο, σκέφτηκα νὰ δημοσιεύσω τὶς ὅποιες παρατηρήσεις, διότι ἴσως νὰ φανοῦν χρήσιμες σὲ ἄλλους καὶ νὰ ἀξιοποιηθῇ ἔτσι ἕνα σπουδαῖο ὑλικό, ποὺ γενικὰ φαίνεται ἀναξιοποίητο μέχρι στιγμῆς.
Στὴν συνέχεια παραθέτω τὶς σημειώσεις μου κατατάσσοντας ὅλο τὸ ὑλικὸ ἀνὰ αἰῶνα. Πρῶτα δίνω τὸ ὄνομα καὶ τὴν καθιερωμένη ἀρίθμησι τοῦ χειρογράφου καὶ κατόπιν τὶς παρατηρήσεις μου. ᾿Επειδὴ οἱ ἐνδιαφερόμενοι μποροῦν εὔκολα νὰ βροῦν καταλόγους μὲ περιγραφὲς αὐτῶν τῶν χειρογράφων, δὲν δίνω περισσότερα κωδικολογικὰ στοιχεῖα (διαστάσεις, ὑλικό, ἀριθμὸ φύλλων, κλπ.). Οἱ παρατηρήσεις μου ἀφοροῦν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον τὸν κύριο λόγο δημιουργίας τῶν χειρογράφων, δηλαδὴ τὸ βιβλικὸ κείμενο ποὺ παραδίδουν. Αὐτὴ ἄλλωστε εἶναι μία πληροφορία ποὺ συνήθως ἀπουσιάζει ἀπὸ τὶς περιγραφὲς καταλόγων, οἱ ὁποῖοι ἀσχολοῦνται μὲ ἄλλα θέματα, τεχνικῆς φύσεως, ὅπως τὸ εἶδος τῆς γραφῆς, ἡ διακόσμησι καὶ ἡ εἰκονογράφησι ἂν ὑπάρχῃ, ὁ τόπος παραγωγῆς τῆς γραφικῆς ὕλης, καὶ ἄλλα παρόμοια. ᾿Εγὼ ὅμως ἑστιάζω στὸ ψαλμικὸ κείμενο καὶ κυρίως στὸ κατὰ πόσο τὰ χειρόγραφα παραδίδουν ἕνα κείμενο σωστό, αὐθεντικό, χωρὶς προβλήματα, ἢ τὸ ἀντίθετο.
Μέχρι τὸν 8ο αἰῶνα ὅλοι οἱ κώδικες εἶναι γραμμένοι μόνο μὲ κεφαλαῖα (μεγάλα) γράμματα. Τὸν 9ο αἰῶνα δημιουργοῦνται οἱ παραλλαγὲς τοῦ ἀλφαβήτου μὲ πεζὰ (μικρὰ) γράμματα. Ἔτσι τὸν 9ο καὶ τὸν 10ο αἰ. τὰ χειρόγραφα εἶναι ἄλλα μὲ κεφαλαῖα καὶ ἄλλα μὲ πεζά, ἀλλὰ γρήγορα ἐπικρατοῦν μόνον τὰ πεζά, μὲ περιωρισμένη χρῆσι τῶν κεφαλαίων ἀνάμεσά τους ὅπως περίπου καὶ σήμερα. Οἱ κεφαλαιογράμματοι κώδικες δηλώνονται ῥητῶς στὶς σημειώσεις παρακάτω, ἐνῷ οἱ ὑπόλοιποι εἶναι μικρογράμματοι.
Βραχυγραφίες: αἰ = αἰῶνας. φ = φύλλο. χφ = χειρόγραφο. r = recto (ἡ ἐμπρὸς ὄψι ἑνὸς φύλλου). v = verso (ἡ πίσω ὄψι ἑνὸς φύλλου). Κ/πολιτικὸ = κωνσταντινουπολιτικό. Ψ = Ψαλμός.
Τοῦ 5ου αἰῶνος
Washington gr ms II. Κεφαλαιογράμματος κῶδιξ, ἐλλιπής. ῾Ο κῶδιξ εἶναι σοβαρὰ κατεστραμμένος, κομμένος καὶ φθαρμένος σὲ ὅλα τὰ φύλλα του, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ μὴ σῴζεται ἀκέραιο τὸ κείμενο οὔτε ἑνὸς ψαλμοῦ. ᾿Ακόμη καὶ στὶς λιγώτερο κατεστραμμένες περιοχὲς λείπουν γράμματα ἢ συλλαβὲς ἢ καὶ μικρὲς λέξεις ποὺ βρίσκονταν πρὸς τὸ ἐξωτερικὸ μέρος τῶν φύλλων. ᾿Απὸ τὰ διασωθέντα τμήματα διαπιστώνουμε ὅτι τὸ κείμενό του ἀνήκει στὴν ἀλεξανδρινὴ παράδοσι, ἔχει κοπτισμὸ καὶ εἶναι πολὺ ἀνορθόγραφο, πρᾶγμα ποὺ προδίδει μὴ ῞Ελληνα γραφέα· ὑπάρχουν ἐπίσης λάθη ἀκουστικοῦ τύπου, παραναγνώσεις, ἀλλοιώσεις, παραλείψεις λέξεων καὶ ἡμιστιχίων. Γενικῶς εἶναι ἕνα προβληματικὸ καὶ φθαρμένο χειρόγραφο, καὶ στὴν κατάστασι στὴν ὁποία διασώθηκε μᾶλλον δὲν ἔχει νὰ προσφέρῃ καὶ πολλὰ στὴν παράδοσι τοῦ βιβλικοῦ κειμένου.
Τοῦ 7ου αἰῶνος
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 34602. Κεφαλαιογράμματος, ἐλλιπής. ᾿Αποτελεῖται ἀπὸ δύο ἀποσπάσματα Ψαλτηρίου, στὰ ὁποῖα διασῴζονται οἱ Ψαλμοὶ 64:7-65:1, 129:3-137:8, καὶ 1:1-2:3.
Τοῦ 8ου αἰῶνος
Σινὰ gr. 29. Κῶδιξ κεφαλαιογράμματος, πλὴν εὐαγνάγνωστος, ἀπὸ τοῦ Ψαλμοῦ 7 καὶ ἑξῆς. Τὸ κείμενό του δὲν εἶναι καλό, ἀνήκει στὴν ἀλεξανδρινὴ παράδοσι, ἔχει κοπτισμὸ καὶ παραλείψεις λέξεων.
[Κοπισμὸς καλεῖται τὸ φαινόμενο τῆς ἔρρινης προφορᾶς καὶ γραφῆς ἑλληνικῶν λέξεων ἀπὸ ἀναγνῶστες καὶ γραφεῖς ποὺ συνήθως δὲν εἶχαν φυσικὴ μητρική τους γλῶσσα τὴν ἑλληνική· ἔτσι βλέπουμε τὶς ἐσφαλμένες γραφὲς ὅπως ἀνάλημψις, λήμψονται, κατάλημψις, συνελήμθη καὶ ἄλλα παρόμοια λάθη.]
Σινὰ gr. 31. Κεφαλαιογράμματος κῶδιξ, τὸ Ψαλτήριον ἀρχίζει ἀπὸ τὸ φ. 4v. Τὸ κείμενο ἀνήκει στὴν ἀλεξανδρινὴ παράδοσι καὶ ἔχει κοπτισμό. Οἱ ψαλμοὶ παρατίθενται στιχηδόν, ἀλλὰ μὲ τὰ ἡμιστίχια συνήθως ὡς στίχους.
Σινὰ gr. 32. Κεφαλαιογράμματος κῶδιξ, σημαντικός, πολὺ καθαρὸς καὶ εὐανάγνωστος. Οἱ Ψαλμοὶ στιχηδόν (ἀνὰ ἡμιστίχια), μὲ συχνὲς ἀνορθογραφίες, κατὰ βάσιν ἡ ἀλεξανδρινὴ παράδοσι, ἀλλὰ τὸ κείμενο εἶναι προσεγμένο καὶ χωρὶς κοπτισμό.
Σινὰ gr. 28 (περὶ τὸ 800). ᾿Ελλιπὴς κῶδιξ (Ψ 18:11 καὶ ἑξῆς).
Σινὰ gr. 36 (περὶ τὸ 800). Κῶδιξ δίγλωσσος, κεφαλαιογράμματος, ἐνδιαφέρων, ἀλλὰ ἐλλιπής (μέχρι τὸν Ψαλμὸ 80:2). Οἱ ψαλμοὶ ἀπὸ τὸ φ. 10r, ἑλληνιστὶ καὶ ἀραβιστί (σὲ δίστηλο), ἀλεξανδρινὴ παράδοσις κειμένου, χωρὶς κοπτισμό (σημαντικό), φέρει λίγες διορθώσεις στὸ ἄνω διάστιχο (ὑπὲρ τὴν γραμμὴν) πιθανὸν ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν γραφέα.
Σινὰ gr. 30 (8ου-9ου αἰ.). Ξεκινᾷ μὲ τὸν μέγα κανόνα. Μεταγενέστερο προφανῶς χέρι συμπλήρωσε τὰ πρῶτα ἀπωλεσθέντα φύλλα μέχρι τὸ φ. 5v. ᾿Απὸ τὸ φ. 6r συνεχίζεται ὁ μέγας κανὼν μὲ τὴν παλαιοτέρα γραφή. Κατόπιν ἀκολουθοῦν κανόνες, προσευχὲς καὶ διάφορα παρόμοια κείμενα. Τὸ Ψαλτήριον ξεκινᾷ ἀπὸ τὸ φ. 56r. Τὸ χφ γενικῶς δὲν ἔχει κοπτισμό (παρὰ ἐλάχιστον σὲ σύγκρισι μὲ ἄλλα χφφ), ἔχει κάποιες παραλείψεις, τὸ κείμενο μᾶλλον πρὸς τὴν ἀλεξανδρινὴ παράδοσι ἀλλὰ καλλίτερο ἀπὸ ἄλλους κώδικες τῆς ἴδιας παραδόσεως, φέρει διορθώσεις ἀπὸ μεταγενέστερο χέρι, ποὺ συμμορφώνουν τὸ χφ πρὸς τὴν ἀντιοχειανὴ παράδοσι κειμένου (μικτὸς κῶδιξ).
Σινὰ gr. 35. Δίγλωσσος κῶδιξ, κεφαλαιογράμματος, ἀξιόλογος, ὅλοι οἱ ψαλμοὶ ἑλληνιστὶ καὶ ἀραβιστί, εὐανάγνωστος, καλὴ ὀρθογραφία, σημειώνονται πνεύματα καὶ τόνοι, χωρὶς κοπτισμὸ πλὴν ὀλίγων περιπτώσεων, μᾶλλον κατὰ βάσιν ἡ Κ/πολιτικὴ παράδοσι κειμένου.
Τοῦ 9ου αἰῶνος
Σινὰ gr. 33. Κεφαλαιογράμματος κῶδιξ, ἐλαφρῶς ἐλλιπής (ἀπὸ τὸν 6ο Ψ καὶ ἑξῆς)· ἀλεξανδρινὴ παράδοσις κειμένου, κοπτισμὸς ἀλλὰ κάπως περιωρισμένος, ἱκανὲς παραλείψεις λέξεων, φέρει ἐλάχιστες διορθώσεις ὑπεράνω τῶν γραμμῶν (ἴσως ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν γραφέα), καὶ κάποιες διευκρινιστικὲς σημειώσεις ἀπὸ μεταγενέστερο χέρι στὰ περιθώρια, ὅπως ἡ ἔνδειξι Δόξα στὰ σημεῖα ποὺ χωρίζονται στάσεις καὶ καθίσματα.
Σινὰ gr. 34. Δίγλωσσος κῶδιξ (ἑλληνιστὶ - ἀραβιστί). Τὰ πρῶτα φύλλα ἔχουν ἀραβικὸ κείμενο καὶ τὸ Σύμβολον τῆς Πίστεως ἑλληνιστὶ καὶ σὲ παράλληλη στήλη ἀραβιστί. ᾿Απὸ τὸ 3ο φύλλο (τὸ ὁποῖο ὅμως ἀριθμεῖται μὲ μολίβι ἀπὸ νεώτερο χέρι ὡς 2ο) τὸ Ψαλτήριον δίστηλον ἀνὰ σελίδα, ἡ μία στήλη ἑλληνικὸ κείμενο κεφαλαιογράμματο καὶ στὴν ἄλλη στήλη ἡ ἀραβικὴ μετάφρασι. Κῶδιξ ἐφθαρμένος στὶς ἄκρες ἀπὸ τὴν χρῆσι, ἀλεξανδρινὴ παράδοσι κειμένου, μὲ κοπτισμό, κάποιες παραναγνώσεις καὶ συνήθεις παραλείψεις.
Σινὰ gr. 37. Κεφαλαιογράμματος κῶδιξ, ἀλλὰ ἐλλιπής· περιλαμβάνει τοὺς Ψ ἀπὸ τὸν 16:7β μέχρι τὸ τέλος τοῦ 110.
Βατικανοῦ Pal.gr.44. ᾿Ενδιαφέρον χφ μὲ ἑρμηνευτικὰ σχόλια σὲ κάθε Ψαλμό. Τὸ μὲν κείμενο τῶν Ψαλμῶν μὲ μικρογράμματη γραφή, τὰ δὲ σχόλια μὲ κεφαλαιογράμματη. Αὐτὸ σ᾿ ἐμᾶς φαίνεται παράξενο, ἀλλὰ ἦταν σύνηθες γιὰ ἐκείνη τὴν ἐποχή· ἐπειδὴ μέχρι τότε ἔγραφαν μόνο μὲ κεφαλαῖα, ὅταν ἀνακαλύφθηκαν τὰ πεζὰ γράμματα, στὴν ἀρχὴ ἔγραφαν μὲ αὐτὰ τὰ σημαντικώτερα κείμενα καὶ γενικὰ ὅ,τι ἤθελαν νὰ τονίσουν, ἐνῷ μὲ κεφαλαῖα ἔγραφαν τὰ συνήθη κείμενα ἢ τὰ δευτερώτερης ἀξίας. Τὸ ἀκριβῶς ἀντίθετο δηλαδὴ ἀπὸ ὅ,τι γίνεται σήμερα. Πάντως στὸν κώδικα τὰ πεζὰ εἶναι εὐμεγέθη, σὰν νὰ λέγαμε σήμερα 14 ἢ 16 στιγμῶν, ἐνῷ τὰ κεφαλαῖα γράμματα τῶν σχολίων εἶναι μικροῦ μεγέθους, φερ᾿ εἰπεῖν 8 ἢ 10 στιγμῶν.
Βασιλείας (῾Ελβετίας) A VII 3. ῾Ελληνολατινικὸ Ψαλτήριον. Παρατίθεται τὸ ἑλληνικὸ κείμενο μὲ κατὰ λέξιν λατινικὴ μετάφρασι στὸ ἄνω διάστιχο. Κῶδιξ κεφαλαιογράμματος, ἀλεξανδρινὴ παράδοσις κειμένου, κοπτισμός, ὑπάρχουν ὀρθογραφικὰ λάθη, παραλείψεις λέξεων καὶ παραναγνώσεις· στὸ ἄνω διάστιχο σημειώνονται ἐπίσης καὶ οἱ τυχὸν διορθώσεις ἢ συμπληρώσεις τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου (μὲ ἑλληνικὰ γράμματα φυσικά).
Βερολίνου Hamilton 552. Δίγλωσσος κῶδιξ, ὁ ὁποῖος συμβατικὰ χαρακτηρίζεται ὡς ἑλληνολατινικός, διότι ἔχει τοὺς ψαλμοὺς ἑλληνιστὶ στὴν μία σελίδα καὶ λατινιστὶ στὴν ἀπέναντι, ἀλλὰ τὸ ἑλληνικὸ κείμενο εἶναι μεταγραμμένο μὲ λατινικοὺς χαρακτῆρες (μὲ πολλὰ σχόλια στὰ περιθώρια γύρω ἀπὸ τοὺς 2 πρώτους ψαλμούς). ᾿Αλεξανδρινὴ παράδοσις κειμένου, μὲ παραλείψεις λέξεων. ῾Ο κῶδιξ γράφτηκε τὸν 9ο αἰ. ἀπὸ Λατίνους μοναχοὺς στὴν τότε «μονὴ τοῦ ἁγίου ᾿Αμβροσίου» τῶν Μεδιολάνων (σήμερα βασιλικὴ τοῦ ἁγίου ᾿Αμβροσίου στὸ Μιλάνο). ῾Ωρισμένοι δυτικοὶ ἐρευνητὲς θεωροῦν ὅτι ἀπὸ τὸν συγκεκριμένο κώδικα μποροῦμε νὰ δοῦμε τὴν ἀκριβῆ προφορὰ τῆς ἑλληνικῆς τοῦ 9ου αἰῶνος. ῾Ο ἰσχυρισμὸς αὐτὸς εἶναι τοὐλάχιστον ἀφελής, διότι προϋποθέτει· α) ὅτι τὸν 9ο αἰῶνα πρόφεραν τὴν λατινικὴ γραφὴ ὅπως τὴν προφέρουν οἱ σημερινοὶ Εὐρωπαῖοι (ποιοί ἀπ᾿ ὅλους; οἱ ᾿Ιταλοί, οἱ Γάλλοι, οἱ ῾Ισπανοί, οἱ ῾Ρουμᾶνοι, οἱ Γερμανοί, οἱ Βρετανοί;), β) ὅτι οἱ πραγματοποιήσαντες τὴν μεταγραφὴ Λατῖνοι πρόφεραν σωστὰ τὴν ἑλληνικὴ ἀκριβῶς ὅπως οἱ σύγχρονοί τους ῞Ελληνες, γ) ὅτι διάβαζαν σωστὰ ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ πρωτότυπο, ἀπὸ τὸ ὁποῖο μετέγραφαν, καὶ δ) ὅτι μερίμνησαν νὰ μεταγράψουν τὴν ἑλληνικὴ προφορὰ ἀκριβῶς καὶ ὄχι συμβατικῶς! Εἰδικὰ γιὰ τὸ δ΄ εἶναι ἡλίου φαεινότερον ὅτι ἡ μεταγραφὴ μὲ λατινικοὺς χαρακτῆρες εἶναι συμβατική, διότι π.χ. ἡ φράσι «ἐν ὁδῷ» μεταγράφεται «en odo», ἐνῷ γνωρίζουμε ὅτι τὸ δ εἶχε παύσει νὰ προφέρεται ντ (= d) καὶ εἶχε ἀποκτήσει τὴν σημερινὴ προφορά του τοὐλάχιστον ἀπὸ τὸν 1ο αἰ. πρὸ Χριστοῦ, δηλαδὴ 1000 χρόνια προτοῦ γραφῇ ὁ συγκεκριμένος κῶδιξ. Γενικὰ ἡ ἐκφρασθεῖσα ἄποψι εἶναι ἄστοχη καὶ αὐθαίρετη, ὅπως ἀκριβῶς θὰ ἦταν, ἂν κάποιος ἔπαιρνε ἕνα ἑλληνικὸ κείμενο τοῦ 19ου αἰῶνος καὶ ἔβλεπε π.χ. τὸ ὄνομα Baden νὰ μεταγράφεται Βάδεν ἢ Βάδδεν καὶ ἰσχυριζόταν ὅτι αὐτὸ μᾶς διασῴζει τὴν ἀκριβῆ προφορὰ τοῦ λατινικοῦ ἀλφαβήτου ἀπὸ τοὺς Εὐρωπαίους ἐκείνης τῆς ἐποχῆς! ῾Επομένως τὸ ἐξεταζόμενο χφ τὸ πολὺ πολὺ νὰ δείχνῃ πῶς πρόφεραν καὶ διάβαζαν τὸ ἑλληνικὰ τῶν Ο΄ οἱ συγκεκριμένοι Λατῖνοι τῆς βορείου ᾿Ιταλίας, κι αὐτὸ πάλι ἀποτυπώνοντάς το μὲ συμβατικὸ τρόπο καὶ ὄχι μὲ ἀκρίβεια.
Τοῦ 10ου αἰῶνος
Παρισίων BN Grec 20. Κεφαλαιογράμματο χφ, ἀλλὰ ἐλλιπές.
Βαρβερινὸς gr. 285 (10ου-11ου αἰ.). Πολὺ καλὸ κείμενο Κ/πολιτικῆς-ἀντιοχειανῆς παραδόσεως. Σβησμένα γράμματα, ἀχνὸ κείμενο καὶ φθορὲς λόγῳ πολυχρησίας.
Σινὰ gr. 68 (περὶ τὸ 1000). Μικρογράμματος ἀξιόλογος κῶδιξ. Κείμενο Κ/πολιτικῆς-ἀντιοχειανῆς παραδόσεως, μὲ λίγα λάθη.
Σινὰ gr. 59. ῾Ο παρὼν κῶδιξ φέρεται συνήθως ὡς τοῦ 11ου αἰ., νομίζω ὅμως ὅτι εἶναι τοῦ 10ου, διότι εἶναι κεφαλαιογράμματος. Μικτὸς τύπος κειμένου, ἤ τοι ἀντιοχειανὴ παράδοσι, μὲ παραναγνώσεις, παρατονισμοὺς καὶ μὲ ἐπιδράσεις ἀπὸ τὴν ἀλεξανδρινὴ παράδοσι.
Τοῦ 11ου αἰῶνος
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 39586 (πρώιμου 11ου αἰ.). ῾Ωραῖος κῶδιξ, ὀρθογραφημένος γενικά, σημειώνει συχνὰ τὴν ὑπογεγραμμένη στὴν δοτικὴ ἄρθρων καὶ ὀνομάτων.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 40731. Τὸ ὀνομαζόμενο καὶ Ψαλτήριον τοῦ Μπρίστολ. Μικτὸς τύπος κειμένου.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 19352 (φεβρουάριος τοῦ 1066), γνωστὸ καὶ ὡς Ψαλτήριον τοῦ Θεοδώρου. Πρόκειται γιὰ ἕνα καλλιτέχνημα, προερχόμενο ἀπὸ τὰ στουδιτικὰ καλλιγραφικὰ ἐργαστήρια. Γραφεὺς εἶναι ὁ Θεόδωρος ὁ ἐκ Καισαρείας.
Σινὰ gr. 48 (ἔτους 1075). Τὸ κείμενο ἀπὸ τὸν Ψ 2:4. Προσγεγραμμένο ἰῶτα (ἀντὶ ὑπογεγραμμένης). ῾Υπάρχουν ἑρμηνευτικὰ σχόλια γιὰ τοὺς Ψαλμοὺς στὰ περιθώρια. ᾿Επειδὴ τὰ ἄκρα τοῦ κώδικος εἶναι φθαρμένα, τὰ σχόλια ὅσο προχωροῦν οἱ ψαλμοὶ γίνονται καὶ πιὸ δυσανάγνωστα μέχρι ποὺ δὲν διαβάζονται πλέον. Σημειώνεται ἐπίσης μέσα στὸ κείμενο τῶν Ψαλμῶν μία ἰδιότυπη ἀρίθμησι, ἡ ὁποία ἀρχικὰ δίνει τὴν ἐντύπωσι στιχαριθμήσεως, ἀλλὰ ὅσο προχωρεῖ γίνεται ἀρίθμησι ἢ διστίχων ἢ ὁμάδος στίχων. ᾿Απὸ τὸν 1ο Ψαλμὸ μέχρι τὴν ἀρχὴ τοῦ 17ου, ἡ ἐν λόγῳ ἀρίθμησι εἶναι συνεχόμενη, σὰν νὰ ἦσαν αὐτοὶ οἱ ψαλμοὶ ἕνα ποίημα. Περίπου ἀπὸ τὸν στίχο 7 ἢ 8 τοῦ Ψ 17 ἡ ἀρίθμησι ἀρχίζει ἀπὸ τὴν ἀρχή, ἀλλὰ λόγῳ φθορᾶς τῆς ἄκρης τοῦ φύλλου δὲν διακρίνεται τὸ ἀκριβὲς σημεῖο. Πρόκειται γιὰ ἀρίθμησι τῶν σχολιαζομένων στὴν ὤα σημείων (ὅπως ἐμεῖς σήμερα δίνουμε ἀριθμὸ παραπομπῆς στὶς ὑποσημειώσεις ἢ ἐπισημείωσεις τῶν κειμένων μας). ῾Η ἰδιότυπη ἀρίθμησι καὶ τὰ ἑρμηνευτικὰ σχόλια σταματοῦν στὸ φ. 19v καὶ στὸν Ψ 18:6. ᾿Απὸ τὸ ἑπόμενο φύλλο ὑπάρχει μόνο τὸ κείμενο τῶν ψαλμῶν χωρὶς σχόλια καὶ ἀριθμήσεις. Πιθανὸν ἡ ἐργασία ἐπὶ τοῦ χφ ἔμεινε ἀνολοκλήρωτη.
Παρισίων BN Supplément grec 1157. ῾Ωραῖο χφ, μὲ ἀριθμημένους τοὺς στίχους τῶν ψαλμῶν, δυστυχῶς ὅμως ἐλλιπές (ἔχει ἀπὸ τὸν Ψ 36 καὶ ἑξῆς).
Σινὰ gr. 24. ᾿Ελλιπὲς χφ (ἔχει ἀπὸ τὸν Ψ 41 καὶ ἑξῆς). ῾Ερμηνεία στοὺς ψαλμούς.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 36928 (ἔτους 1090). Σπουδαῖος, ἀλλὰ φθαρμένος κῶδιξ καὶ ἐλλιπής· περιέχει μέχρι τὸν Ψ 100:5 «ἐν κυμβάλοις ἀλαλαγμοῦ».
Παρισίων BN Supplément grec 343. (11ου-12ου αἰ.). Στὸ κείμενό του σημειώνεται τὸ προσγεγραμμένον ἰῶτα ἀντὶ ὑπογεγραμμένης.
Τοῦ 12ου αἰῶνος
Βοδλειανῆς βιβλιοθήκης Barocci 15 (ἔτους 1105). Στὰ πρῶτα 40 φύλλα περίπου ἔχει διάφορες εἰσαγωγὲς στοὺς ψαλμοὺς ἀπὸ διάφορους ἀρχαίους ἑρμηνευτές, καθὼς καὶ πίνακες ἀναγνώσεως ψαλμῶν ἀνὰ μῆνα καὶ ἡμέρα, πασχάλια κλπ.. Κατόπιν ἀκολουθοῦν οἱ Ψαλμοί.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Harley MS 5786 (πρὸ τοῦ 1153). Τρίγλωσσος κῶδιξ (ἑλληνιστί, λατινιστί, ἀραβιστί) μὲ σωστὸ ἑλληνικὸ κείμενο.
Παρισίων BN Supplément grec 260. «Μισὸ» ψαλτήριο, ἀφοῦ ἔχει ἀπὸ τὸν Ψ 77 καὶ μετά.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 39587. ῾Ωραιότατο καὶ σπουδαῖο χφ, ὀρθογραφημένο.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 39589. ᾿Επίσης ἐνδιαφέρον χφ.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 40753. Τὸ κείμενό του δὲν εἶναι τόσο καλό· ἔχει ὡρισμένες παραλείψεις.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Royal MS 2 A VI. Πολὺ σωστὸ καὶ ὀρθογραφημένο κείμενο.
Diocesan Library T 8 (Σουηδία). ᾿Ελλιπὲς χφ, ἀπὸ τὸν Ψ 26:2 καὶ ἑξῆς.
Σινὰ gr. 39. Πολὺ καλὸς κῶδιξ, εὐανάγνωστος, καὶ φαίνεται ὅτι ἔχει ἀκριβὲς κείμενο.
Σινὰ gr. 40. ῾Ο παρὼν κῶδιξ μετὰ κάθε κάθισμα ψαλτηρίου παραθέτει διάφορα κατανυκτικὰ τροπάρια καὶ εὐχές.
Σινὰ gr. 57. ᾿Ελλιπὲς χφ, ἀπὸ τὸν Ψ 35:6 καὶ ἑξῆς.
Σινὰ gr. 64. Μικτὸς τύπος κειμένου. ῾Ο κῶδιξ εἶχε δύο γραφεῖς, ὁ δεύτερος ἦταν μεταγενέστερος τοῦ πρώτου καὶ συμπλήρωσε τμήματα ποὺ εἶχαν φθαρῆ ἀπὸ τὸν ἀρχικὸ κώδικα.
Σινὰ gr. 60. Παραδίδει καλὸ κείμενο, μὲ σχετικὰ λίγα ὀρθογραφικὰ λάθη. ῾Υπάρχουν φθορὲς λόγῳ τοῦ χρόνου καὶ τῆς χρήσεως.
Σινὰ gr. 43 (12ου-13ου αἰ.). ῾Ερμηνευτικὰ σχόλια τῶν Ψαλμῶν στὰ περιθώρια. Προσεγμένο κείμενο, μὲ καλὴ ὀρθογραφία.
Τοῦ 13ου αἰῶνος
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 47674 (περίπου τῶν ἐτῶν 1220-1230). ῾Ελληνολατινικὸς κῶδιξ μὲ ὀρθογραφικὰ λάθη καὶ διαφορὲς στὸ ἑλληνικὸ κείμενο, τὸ ὁποῖο ἴσως νὰ προσαρμόζεται ἐλαφρῶς πρὸς τὸ λατινικό.
Σινὰ gr. 130 (ἔτους 1233). Εὐανάγνωστος κῶδιξ μὲ σωστὸ κείμενο, καλὴ ὀρθογραφία, καὶ χρῆσι ὑπογεγραμμένης.
Σινὰ gr. 2123 (ἔτους 1242). Εἰκονογραφημένο χειρόγραφο μὲ τὸ Ψαλτήριον καὶ τὴν Καινὴ Διαθήκη (πλὴν τῆς ᾿Αποκαλύψεως) σὲ μόλις 133 φύλλα διαστάσεων μόλις 14,8 Χ 11,2. Θαυμαστὴ ἡ μικρογραφία του. Στὶς τελευταῖες σελίδες οἱ χαιρετισμοὶ καὶ ὁ κανὼν τοῦ ᾿Ακαθίστου ὕμνου. ῾Ως πρὸς τὸ βιβλικὸ κείμενο πρόκειται μᾶλλον περὶ τοῦ μικτοῦ τύπου κειμένου, δηλαδὴ τὸ Κ/πολιτικὸ μὲ διάφορες ἀναγνώσεις ἀπὸ τὸν ἀλεξανδρινὸ τύπο.
Σινὰ gr. 125 (ἔτους 1248). ᾿Ελλιπὲς χφ, ἀπὸ τὸν Ψ 43 καὶ ἑξῆς.
Σινὰ gr. 61 (ἔτους 1274). Παραδίδει καλὸ κείμενο καὶ μὲ καλὴ ὀρθογραφία, ἀλλὰ φέρει λίγες μεταγενέστερες διορθώσεις, ὄχι ἐπιτυχημένες.
Σινὰ gr. 132 (ἔτους 1292). Καθαρογραφημένος μὲν καὶ ὀρθογραφημένος κῶδιξ ἀλλὰ μὲ πολλὲς παραλείψεις λέξεων καὶ στίχων.
Σινὰ gr. 94 (ἔτους 1294). Τὸ κείμενο τοῦ κώδικος εἶναι προβληματικὸ καὶ ἀκατάστατο. ᾿Απουσιάζουν ὁλόκληροι στίχοι σὲ σημεῖο ποὺ νὰ νομίζῃ κανεὶς ὅτι πρόκειται γιὰ ἀποσπάσματα τῶν ψαλμῶν. ᾿Επὶ παραδείγματι ὁ 1ος Ψ ἀρχίζει ἀπὸ τὸ β΄ ἡμιστίχιο τοῦ 1ου στίχου «Καὶ ἐν ὁδῷ ἁμαρτωλῶν οὐκ ἔστη», ἀντὶ τοῦ γνωστοῦ «Μακάριος ἀνὴρ ὃς οὐκ ἐπορεύθη ἐν βουλῇ ἀσεβῶν». ᾿Απὸ τὸν ἴδιο ψαλμὸ ἀπουσιάζουν ἐπίσης ἄλλα δύο ἡμιστίχια καὶ ὅλος ὁ τελευταῖος στίχος. Γενικὰ σὲ κάθε ψαλμὸ καὶ σχεδὸν σὲ κάθε στίχο ἢ σὲ κάθε δεύτερο στίχο ἀπουσιάζει καὶ ἀπὸ ἕνα ἡμιστίχιο. ᾿Επειδὴ τὸ φαινόμενο αὐτὸ ἐμφανίζεται κανονικώτατα καὶ μὲ συνέπεια σὲ ὅλον τὸν κώδικα τόσο στοὺς ψαλμοὺς ὅσο καὶ στὶς ἐν συνεχείᾳ ᾠδὲς καὶ σὲ κάποια τροπάρια ποὺ ὑπάρχουν στὸ τέλος, εἶναι φανερὸ ὅτι ὁ γραφεὺς τοῦ κώδικος μᾶλλον δὲν ἦταν ῞Ελληνας, ἀντέγραφε ἀπὸ παλαιότερο κώδικα, καὶ προφανῶς δὲν κατανοοῦσε τί ἀντέγραφε. Γιὰ κάποιον (ἄγνωστο) λόγο πιθανὸν νόμισε ὅτι ἡ μία σειρὰ ἢ στήλη (πιθανώτατα ἡ πρώτη) στὸ ἐνώπιόν του χειρόγραφο ἦταν κάτι ἄλλο, ἴσως μετάφρασι ἢ μεταγραφὴ τοῦ ἄλλου στίχου, τὸν ὁποῖο θεώρησε ὡς τὸ καθιερωμένο ἑλληνικὸ κείμενο, ὁπότε ἐνδιαφερόμενος νὰ ἀντιγράψῃ μόνον τὸ κείμενο, παρέλειψε αὐτὸ ποὺ νόμισε ὅτι ἦταν μετάφρασι ἢ μεταγραφὴ ἢ κάτι ἄλλο. Τὸ ψαλτήριον εἶναι ἐλλιπέστατο καὶ ὅλοι οἱ ψαλμοὶ ἀτελεῖς.
Παρισίων BN Supplément grec 473. ᾿Ελλιπὴς κῶδιξ, καθὼς ἔχει ἀπὸ τὸν Ψ 35 καὶ ἑξῆς.
Πανεπιστημίου Duke Clarke MS 34 (ΗΠΑ). ᾿Ελλιπὴς κῶδιξ, ἀπὸ τὸν Ψ 9 καὶ ἑξῆς.
Σινὰ gr. 56. ᾿Ελλιπὴς κῶδιξ, ἀπὸ τὸν Ψ 9:5β καὶ ἑξῆς.
Σινὰ gr. 62. ᾿Ελλιπὴς κῶδιξ, ἀπὸ τὸν Ψ 43:6 καὶ ἑξῆς.
Σινὰ gr. 54. Τὸ κείμενο τῶν Ψαλμῶν ἔχει ὀρθογραφικὰ λάθη καὶ παραναγνώσεις.
Σινὰ gr. 66. Φθορὲς καὶ ἀχνὰ γράμματα λόγῳ τοῦ χρόνου, ἐνῷ δεύτερος γραφεύς, μεταγενέστερος, ἐπέφερε ὡρισμένες διορθώσεις καὶ ἀναπλήρωσε φθαρμένα τμήματα τοῦ κειμένου.
Σινὰ gr. 38. Κῶδιξ εὐανάγνωστος μὲ καλὸ κείμενο.
Σινὰ gr. 52. ᾿Ορθογραφικὰ λάθη, παρατονισμοί, καὶ παραναγνώσεις. ᾿Εμφανίζει καὶ ἐπιδράσεις κοπτισμοῦ.
Τοῦ 14ου αἰῶνος (χφ 23)
Σινὰ gr. 129 (ἔτους 1356). Γενικῶς καλὸ κείμενο τῶν Ψαλμῶν, ἂν καὶ μὲ πολλὲς ἀνορθογραφίες.
Παρισίων BN Supplément grec 802. ᾿Ελλιπὴς κῶδιξ, ἀπὸ τὸν Ψ 21 καὶ ἑξῆς. Πρόκειται γιὰ μνημεῖον ἀνορθογραφίας. Πιθανώτατα ὁ γραφεὺς αὐτοῦ δὲν ἦταν ῞Ελληνας ἀλλὰ Λατῖνος.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 11752. Δίγλωσσος κῶδιξ, μὲ τοὺς ψαλμοὺς ἑλληνιστὶ καὶ λατινιστί. Στὰ φ. 240v-241r ἔχει τὸ Σύμβολον τῆς Πίστεως μὲ τὴν προσθήκη τοῦ «φιλιόκβε». Τὸ ἑλληνικὸ κείμενο τῶν ψαλμῶν ἔχει πολλὰ λάθη, παραλείψεις λέξεων καὶ συλλαβῶν· ἡ διαίρεσι τῶν στίχων εἶναι διαφορετικὴ ἀπὸ τὴν συνηθισμένη στὰ ὑπόλοιπα χφφ· ἴσως τὸ ἑλληνικὸ κείμενο νὰ «προσαρμόστηκε» στὸ λατινικό.
Σινὰ gr. 133. Πιθανὸν τὸ παρὸν χφ εἶναι ἀπόγραφο τοῦ Σινὰ 132 (ἔτους 1292) ἢ ἔχουν κοινὸ πρόγονο, διότι ἐμφανίζουν τὶς ἴδιες παραλείψεις.
Σινὰ gr. 135. ᾿Εμφανίζει παραλείψεις κειμένου, παρόμοιες μὲ τὰ προαναφερθέντα χφφ Σινὰ 132 καὶ 133.
Σινὰ gr. 53. ᾿Ελλιπὲς χφ (ἀπὸ τὸν Ψ 27:7 μέχρι τὸν Ψ 146:5). ῾Υπάρχουν παραλείψεις λέξεων, ἐνῷ λείπουν καὶ 2 φύλλα μὲ κείμενο μεταξὺ τῶν φ. 142-143.
Τοῦ 15ου αἰῶνος
Παρισίων BN Grec 28. Πολὺ καλὸς κῶδιξ· διακρίνει τὶς παραγράφους ἢ στροφὲς κάθε ψαλμοῦ.
Βοδλειανῆς βιβλιοθήκης Barocci 107. Στὰ πρῶτα 139 φύλλα ἔχει ἑρμηνεία στὴν λειτουργία, ἀκολουθοῦν τὸ κείμενον τῆς λειτουργίας καὶ διάφορες εὐχὲς-προσευχές. Κατόπιν παραθέτει τὸ Ψαλτήριον.
Παρισίων BN Supplément grec 801. ῾Ο κῶδιξ ἔχει πολλὰ λάθη «ἀκουστικῆς» μᾶλλον προελεύσεως, ἢ ὁ γραφεὺς αὐτοῦ δὲν ἦταν ῞Ελληνας ἀλλὰ Λατῖνος· μνημεῖον ἀνορθογραφίας.
Σινὰ gr. 140. ᾿Ελλιπὴς κῶδιξ, ἔχει ἀπὸ Ψ 18:10β καὶ ἑξῆς.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Harley MS 5653. Δίγλωσσος κῶδιξ, διότι περιλαμβάνει καὶ τὶς λατινιστὶ μεταφράσεις 37 μόνον ψαλμῶν. Τὸ ἑλληνικὸ κείμενο εἶναι καλό, καὶ τὸ λατινικὸ φαίνεται μετάφρασι τοῦ ἑλληνικοῦ (Ο΄).
Σινὰ gr. 51. Μὲ τὸ παρὸν χφ συμβαίνει τὸ ἑξῆς· εἶχε πολὺ προσεγμένο κείμενο κατὰ τὴν Κ/πολιτικὴ ἢ ἐκκλησιαστικὴ παράδοσι κειμένου, ἀλλὰ μεταγενέστερο χέρι ἐπέφερε διορθώσεις ἀπὸ τὴν ἀλεξανδρινὴ παράδοσι. ᾿Ενίοτε οἱ διορθώσεις ἔγιναν μὲ ἀπόξεσι τοῦ ἀρχικοῦ κειμένου. ῾Οπότε πλέον εἶναι κῶδιξ μικτοῦ κειμένου. Φιλοτεχνημένα ὡραῖα πρωτογράμματα στὴν ἀρχὴ κάθε ψαλμοῦ.
Σινὰ gr. 110. Πολλὰ ὀρθογραφικὰ λάθη, μᾶλλον «ἀκουστικά».
Σινὰ gr. 111. ῾Ωραῖο χειρόγραφο, εὐανάγνωστο, καθαρό, οἱ ψαλμοὶ κατὰ στίχους.
Σινὰ gr. 115. Περίπου στὰ πρῶτα 10 φύλλα ὁ κῶδιξ ἔχει διάφορες ἀκολουθίες καὶ εὐχές (καὶ κάποιον παρακλητικὸ κανόνα;). Κατόπιν ἀκολουθεῖ τὸ Ψαλτήριον, ἐνδιάμεσα τοῦ ὁποίου πάλι ὑπάρχουν κάποια τροπάρια καὶ εὐχές. ῾Ο κῶδιξ εἶναι ἐφθαρμένος ἀπὸ τὴν πολυχρησία, ἀλλὰ ἔχει πολὺ σωστὸ κείμενο στοὺς ψαλμούς, καὶ καλὴ ὀρθογραφία.
Σινὰ gr. 113. Πολὺ σωστὸ κείμενο καὶ καλὴ ὀρθογραφία.
Σινὰ gr. 134. ᾿Ελλιπὴς κῶδιξ, ἔχει ἀπὸ τὸν Ψ 41 καὶ ἑξῆς.
Τοῦ 16ου αἰῶνος (χφ 38)
Trinity College MS 27 (Δουβλίνου). Τὸ χφ φέρει ἔνδειξι ἡμερομηνίας ποὺ ἀντιστοιχεῖ μὲ τὴν 8η νοεμβρίου τοῦ 1534. Εἶναι ὅμως ἐλλιπές (ἔχει ἀπὸ τὸν Ψ 25 καὶ ἑξῆς).
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Burney MS 15. Δίγλωσσο (ἑλληνολατινικὸ) Ψαλτήριον τοῦ α΄ ἡμίσεος τοῦ 16ου αἰῶνος. Τὸ ἑλληνικὸ κείμενο προσαρμόζεται ἐλαφρῶς πρὸς τὸ λατινικό, ἀλλὰ εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι διατηρεῖ τὶς περισσότερες παραδοσιακὲς γραφὲς τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ λειτουργικοῦ κειμένου, καὶ ἄρα ὡς κείμενο εἶναι κατὰ πολὺ ὀρθότερο ἀπὸ ὅ,τι π.χ. στὸν ἀρχαιότερο κώδικα τῆς ἴδιας βιβλιοθήκης Add MS 47674 τοῦ 13ου αἰῶνος (περίπου 1220-1230).
Σινὰ gr. 71 (ἔτους 1550). Πρὶν ἀπὸ κάθε Ψαλμὸ ὑπάρχει ἐκτενὴς ὑπόθεσι καὶ ἑρμηνεία αὐτοῦ. Προσεγμένο κείμενο καὶ εὐδιάκριτοι οἱ στίχοι κάθε ψαλμοῦ.
Σινὰ gr. 2133 (ἔτους 1575). Εὐανάγνωστο χφ, μὲ καλὴ ὀρθογραφία.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Harley MS 5723. ᾿Αξιόλογο χφ μὲ δίγλωσσο κείμενο, ἑλληνικὸ καὶ σλαυωνικὸ κατὰ στίχον παραλλήλως (δηλαδὴ ὄχι σὲ μορφὴ δίστηλου).
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Add MS 28819. Στὸ κείμενο σημειώνεται ἡ ὑπογεγραμμένη, ἀλλὰ ὄχι πάντοτε· συχνὰ στὴν δοτικὴ ἄρθρων καὶ ὀνομάτων, σπανιώτερα σὲ ῥήματα.
Σινὰ gr. 105. Κείμενο μὲ πολὺ καλὴ ὀρθογραφία καὶ χρῆσι τῆς ὑπογεγραμμένης.
Σινὰ gr. 114. ᾿Ελλιπὲς χφ (ἔχει ἀπὸ τὸν Ψ 17 καὶ ἑξῆς). ῞Υστερα ἀπὸ κάθε κάθισμα Ψαλτηρίου ἔχει τροπάρια καὶ εὐχές.
Σινὰ gr. 117. ᾿Αξιόλογο χφ μὲ σωστὸ κείμενο· χωρίζει τὶς παραγράφους ἢ στροφὲς κάθε ψαλμοῦ.
Σινὰ gr. 2069. Στὴν ἀρχὴ ἔχει κάποιες ἀκολουθίες καὶ εὐχές. Οἱ Ψαλμοὶ ἀπὸ τὸ φ. 20 καὶ ἑξῆς. Στὸ τέλος καθενὸς ἀπὸ τὰ 20 καθίσματα τοῦ Ψαλτηρίου σημειώνονται κατανυκτικὰ τροπάρια καὶ εὐχές.
Σινὰ gr. 137. ᾿Ελλιπὲς χφ (ἔχει ἀπὸ τὸν Ψ 17:35 καὶ ἑξῆς).
Σινὰ gr. 1633. ῾Ερμηνεία ὅλων τῶν ψαλμῶν (καὶ τῶν μετέπειτα 9 ᾠδῶν). Μετὰ τὴν ἐπιγραφὴ κάθε ψαλμοῦ, ὑπάρχει ἡ ὑπόθεσι αὐτοῦ.
Τοῦ 17ου αἰῶνος
Σινὰ gr. 69 (ἔτους 1638). Καλλιτεχνικὴ καὶ καθαρὴ γραφή, ἐκκλησιαστικὸ κείμενο, ὀρθογραφικὰ λάθη καὶ παρατονισμοί, ἀλλὰ καλὴ παράδοσι κειμένου.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Burney MS 16 (2 ἰουλίου 1661). Καλὸ κείμενο γενικῶς. Σημειώνει περισσότερα καὶ διαφορετικὰ διαψάλματα ἀπὸ τὰ συνήθη χφφ.
Βρετανικῆς βιβλιοθήκης Harley MS 2427. Πρῶτα φύλλα· Παροιμίαι Σολομῶντος, τρίγλωσσο κείμενο (λατινιστί, ἑλληνιστί, ἑβραϊστί). ᾿Απὸ τὸ φ. 4v, ἐναλλάσσονται οἱ Ψαλμοὶ καὶ οἱ Παροιμίες, στὸ μὲν ἕνα φύλλο ἔχει τοὺς Ψαλμοὺς στὸ δὲ ἄλλο τὶς Παροιμίες. Καὶ στὶς μὲν Παροιμίες τὸ κείμενο παραμένει τρίγλωσσο, στοὺς ψαλμοὺς ὅμως εἶναι τετράγλωσσο, ἤ τοι ἀγγλιστί, λατινιστί, ἑλληνιστί, ἑβραϊστί (ἡ ἀγγλικὴ μετάφρασι συνήθως βρίσκεται στὸ περιθώριο τοῦ φύλλου). Τὸ ἑλληνικὸ κείμενο τῶν ψαλμῶν εἶναι καλό, καὶ ἀκολουθεῖ γενικῶς τὰ παλαιότερα λειτουργικὰ χφφ καὶ τὶς πρῶτες ἔντυπες ἐκδόσεις τοῦ Ψαλτηρίου, ποὺ τυπώνονται ἐκείνη τὴν ἐποχή. ᾿Ενδιαφέρουσα περίπτωσι.
Σινὰ gr. 2066. Παράφρασις τῶν Ψαλμῶν τοῦ Δαυίδ, ἤ τοι ἐξήγησις εἰς κοινὴν γλῶσσαν· πονηθεῖσα παρὰ τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιωτάτου κυρίου Μελετίου τοῦ Συρίγου. Κάθε σελίδα εἶναι δίστηλο· ἡ στήλη μὲ τὴν παράφρασι εἶναι διπλάσια σὲ πλάτος ἀπὸ τὴν στήλη τοῦ κειμένου. ῾Ο Μελέτιος Συρίγος γεννήθηκε τὸ 1585 καὶ ἐκοιμήθη τὸ 1664· τὸ χφ εἶναι μᾶλλον σύγχρονό του, ἀντίγραφο πιθανὸν ἀπὸ τὸ ἴδιο τὸ πρωτότυπο τοῦ Μελετίου. Οἱ στίχοι εἶναι ἀριθμημένοι καὶ στὸ κείμενο καὶ στὴν ἐξήγησι. Στὰ περιθώρια σπανίως ὑπάρχουν σημειώσεις συντεταγμένες μᾶλλον ἀπὸ τὸν Μελέτιο γιὰ ἄλλη γραφὴ κάποιων λέξεων. Δὲν πρόκειται γιὰ κατὰ λέξι ἑρμηνεία ἀλλὰ γιὰ ἐλεύθερη νοηματικὴ ἀπόδοσι. Στοὺς καταλόγους ὁ κῶδιξ φέρεται ὡς τοῦ 16ου-17ου αἰῶνος, ἀλλὰ θεωρῶ ὅτι τὸ διάστημα πρὶν ἀπὸ τὸ 1600 εἶναι πολὺ πρώιμο· εἰκάζω ὅτι ἀνήκει στὰ μέσα τοῦ 17ου αἰῶνος.
«᾿Εκκλησιολόγος», φ. 525, 12/8/2017 (α΄ μέρος)· φ. 527, 26/8/2017 (β΄ μέρος)· φ. 528, 2/9/2017 (γ΄ μέρος).